Tadeusz Kościuszko

Tadeusz Kościuszko

Andrzej Tadeusz Bonawentura Kościuszko

Tadeusz Kościuszko
generał
Data i miejsce urodzenia	4 lutego 1746 Mereczowszczyzna
Data i miejsce śmierci	15 października 1817 Solura
Przebieg służby
Główne wojny i bitwy	Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych wojna polsko-rosyjska 1792 insurekcja kościuszkowska
Odznaczenia

{{Żołnierz infobox}} Nieoczekiwana grafika: "opis grafiki".

Andrzej Tadeusz Bonawentura Kościuszko herbu Roch III (ur. 4 lutego 1746 w Mereczowszczyźnie, zm. 15 października 1817 w Solurze) – inżynier wojskowy, fortyfikator, polski i amerykański generał, mąż stanu, uczestnik wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775–1783), Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej w czasie insurekcji kościuszkowskiej (1794).

Życiorys

Pochodzenie i młodość

Dwór w Mereczowszczyźnie (1927)

Dwór w Mereczowszczyźnie – muzeum Tadeusza Kościuszki (2012)

Tadeusz Kościuszko urodził się 4 lutego 1746 roku w Mereczowszczyźnie na Polesiu jako czwarte dziecko miecznika brzeskiego Ludwika Tadeusza, pułkownika regimentu buławy polnej litewskiej i Tekli Kościuszko z domu Ratomskiej.

Kościuszko w wieku chłopięcym

Metryka urodzenia Kościuszki

Ród Kościuszków wywodził się od dworzanina wielkoksiążęcego Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta I, Konstantego Fiodorowicza, nazywanego zdrobniale „Kostiuszką” (białor. „Касцюшка”). Imię to stało się po latach nazwiskiem rodowym. Zygmunt I Stary jako wielki książę litewski w 1509 r. w spisanym w języku starobiałoruskim przywileju nadał Konstantemu na własność majątek Siechnowicze. Miejsce to stało się gniazdem rodowym Kościuszków.

W 1755 roku Tadeusz razem ze starszym bratem Józefem rozpoczął naukę w Kolegium Pijarów w Lubieszowie. W 1760 r., ze względu na kłopoty rodzinne, wrócili obaj do domu. Ponieważ dziedzicem niewielkiego rodzinnego majątku miał zostać Józef, Tadeusz wybrał karierę wojskowego.

W 1765 roku z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego powstała Szkoła Rycerska. Miała ona przygotować kadrę oficerów, ludzi światłych, postępowych i dobrych obywateli. Dzięki wsparciu Czartoryskich Kościuszko wstąpił 18 grudnia 1765 r. do Korpusu Kadetów Szkoły Rycerskiej, gdzie wyróżniał się spośród innych. Studiował tam historię Polski i historię powszechną, filozofię, łacinę, język polski, francuski i niemiecki oraz prawo, ekonomię, arytmetykę, geometrię i miernictwo. W 1766 r. wyróżnił się na egzaminie tygodniowym z geometrii. Pobierał specjalny kurs inżynierski dla wyróżniających się słuchaczy. Pozostał w Szkole Rycerskiej jako instruktor podbrygadier w stopniu chorążego. Szkołę ukończył w stopniu kapitana.

Pobyt we Francji

W październiku 1769 r. Kościuszko razem z Józefem Orłowskim, kolegą ze szkoły rycerskiej, wyjechał dzięki wsparciu Adama Kazimierza Czartoryskiego jako stypendysta królewski do Paryża. Pogłębiał tam wiedzę, m.in. w Akademii Wojskowej szwoleżerów gwardii królewskiej w Wersalu, której profesorem był Didier-Gregoire Trincano, autor koncepcji fortyfikacji całkowicie sprzecznej z panującą wszechwładnie fortyfikacją bastionową systemu Sébastien Le Prestre de Vaubana. Pięcioletni pobyt Kościuszki we Francji, która była w przededniu rewolucji, wywarł poważny wpływ na jego przekonania polityczne i społeczne.

Powrót do Polski

Latem 1775 r. (trzy lata po I rozbiorze Polski, dokonanym przez Rosję, Austrię i Prusy) wrócił do kraju. Nie znalazł zatrudnienia w wojsku Rzeczypospolitej, ówcześnie zredukowanym do 10 tys. żołnierzy. W rodzinnym majątku gospodarzył brat, a plany małżeńskie spaliły na panewce, gdyż nie miał majątku. Bezskutecznie zalecał się do Ludwiki, córki hetmana polnego litewskiego Józefa Sylwestra Sosnowskiego, którą wcześniej nauczał.

Drezno i Paryż

Jesienią 1775 r. wyjechał do Drezna. Nosił się z zamiarem wstąpienia do służby na dworze saskim lub w armii elektora. Starania te nie przyniosły powodzenia, dlatego podjął dalszą podróż do Paryża. Tam dowiedział się o wojnie w Ameryce, gdzie kolonie podjęły walkę z Wielką Brytanią o swoją odrębność oraz niepodległość. W Paryżu było głośno o pierwszych sukcesach Amerykanów, wspieranych przez Francuzów.

Wyjazd do Ameryki

Polski znaczek pocztowy z Kościuszką z 1938 roku wydany w 150 lecie amerykańskiej konstytucji wg projektu Wacława Boratyńskiego.

Amerykański znaczek pocztowy z Kościuszką wartości 5 centów

Kościuszko w Paryżu zatrzymał się na krótko, gdzie przypuszczalnie zgłosił się do znanego pisarza francuskiego, Pierre Augustina de Beaumarchais. Prawdopodobnie już w czerwcu wyruszył z portu w Hawrze w daleką i trwającą ponad dwa miesiące podróż do Ameryki. Liczne niebezpieczeństwa, które przeżył w czasie żeglugi, tak opisywały Nowiny z 16 kwietnia 1777: Losy szczęścia dziwnej Opatrzności Bożej zrządziły, że uwolniwszy od nurtów morskich przez rozbity okręt W. J. Mci Pana Kościuszkę, obywatela kraju naszego z W. K. Litewskiego, będącego przedtem u Kadetów [...] z pięcistał nominowany na inżyniera armii amerykańskiej. Wkrótce po przybyciu do Filadelfii, 24 września 1776 otrzymał zadanie opracowania fragmentu ufortyfikowania miasta (rejon rzeki Delaware). Następnie pracował przez całą zimę 1776 roku przy fortyfikowaniu Filadelfii.

Na wiosnę 1777 Kościuszko został wysłany na północ nad granicę kanadyjską pod wodzą generała Horatio Gatesa. Przez wiele miesięcy Kościuszko fortyfikował różne obozy wojskowe Armii Kontynentalnej (m.in. Fort Ticonderoga). Rozgłos przyniósł mu wkład jego prac fortyfikacyjnych do amerykańskiego zwycięstwa w bitwie pod Saratogą. Wyrazem uznania dla jego umiejętności inżynierskich było powierzenie mu budowy silnej twierdzy West Point nad rzeką Hudson. Decyzję taką poparł naczelny wódz armii amerykańskiej, Jerzy Waszyngton.

Kościuszko na własną prośbę został skierowany do armii południowej. Tu także jego umiejętności inżynierskie pozwoliły odnosić Amerykanom zwycięstwa.

W uznaniu zasług, Tadeusz Kościuszko uchwałą Kongresu awansowany został 13 października 1783 na generała brygady armii amerykańskiej. Otrzymał też specjalne podziękowanie, nadanie gruntu (około 250 ha) oraz znaczną sumę pieniędzy, która miała być wypłacona w terminie późniejszym, w rocznych ratach. Kiedy Kongres wypłacił mu zaległe pobory w 1798, mimo trudnej sytuacji finansowej natychmiast przeznaczył te pieniądze na wykupienie wolności i kształcenie Murzynów. Całą resztę swojego amerykańskiego majątku Kościuszko powierzył Jeffersonowi, który był wykonawcą jego testamentu o wyraźnie abolicjonistycznym wyrazie.

Jeszcze większym wyróżnieniem ze strony współtowarzyszy walki było przyjęcie Kościuszki, jako jednego z trzech cudzoziemców, do Towarzystwa Cyncynatów, założonego przez najbardziej zasłużonych oficerów.

Podczas pobytu Tadeusza Kościuszki w Filadelfii odwiedził go indiański wódz Little Turtle. Kościuszko podarował mu parę pistoletów wraz z instrukcją użycia ich przeciw „każdemu, kto będzie chciał ciebie (twój lud) podbić”.

Ponowny powrót do Polski

Kościuszko jako generał lejtnant wojsk koronnych w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1792

Po bitwie pod Zieleńcami, Kościuszko wraz z ks. Józefem odbierają defiladę wojsk polskich z jeńcami, po pobiciu wojsk rosyjskich, obraz Wojciecha Kossaka

Franciszek Smuglewicz, Przysięga Kościuszki na Rynku w Krakowie, 1794

Kościuszko na obrazie Matejki

Tadeusz Kościuszko i Józef Wodzicki w Krakowie 1794 (Walery Eljasz-Radzikowski).

Kościuszko pada ranny w bitwie pod Maciejowicami 10 października 1794

Cesarz Paweł I uwalnia Kościuszkę

Kopiec Kościuszki w Krakowie

Dom z płytą upamiętniającą w Solurze, w którym Kościuszko mieszkał w ostatnich latach życia

Tablica na murze klasztoru kapucynów przy ul. Loretańskiej w Krakowie upamiętniająca poświęcenie pałasza Kościuszki 24 marca 1794.

Tablica pamiątkowa Kościuszki w Krakowie, Rynek Główny 47 (2001)

W lipcu 1784 pożegnawszy się z przyjaciółmi, wrócił do Polski (12 sierpnia 1784). Sytuacja w kraju była bardzo zła. Po raz kolejny powrócił więc Kościuszko do rodzinnych Siechanowicz, gdzie spędzić miał teraz bez mała pięć lat. Na szczęście jego część majątku, administrowana przez ten czas przez szwagra Estko, nie była zadłużona, a nawet przynosiła niewielki dochód. Mimo skromnych dochodów, z trudem wystarczających na niezbędne wydatki, Kościuszko ograniczył pańszczyznę chłopom siechnowickim. Odtąd mieli odpracowywać tylko dwa dni w tygodniu. Kobiety zwolnione zostały od pracy zupełnie. Taka decyzja, zgodna z poglądami generała, nie mogła znaleźć uznania u okolicznej szlachty.

Kościuszko bardzo interesował się wydarzeniami w kraju. Coraz większą rolę w życiu politycznym Polski odgrywała grupa działaczy, widzących konieczność przeprowadzenia reform. Radykalna stała się też postawa części nastrojonej patriotycznie szlachty. Znakomici pisarze polityczni, tacy jak Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj, występowali za wzmocnieniem władzy centralnej, za przyznaniem większych praw mieszczaństwu i chłopom. Obradujący w latach 1788–1792 Sejm, zwany Wielkim lub Czteroletnim, podjął dzieło naprawy Rzeczypospolitej. Jedna z pierwszych jego uchwał podnosiła liczbę wojska do 100 tysięcy. Powstała dla Kościuszki szansa kariery wojskowej w armii Rzeczypospolitej. 12 października 1789 otrzymał podpisaną przez króla nominację na generała majora wojsk koronnych. Uzyskanie upragnionego patentu miało też przynieść kres trapiącym go od kilku lat kłopotom finansowym, otrzymywał teraz wysoką pensję dwunastu tysięcy złotych rocznie.

Dążenia Polaków do wzmocnienia ojczyzny wywołały niepokój Rosji oraz Prus, a także części rodzimej magnaterii, związanej z obcymi mocarstwami. Już w kwietniu 1792 spiskowcy magnaccy, Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki przygotowali akt konfederacji, znoszącej postanowienia Konstytucji 3 maja. Gwarantem przywrócenia dawnych praw miała być caryca Katarzyna II. Akt konfederacji ogłoszony został 14 maja, w pogranicznej miejscowości Targowica, a w kilka dni później armia rosyjska, na prośbę targowiczan, przekroczyła granice Rzeczypospolitej.

Od kilku już miesięcy trwały w Polsce przygotowania do spodziewanej interwencji. Kościuszko brał w nich aktywny udział, dokonując inspekcji i manewrów podległych sobie wojsk, obejmując przy tym dowództwo dywizji pod nieobecność księcia Józefa Poniatowskiego. Na początku maja 1792 dokonana została reorganizacja wojsk polskich. Wodzem armii koronnej, liczącej około 17 tys. żołnierzy, król mianował księcia Józefa Poniatowskiego. Dowódcą jednej z trzech dywizji, tworzących armię koronną, został Tadeusz Kościuszko.

18 maja wojska rosyjskie (w sile około 100 tysięcy żołnierzy) wkroczyły na terytorium Rzeczypospolitej. Rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska 1792. Armia litewska, wskutek zdrady dowódcy ks. Ludwika Wirtemberskiego, nie stawiła najeźdźcom prawie żadnego oporu. Również armia koronna nie dysponowała wystarczającymi siłami dla powstrzymania korpusu wkraczającego na Ukrainę. Udało się jej tylko wycofać bez większych strat na linię Bugu. W trakcie odwrotu doszło 18 czerwca do zwycięskiej bitwy pod Zieleńcami. Wprawdzie nie miała ona większego znaczenia dla przebiegu dalszych działań, wykazała jednak możliwość skutecznej walki z wrogiem. Dla uczczenia tego zwycięstwa ustanowiony został przez króla Order Virtuti Militari. Na pierwszej liście odznaczonych widnieje, między innymi, nazwisko generała majora Tadeusza Kościuszki.

Kościuszko odznaczył się w bitwach pod Zieleńcami (18 czerwca), Włodzimierzem (7 lipca) i pod Dubienką (18 lipca 1792). Po walkach na linii Bugu, w których odparto około trzykrotnie silniejsze wojska rosyjskie, ukształtowała się opinia o wysokich umiejętnościach dowódczych Kościuszki, czego wyrazem była nominacja na generała lejtnanta, podpisana 1 sierpnia 1792. Zanim nominacja ta dotarła do obozu pod Sieciechowem, gdzie rozlokowała się armia koronna, jak grom spadła na wszystkich wiadomość o przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej i polecenie wstrzymania wszelkich działań przeciwko wojskom rosyjskim.

Emigracja polityczna w 1792 roku

Większość działaczy politycznych szykowała się do opuszczenia kraju, wyjeżdżając głównie do Saksonii, tam bowiem w Lipsku i Dreźnie powstawał ośrodek emigracyjny przeciwników konfederacji targowickiej. Kościuszko coraz częściej także myślał o wyjeździe. 26 sierpnia Narodowe Zgromadzenie Prawodawcze rewolucyjnej Francji nadało mu zaszczytny tytuł Obywatela Francji. Było to wyrazem uznania dla jego działalności i walki o ideały wolności.

W liście adresowanym do księżnej Czartoryskiej, w październiku 1792 r. informował, że wkrótce wyjeżdża do Lipska. Przebywali już tam Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj, kierujący sprzysiężeniem przeciwników targowicy i przygotowujący powstanie przeciwko zaborcom. Wiosną 1793 r. powstał drugi ośrodek spiskowy, skupiający działalność wcześniejszych niewielkich organizacji, tym razem już w kraju. Na jego czele stanęli Ignacy Działyński, Karol Prozor i inni. Utrzymywał on ścisłe kontakty z ośrodkiem emigracyjnym.

W Lipsku Kościuszko mieszkał tylko przez dwa tygodnie, udając się następnie do Paryża. Starał się tam o uzyskanie pomocy Francji dla planowanego powstania, ale konkretnych zobowiązań nie uzyskał. Na początku 1793 roku wysłany został do Paryża. Przebieg układów z jakobinami ujawnił Charlesowi François Dumouriezowi, którego zdrada ujawniła plany emigracji polskiej państwom rozbiorowym.

Rozwój wydarzeń w kraju zdawał się sprzyjać mgliście jeszcze zarysowanej koncepcji wywołania insurekcji. 13 stycznia 1793 Prusy podpisały z Rosją porozumienie w sprawie drugiego rozbioru Polski. Zwołany 17 czerwca sejm grodzieński, z pewnymi oporami, ratyfikował układy rozbiorowe z dwoma państwami zaborczymi. Polska stała się krajem o powierzchni niewiele przekraczającej 200 tys. kilometrów kwadratowych, z ludnością liczącą około 4 milionów. Gospodarka i społeczeństwo były zrujnowane ekonomicznie i moralnie. Takiego zakończenia nie przewidywali nawet najzagorzalsi zwolennicy konfederacji targowickiej. Większość obywateli zrozumiała prawdziwe zamiary zaborców, a to stwarzało sprzyjający klimat do podjęcia walki zbrojnej o niepodległość.

Po powrocie z Paryża do Drezna w czerwcu 1793 roku Kościuszko opracował koncepcję organizacji powstania narodowego. W formie instrukcji trafiła ona do kraju, gdyż tu miały być przeprowadzone odpowiednie przygotowania. Krajowy ośrodek sprzysiężenia miał nieco odmienny plan działania. Przedstawiony on został Kościuszce we wrześniu 1793 w Podgórzu koło Krakowa (obecnie jego dzielnica). Generał stwierdził, iż przygotowania są słabo zaawansowane, a warunki wybuchu powstania jeszcze niezbyt sprzyjające i odroczył jego rozpoczęcie na czas bliżej nieokreślony. W wyniku tego opóźnienia znaczna część wojsk polskich została zagarnięta kordonem rosyjskim lub uległa redukcji, roboty spiskowe wykryto, a insurekcja rozpoczęła się bezładnie.

Tymczasem sytuacja w kraju rozwijała się w niepomyślnym kierunku. Zapadła, wymuszona na Radzie Nieustającej, decyzja o znacznej redukcji wojska polskiego. W pierwszych dniach marca rosyjskie władze okupacyjne wpadły na trop warszawskiej organizacji spiskowej. Kolejni emisariusze z kraju przynosili do Lipska naglące wezwania. W tej sytuacji Kościuszko zdecydował się na rozpoczęcie insurekcji mimo niewykonania jego instrukcji. Prawdopodobnie 15 marca wyruszył z Drezna do Krakowa.

Insurekcja kościuszkowska

24 marca 1794 na rynku krakowskim złożył narodowi uroczystą przysięgę i objął formalnie przywództwo insurekcji jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej.

Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego.

W czasie powstania Kościuszko zreformował armię polską wprowadzając w niej kilka innowacji. Przypisuje mu się autorstwo pomysłu tworzenia jednostek ruchomej milicji chłopskiej – kosynierów, a także utworzenie pierwszych oddziałów strzelców celnych prekursorów snajperów. Decyzja stworzenia takich oddziałów w Wojsku Polskim zapadła według ustaleń sejmu 8 października 1789 roku. Projekt ich utworzenia opracował Tadeusz Kościuszko, który po amerykańskich doświadczeniach wzorował je na oddziałach Rangersów. Podobnie jak w Ameryce rekrutowano do nich myśliwych oraz leśniczych, a szczególnie Kurpiów, którzy słynęli w Rzeczypospolitej z umiejętności strzeleckich. Kościuszko napisał dla nich instrukcję ćwiczenia strzelców celnych wydaną przez Komisję Wojskową dnia 20 kwietnia 1791 roku .

• 24 marca – 16 listopada 1794 – insurekcja kościuszkowska.
• 7 maja 1794 – wydanie Uniwersału połanieckiego.
• 10 października 1794 – w bitwie pod Maciejowicami ranny Kościuszko dostał się do niewoli, po czym został uwięziony w twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu.

Prawdopodobnie właśnie podczas pobytu w niewoli rosyjskiej, Kościuszko (który był świetnym pianistą) skomponował dwa polonezy i walc, wszystkie dedykowane armii polskiej

Ostateczna emigracja

Car Paweł I Romanow 26 listopada 1796 r. wypuścił Kościuszkę po złożeniu przysięgi wiernopoddańczej, co było ceną za uwolnienie z rosyjskich więzień i łagrów 20 000 Polaków. Kościuszko musiał także przyrzec, że nie wróci do Polski. W drogę przez Finlandię i Sztokholm Kościuszko udał się ze swymi przyjaciółmi, w tym największym z nich Julianem Ursynem Niemcewiczem. Do Stanów Zjednoczonych Ameryki wyruszył z Wielkiej Brytanii, po Londynie przebywał w Bristolu. W Anglii spotkał się z poetą Wiliamem Wordsworthem, którego wiersze pokrzepiały go w rosyjskiej tiurmie. W Stanach Zjednoczonych zaprzyjaźnił się z Thomasem Jeffersonem który pomógł mu uzyskać paszport pod fałszywym nazwiskiem. Wszędzie po drodze przyjmowany był nie tylko jako polski bohater narodowy, ale jako wielki ówczesny żołnierz walczący o wolność. W 1797 r. po kilkunastu miesiącach wrócił do Europy, zamieszkując w Paryżu, a następnie w Szwajcarii.

W latach 1807–1814 mieszkał w château de Berville pod La Genevraye u Petera Josefa Zeltnera i wziął udział w tworzeniu Legionów Polskich. W roku 1799 (17 października i 6 listopada) spotykał się z Napoleonem. Kościuszko był przeciwnikiem wiązania sprawy polskiej z Napoleonem, któremu nie ufał.

W 1799 roku brał udział w zakładaniu w kraju Towarzystwa Republikanów Polskich. W 1808 r. opublikował książkę Obroty artylerii konnej. Prawdopodobnie w tym samym roku wyjechał do Solury (Solothurn) w Szwajcarii, do Franciszka Ksawerego Zeltnera (wójta Solury), u którego zamieszkał w patrycjuszowskiej kamienicy przy Gurzelngasse nr 12. Tam spędził ostatnie lata życia. W 1815 r. car Aleksander I Romanow, pragnąc uzyskać aprobatę dla stworzenia marionetkowego Królestwa Polskiego, zaprosił Kościuszkę do Wiednia. Ten na wiadomość, że planowane Królestwo Polskie ma mieć mniejsze terytorium od Księstwa Warszawskiego, oświadczył, że to jest „pośmiech” i po bezskutecznej próbie listownego skontaktowania się z carem opuścił Wiedeń.

Tadeusz Kościuszko zmarł 15 października 1817 r. w Solurze, w domu Zeltnera, i został pochowany w pobliskim Zuchwilu. Zgodnie z testamentem wydobyte z ciała serce Kościuszki zostało umieszczone w urnie i przekazane Emilii Zeltner, córce Franciszka. W 1819 r. serce Kościuszki zostało zabrane przez Emilię Zeltner do Vezii koło Lugano, a w 1829 r. do Varese we Włoszech. W 1895 r. urna z sercem Tadeusza Kościuszki została przekazana muzeum w Rapperswilu i zdecydowano umieścić je w miejscowym kościele św. Jana Chrzciciela. W 1921 r. polski Sejm podjął uchwałę o sprowadzeniu serca Kościuszki do kraju, co zostało zrealizowane 15 października 1927 r. Od 13 czerwca 1983 r. urna z sercem Tadeusza Kościuszki przebywa w Zamku Królewskim w Warszawie.

Odznaczenia i wyróżnienia

• Złoty medal Virtuti Militari, 1792 r. Kościuszko był pierwszą osobą odznaczoną tym odznaczeniem. Później zastąpił medal krzyżem kawalerskim VM.
• Order Cyncynata otrzymał 5 maja 1784 r. z rąk Waszyngtona w Filadelfii
• Jedna z planetoid odkryta przez amerykańskiego astronoma Edwarda Bowella, nazwana została (90698) Kosciuszko

W 1792 roku Stanisław August Poniatowski chciał nadać Kościuszce Order Orła Białego. Ten jednak, jako republikanin z przekonania, miał odmówić jego przyjęcia.

Opinie o Kościuszce

• Napoleon nazwał go „bohaterem północy”.
• Thomas Jefferson nazwał go „najczystszym synem wolności jakiego poznałem [...] i to wolności dla wszystkich, a nie tylko dla nielicznych i bogatych”.
• Berek Joselewicz nazywał go „posłańcem od Boga”.
• Lord Byron w wierszu „The Age of Bronze” (Wiek brązu, 1823) napisał: „Kościuszko – to dźwięk, który przeraża ucho tyrana”.
• Katarzyna Wielka nazwała go „bestią”.
• Jules Michelet nazwał go „ostatnim rycerzem, ale pierwszym Polakiem z nowoczesnym zrozumieniem braterstwa i równości”.
• Generał Nathanael Greene nazwał go „mistrzem swojej profesji”.
• Juliusz Verne uhonorował Tadeusza Kościuszkę, umieszczając jego portret w gabinecie Kapitana Nemo w książce „20 000 mil podmorskiej żeglugi”.
• Paweł Edmund Strzelecki nazwał odkryty przez siebie najwyższy szczyt Australii Mount Kosciuszko, który znajduje się na terenie Parku Narodowego im. Kościuszki (Kosciuszko National Park).

Upamiętnienie

ORP Gen. T. Kościuszko

Tadeusz Kościuszko jest uznawany za bohatera narodowego Polski, Stanów Zjednoczonych Ameryki oraz Białorusi.

14 października 1861, w przeddzień patriotycznych obchodów rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki, rosyjski namiestnik Karol Lambert wprowadził w Królestwie Polskim stan wojenny. Brutalne stłumienie uroczystości rocznicowych przez wojsko rosyjskie, połączone m.in. ze sprofanowaniem kościołów, przyspieszyło przygotowania powstańcze. Po II wojnie światowej jego imieniem nazwano hutę w Chorzowie. W 2000 huta powróciła do nazwy historycznej: „Huta Królewska”. W wielu polskich miastach znajdują się ulice im. Tadeusza Kościuszki, które spotyka się również za granicą – głównie w USA, na Białorusi, na Ukrainie oraz na Węgrzech (Budapeszt), w Serbii (Belgrad), Rosji (Petersburg, Wołgograd i Kopiejsk) i Kazachstanie (Karaganda). Istnieje też wiele parków jego imienia, np. Kosciuszko Park w Chicago oraz w mieście Milwaukee w stanie Wisconsin.

Nazwy geograficzne

Szczyt Góry Kościuszki

• Imię bohatera sławi odkryta przez Pawła Edmunda Strzeleckiego Góra Kościuszki. Ten najwyższy szczyt Australii znajduje się w Parku Narodowym Kościuszki (Kosciuszko National Park).
• Hrabstwo Kościuszki w stanie Indiana
• Kosciusko – miasto w stanie Missisipi
• Mosty Kościuszki – dwa główne mosty w Nowym Jorku
• Wyspa Kościuszki na Alasce

Numizmatyka

Wizerunek Kościuszki pojawił się na wielu numizmatach, m.in.:

• Na banknotach o wartości 1000, 100 oraz 20 marek polskich,
• Na międzywojennym banknocie 100-złotowym Banku Polskiego,
• Na monecie 10-złotowej wyemitowanej przez Narodowy Bank Polski w 1969 roku w PRL-u,
• Na banknocie o nominale 500 zł, będącym w obiegu w latach 1975-1996.
• Na srebrnej monecie 10-złotowej i złotej monecie 200-złotowej bitych stemplem lustrzanym, wyemitowanych przez NBP w 2017 roku z okazji 200. rocznicy śmierci Kościuszki.

Pomniki

• Na Wawelu stoi konny pomnik Tadeusza Kościuszki,
• Pomnik Tadeusza Kościuszki w Łodzi u zwieńczenia ulicy Piotrkowskiej na placu Wolności zbudowany w latach 1927-1930,
• W Chicago pomnik Kościuszki stoi na prestiżowej promenadzie widokowej „Solidarity Drive” w centrum miasta, nad jeziorem Michigan. W rocznicę Konstytucji 3 Maja organizacje polonijne składają wieńce i kwiaty pod tym pomnikiem.
• Pomnik Tadeusza Kościuszki w Waszyngtonie wzniesiony w 1910 według projektu Antoniego Popiela, który ufundowany został przez amerykańską Polonię – Komitet Narodowy Polski ustawiony w parku Lafayette. Jego kopia znajduje się na osi Ogrodu Saskiego w Warszawie,
• Pomnik na polu bitwy pod Saratogą,
• Pomnik w Detroit,
• Posąg oraz tablica pamiątkowa w Akademii Wojskowej Stanów Zjednoczonych West Point. W Filadelfii, którą wybudował Kościuszko w czasie amerykańskiej wojny o niepodległość.

• 
  Pomnik Tadeusza Kościuszki w Bostonie, Massachusetts
• 
  Pomnik Kościuszki w Chicago
• 
  Pomnik Tadeusza Kościuszki w Detroit
• 
  Kosciuszko's Monument West Point
• 
  Pomnik Tadeusza Kościuszki w Łodzi z lat 1927-1930

Kopce

• W latach 1820–1823 usypano kopiec Kościuszki w Krakowie na wzór istniejących w mieście kopców Wandy i Krakusa,
• W 1861 – Kopiec Kościuszki w Olkuszu,
• W 1917 Kopiec Kościuszki w Połańcu,
• W 1917 Kopiec Kościuszki w Tarnogrodzie,
• Kopce Kościuszki we wsiach Racławice, Kiernozia, Uchańce oraz w Janowiczkach.

• 
  Kopiec Kościuszki w Krakowie
• 
  Kopiec Kościuszki w Olkuszu
• 
  Kopiec Kościuszki w Połańcu
• 
  Kopiec Kościuszki w Tarnogrodzie
• 
  Kopiec Kościuszki w rezerwacie przyrody Kopiec Kościuszki niedaleko wsi Nowa Krępa, w miejscu, gdzie Kościuszko dostał się do rosyjskiej niewoli

Statki

Imię Kościuszki nosiły statki i okręty, m.in.:

• SS Kościuszko – jeden z trzech pierwszych polskich transatlantyków (obok „Polonii” i „Pułaskiego”) o poj. ok. 6900 BRT, jakie w 1930 roku rozpoczęły obsługę połączenia między Gdynią i Nowym Jorkiem;
• ORP Generał Tadeusz Kościuszko – polska fregata rakietowa amerykańskiego typu OHP (Oliver Hazard Perry; ex USS „Wadsworth”);
• turbinowy frachtowiec niemiecko-duńskiej budowy o tonażu 7000 BRT i nośności ok. 10 400 ton, który trafił do polskiej floty handlowej w maju 1947 roku;
• pierwszy z czterech kontenero-pojazdowców, zbudowany we francuskiej stoczni La Ciotat.

Muzea

• 
  Maciejowicki Ratusz – siedziba Muzeum im. Tadeusza Kościuszki
• 
  Muzeum Kościuszki na Mereczowszczyźnie Białoruś
• 
  Budynek amerykańskiego Thaddeus Kosciuszko National Memorial w Filadelfii
• 
  Urna z sercem Tadeusza Kościuszki na Zamku Królewskim w Warszawie
• 
  Grób Kościuszki w Krypcie św. Leonarda na Wawelu

• Thaddeus Kosciuszko National Memorial (pol. Muzeum Narodowe Pamięci Tadeusza Kościuszki) – znajdujące się w Filadelfii w domu pod adresem 301 Pine Street, w którym przez 6 miesięcy w latach 1797–1798 mieszkali Tadeusz Kościuszko oraz Julian Ursyn Niemcewicz. Jest zarządzane przez National Park Service.
• W 1988 roku otwarto w Maciejowicach Muzeum im. Tadeusza Kościuszki. W muzeum eksponowana jest makieta bitwy pod Maciejowicami oraz różnego rodzaju pamiątki związane z Tadeuszem Kościuszką. Jego siedziba mieści się w Ratuszu w centrum Maciejowic.
• W 20-leciu międzywojennym II RP w dawnym dworku Kościuszków w Mereczowszczyźnie (Białoruś) działało muzeum Kościuszki, które w czasie II wojny światowej uległo zniszczeniu. W 2004 r. staraniem władz Białoruskich i przy wsparciu Stanów Zjednoczonych odtworzono na podstawie fotografii dworek, w którym ponownie uruchomiono muzeum poświęcone Kościuszce '"Музей-сядзіба Тадэвуша Касцюшкі"'. Muzeum zawiera ekspozycję archiwalnych zdjęć oraz umeblowanie z epoki, odtwarzające prawdopodobny wygląd wnętrz z czasów, gdy przyszedł tu na świat Kościuszko.
• W 1818 trumna z zabalsamowanym ciałem Tadeusza Kościuszki została sprowadzona do kraju i 23 czerwca uroczyście złożona w krypcie św. Leonarda na Wawelu; w 1832 trumnę złożono do sarkofagu. Serce Naczelnika spoczywa w urnie na Zamku Królewskim w Warszawie.

Literatura

Tadeusz Kościuszko wszedł też do historii muzyki jako główny bohater dziewiętnastowiecznej opery, skomponowanej w Niemczech. Jedna z arii tego dzieła – „Denkst du daran, mein tapferer Łagienko” – użyczyła swej melodii marszowi „Tysiąc Walecznych”.

Szkoły

Imię Tadeusza Kościuszki noszą m.in. licea ogólnokształcące oraz inne instytucje i jednostki:

• Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki w Krakowie
• Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych im. gen. Tadeusza Kościuszki we Wrocławiu
• 1 Warszawska Brygada Pancerna im. Tadeusza Kościuszki w Warszawie-Wesołej
• Instytut Kościuszki

Zarówno uchwałą Sejmu RP z 22 czerwca 2016, jak i uchwałą Senatu RP z 4 listopada 2016, rok 2017 został ustanowiony Rokiem Tadeusza Kościuszki.

Obrazy

Kościuszko przedstawiony został na wielu obrazach i ilustracjach:

• Kościuszko pod Racławicami – obraz Jana Matejki z 1888,
• Cykloramiczny obraz zwanym Panoramą Racławicką namalowany w latach 1893–1894 przez zespół malarzy pod kierunkiem Jana Styki i Wojciecha Kossaka,
• Obraz Franciszka Smuglewicza Przysięga Kościuszki na Rynku w Krakowie z 1794 roku.
• Ilustracji Przysięga Kościuszki Walerego Eljasza-Radzikowskiego z 1905 roku.

Znaczki pocztowe

4 lutego 2017 r. Poczta Polska wydała znaczek pocztowy nr 4746 "Rok Tadeusza Kościuszki" przedstawiający portret bohatera autorstwa nieznanego artysty, a w tle fragment obrazu "Bitwa pod Racławicami" Aleksandra Orłowskiego ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Sztuki teatralne

• Kościuszko pod Racławicami – dramat teatralny z 1880 autorstwa Władysława Ludwika Anczyca

Film

• Kościuszko pod Racławicami – polski film fabularny z 1913, scen. i reż. Orland na podstawie dramatu Anczyca
• Kościuszko pod Racławicami – polski film fabularny z 1938, reżyseria: Józef Lejtes, scenariusz: Wacław Gąsiorowski i Stanisław Urbanowicz
• Inżynier Kościuszko – polski film dokumentalny z 1977, realizacja: Juliusz Janicki
• Tadeusz Kościuszko – polski film dokumentalny z 1987, scenariusz i reżyseria: Ryszard Rogoziński
• „Jego imię Polska”. Tadeusz Kościuszko – polski film dokumentalny z 2006, scenariusz i reżyseria: Lucyna Smolińska, Mieczysław Sroka
• Kościuszko – Człowiek, który wyprzedził swoje czasy – amerykański film dokumentalny o Kościuszce w reżyserii Alexa Storożyńskiego.

Zobacz też

• Jednostki Wojska Polskiego imienia Tadeusza Kościuszki
• Testament Kościuszki (po angielsku)
• Finis Poloniae

Bibliografia

• Korzon, Tadeusz.: Kościuszko, biografia z dokumentów wysnuta. Kraków, Warszawa, 1894.
• Tadeusz Kościuszko jego odezwy i raporta, wstęp i objaśnienia Ludwik Nabielak, Kraków 1918
• Lubicz-Pachoński, Jan.: Kościuszko w Krakowie. Miejsca i ważniejsze pamiątki związane z pobytem i kultem., Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 1952.
• Rawski, Tadeusz.: Sztuka dowódcza Tadeusza Kościuszki, Wydawnictwa MON, Warszawa 1953.
• Kopczewski, Jan Stanisław.: Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji. Warszawa, 1968.
• Malski, Wiktor.: Amerykańska wojna pułkownika Kościuszki, KiW, Warszawa 1977.
• Lubicz-Pachoński, Jan.: Kościuszko na ziemi krakowskiej, Warszawa-Kraków 1984. ISBN 83-01-05428-X.
• Lubicz-Pachoński, Jan.: Kościuszko po Insurekcji 1794-1817, Wydawnictwo Literackie, Lublin 1986. ISBN 83-222-0428-0.
• Nieznane listy i rozkazy Tadeusza Kościuszki. Zestawił: Władimir Michajlenko. Opracowali: Władimir Michajlenko, Jerzy Skowronek i Joanna Zimińska. « Nowe Miscellanea Historyczne ». Tom 1. Seria: Powstania narodowe. Zeszyt 1. Warszawa, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 1996
• Śliwiński, Artur.: Powstanie kościuszkowskie, Warszawa, 2004. ISBN 83-89632-15-2.
• Stefan Bratkowski: Z czym do nieśmiertelności. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1977, s. 40-41.
• Konstanty Górski: Historya Piechoty Polskiej. Kraków: 1893.
• Pula, James S.: Thaddeus Kosciuszko: The Purest Son of Liberty. Hippocrene Books 1998. ISBN 0-7818-0576-7.
• Storożyński, Alex .: "'Kościuszko. Książę chłopów, W.A.B. 2011, ISBN 978-83-7414-930-3.
• Wesołowski, Janusz: Kościuszko. Bohater dwóch kontynentów, Wydawnictwo Biały Kruk, Kraków 2017, ISBN 978-83-7553-234-0.
• Napierała, Piotr.: Żołnierz i filozof. Tadeusz Kościuszko przeciw królom, carom i kościołom, Fundacja Nowe Oświecenie Warszawa 2017 ​ISBN 978-83-949-362-0-4​
• Listy Kościuszki do jenerała Mokronowskiego i innych osób pisane / zebr. i wstępem opatrzył Łucjan Siemieński, Lwów 1877 ​
• Nieznane listy Tadeusza Kościuszki w sprawie legionów z czasów Dyrektoryatu i Konsulatu : 1798-1800, Lwów 1898 ​
• Sylwetki wielkich Polaków : Tadeusz Kościuszko - naczelnik w sukmanie, Warszawa 1947 ​
• Tadeusza Kościuszki opis kampanii r. 1792, Poznań 1917 ​
• Leonard Chodźko: Tadeusz Kościuszko, Paryz 1859 ​
• Kazimierz Rosinkiewicz: Naczelnik narodu Tadeusz Kościuszko, Kijów 1917 ​
• ​

Linki zewnętrzne

• Тадэвуш Касцюшка, 1745-1817 (biał.)
• Tadeusz Kościuszko (1746–1817) (pol.) w portalu poland.gov.pl
• Tadeusz Kościuszko - człowiek idei (wystawa cyfrowa Muzeum Historii Polski)
• Tadeusz Kościuszko. Życie jak film (pol.) - wielojęzyczna strona stworzona z okazji Roku Kościuszki