Wołyń: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Wycofano ostatnią zmianę treści (wprowadzoną przez 77.234.40.154) i przywrócono wersję 46375161 autorstwa Бучач-Львів
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
→‎XVI-XVIII wiek: drobne merytoryczne
Linia 49: Linia 49:
Z Wołynia wywodziły się [[Magnateria polska|polskie rody magnackie]]: [[Ostrogscy]], [[Zasławscy]], [[Zbarascy herbu Korybut|Zbarascy]], [[Czartoryscy]], [[Wiśniowieccy herbu Korybut|Wiśniowieccy]], [[Koreccy herbu Pogoń|Koreccy]], [[Wielhorscy herbu Kierdeja|Wielhorscy]].
Z Wołynia wywodziły się [[Magnateria polska|polskie rody magnackie]]: [[Ostrogscy]], [[Zasławscy]], [[Zbarascy herbu Korybut|Zbarascy]], [[Czartoryscy]], [[Wiśniowieccy herbu Korybut|Wiśniowieccy]], [[Koreccy herbu Pogoń|Koreccy]], [[Wielhorscy herbu Kierdeja|Wielhorscy]].


W [[1772]] w wyniku [[I rozbiór Polski|I rozbioru Polski]] południowy fragment znalazł się w granicach [[Monarchia Habsburgów|Austrii]]. Po [[II rozbiór Polski|II rozbiorze]] podzielony nową granicą między Rzecząpospolitą a [[Imperium Rosyjskie|Cesarstwem Rosyjskim]]. Pozostała część w granicach Rosji od [[1795]], jako [[gubernia wołyńska]] ze stolicą w [[Żytomierz]]u.
W [[1772]] w wyniku [[I rozbiór Polski|I rozbioru Polski]] południowy fragment znalazł się w granicach [[Monarchia Habsburgów|Austrii]]. Po [[II rozbiór Polski|II rozbiorze]] podzielony nową granicą między Rzecząpospolitą a [[Imperium Rosyjskie|Cesarstwem Rosyjskim]]. Pozostała część w granicach Rosji po [[III rozbiór Polski|III rozbiorze]] w [[1795]], jako [[gubernia wołyńska]] ze stolicą w [[Żytomierz]]u.


=== 1795-1918 ===
=== 1795-1918 ===
Linia 56: Linia 56:
Teren działalności powstańczej w czasie [[powstanie styczniowe|powstania styczniowego]].
Teren działalności powstańczej w czasie [[powstanie styczniowe|powstania styczniowego]].


Wielkim ciosem dla polskości Wołynia były represje jakie spadły na polską ludność po powstaniach: [[Powstanie listopadowe|listopadowym]] i styczniowym. Rząd Rosji zamknął polskie szkoły, klasztory, parafie i zmuszał katolików do konwersji na prawosławie. Nastąpiło wynarodowienie dziesiątków tysięcy polskich rodzin<ref name="bastion">[[Władysław Filar]], Przebraże bastion polskiej samoobrony na Wołyniu, Warszawa 2007.</ref>.
Wielkim ciosem dla polskości Wołynia były represje jakie spadły na polską ludność po powstaniach: [[Powstanie listopadowe|listopadowym]] i styczniowym. Rząd Rosji zamknął polskie szkoły, klasztory, parafie i zmuszał katolików do konwersji na prawosławie. Nastąpiło wynarodowienie dziesiątków tysięcy polskich rodzin<ref name="bastion">[[Władysław Filar]], Przebraże bastion polskiej samoobrony na Wołyniu, Warszawa 2007.</ref>. W 1839 roku rząd rosyjski zlikwidował [[Diecezja łucko-ostrogska (unicka)|Diecezję łucką]] ze strukturami [[Kościół unicki w Imperium Rosyjskim|Kościoła unickiego]], którego wyznawcy i parafie zostali przejęci przez [[Rosyjski Kościół Prawosławny]].


W okresie I wojny światowej w latach 1915-1916 na terenie Wołynia toczyły się ciężkie walki pozycyjne. Uczestniczyły w nich I, II i III Brygada Legionów Polskich, m.in. pod Kostiuchnówką.
W okresie I wojny światowej w latach 1915-1916 na terenie Wołynia toczyły się ciężkie walki pozycyjne. Uczestniczyły w nich I, II i III Brygada Legionów Polskich, m.in. pod Kostiuchnówką.
Linia 64: Linia 64:
[[Plik:Cross of Wolhynia.PNG|120px|thumb|right|Krzyż Wołynia]]
[[Plik:Cross of Wolhynia.PNG|120px|thumb|right|Krzyż Wołynia]]
[[Plik:Poland Voivodeships adminstrative division 1930 Volhynian Voivodeship.svg|thumb|[[Województwo wołyńskie (II Rzeczpospolita)|Województwo wołyńskie]] w granicach Polski międzywojennej]]
[[Plik:Poland Voivodeships adminstrative division 1930 Volhynian Voivodeship.svg|thumb|[[Województwo wołyńskie (II Rzeczpospolita)|Województwo wołyńskie]] w granicach Polski międzywojennej]]
Wołyń w latach 20. i 30. XX wieku zamieszkiwany był w 70% przez Ukraińców. Po zakończeniu I wojny światowej teren ten [[Traktat ryski (1921)|traktatem Ryskim]] z 18 marca 1921 został prawnie przyłączony do Polski, lecz faktycznie należał do RP od maja 1919. Administrowany był przez [[Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich]] do czasu utworzenia odrębnego [[Województwo wołyńskie (II Rzeczpospolita)|województwa wołyńskiego]] z stolicą w [[Łuck]]u co nastąpiło w 1921. Powstałe wówczas województwo istniało do końca II RP.
Po zakończeniu I wojny światowej zachodnia część Wołynia na mocy [[Traktat ryski (1921)|Traktatu Ryskiego]] z 18 marca 1921 została prawnie przyłączona do Polski, lecz faktycznie należał do RP od maja 1919. Administrowany był przez [[Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich]] do czasu utworzenia odrębnego [[Województwo wołyńskie (II Rzeczpospolita)|województwa wołyńskiego]] z stolicą w [[Łuck]]u co nastąpiło w 1921. Powstałe wówczas województwo istniało do końca II RP. Wschodnia część Wołynia pozostała w ZSRR, gdzie w 1923 utworzono trzy wołyńskie okręgi: [[Korosteń|korosteński]], [[Nowogród Wołyński|nowogrodzki]], [[Szepetówka|szepetowski]].


Dominującą ludnością w województwie byli [[Ukraińcy]], stanowiący ponad 2/3 ludności. Byli oni przeważnie rolnikami, 87% ludności mieszkało na wsi. Województwo było jednak ogromnie zacofane cywilizacyjne, co wynikało z uprzedniej polityki rosyjskiej. Np. prawie 70% ludności stanowili analfabeci, rolnictwo można porównać jedynie z [[Polesie|poleskim]]. W latach 20. istniała jeszcze [[trójpolówka]]. Brak było sieci szkolnej, drogowej, szpitali. Z wolna jednak sytuacja ulegała poprawie. Liczba analfabetów w 1931 r. spadła o 20%. Z punktu widzenia państwa Wołyń posiadał duże znaczenie strategiczne (z punktu widzenia militarnego, w tym możliwości mobilizacyjnych).
Dominującą ludnością w województwie byli [[Ukraińcy]], stanowiący ponad 2/3 ludności. Wołyń w latach 20. i 30. XX wieku zamieszkiwany był w 70% przez Ukraińców. Byli oni przeważnie rolnikami, 87% ludności mieszkało na wsi. Województwo było jednak ogromnie zacofane cywilizacyjne, co wynikało z uprzedniej polityki rosyjskiej. Np. prawie 70% ludności stanowili analfabeci, rolnictwo można porównać jedynie z [[Polesie|poleskim]]. W latach 20. istniała jeszcze [[trójpolówka]]. Brak było sieci szkolnej, drogowej, szpitali. Z wolna jednak sytuacja ulegała poprawie. Liczba analfabetów w 1931 r. spadła o 20%. Z punktu widzenia państwa Wołyń posiadał duże znaczenie strategiczne (z punktu widzenia militarnego, w tym możliwości mobilizacyjnych).


Kwestia ukraińska na Wołyniu była bardzo mocno powiązana z sytuacją wewnętrzną w ZSRR i jego polityką ukraińską. W 1920 roku powołano w Pradze [[Ukraińska Organizacja Wojskowa|Ukraińską Organizację Wojskową]], do której należało dokonywanie ataków o charakterze terrorystycznym na obszarze Polski i Związku Radzieckiego z głównym zamierzeniem odzyskania niepodległości. Najbardziej spektakularnymi akcjami UWO były próby zabicia [[Józef Piłsudski|Józefa Piłsudskiego]] w 1921 czy prezydenta [[Stanisław Wojciechowski|Stanisława Wojciechowskiego]] w 1924. W 1929 roku UWO zostało formalnie przyłączone jako autonomiczne ramię zbrojne do nowo powstałej nielegalnie działającej Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, ukierunkowanej na utworzenie niepodległego państwa Ukraińskiego od Małopolski po Don. Przeciwnikiem politycznym [[Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów|OUN-u]] było [[Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne]], które było największym ukraińskim legalnie działającym ugrupowaniem politycznym w [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]] i opowiadało się za współpracą z Polską.
Kwestia ukraińska na Wołyniu była bardzo mocno powiązana z sytuacją wewnętrzną w ZSRR i jego polityką ukraińską. W 1920 roku powołano w Pradze [[Ukraińska Organizacja Wojskowa|Ukraińską Organizację Wojskową]], do której należało dokonywanie ataków o charakterze terrorystycznym na obszarze Polski i Związku Radzieckiego z głównym zamierzeniem odzyskania niepodległości. Najbardziej spektakularnymi akcjami UWO były próby zabicia [[Józef Piłsudski|Józefa Piłsudskiego]] w 1921 czy prezydenta [[Stanisław Wojciechowski|Stanisława Wojciechowskiego]] w 1924. W 1929 roku UWO zostało formalnie przyłączone jako autonomiczne ramię zbrojne do nowo powstałej nielegalnie działającej Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, ukierunkowanej na utworzenie niepodległego państwa Ukraińskiego od Małopolski po Don. Przeciwnikiem politycznym [[Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów|OUN-u]] było [[Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne]], które było największym ukraińskim legalnie działającym ugrupowaniem politycznym w [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]] i opowiadało się za współpracą z Polską.
Linia 72: Linia 72:
Konieczne jest rozróżnienie podejścia władz polskich i podejścia samych Ukraińców do kwestii niepodległości w [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Galicji]] i na Wołyniu. Ukraińcy mieszkający na terenie Galicji byli w znacznej mierze grekokatolikami, a [[Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego|kościół greckokatolicki]] był jednym z podstawowych czynników kształtujących ich świadomość narodową. Możliwe tu było również powstawanie struktur narodowych, co zaowocowało w latach 1918-1919 powstaniem [[Zachodnioukraińska Republika Ludowa|Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej]], która upadła po kilku miesiącach krwawych walk z państwem polskim, rozbudzając jednak wśród młodego pokolenia Ukraińców pragnienie niepodległości.
Konieczne jest rozróżnienie podejścia władz polskich i podejścia samych Ukraińców do kwestii niepodległości w [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Galicji]] i na Wołyniu. Ukraińcy mieszkający na terenie Galicji byli w znacznej mierze grekokatolikami, a [[Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego|kościół greckokatolicki]] był jednym z podstawowych czynników kształtujących ich świadomość narodową. Możliwe tu było również powstawanie struktur narodowych, co zaowocowało w latach 1918-1919 powstaniem [[Zachodnioukraińska Republika Ludowa|Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej]], która upadła po kilku miesiącach krwawych walk z państwem polskim, rozbudzając jednak wśród młodego pokolenia Ukraińców pragnienie niepodległości.


Na Wołyniu stosunki między Polakami i Ukraińcami przynajmniej początkowo po I wojnie światowej nie były tak zantagonizowane, gdyż nacje te w równym stopniu były uciskane przez zaborcę, a władzom rosyjskim nie zależało na rozbudzaniu świadomości ukraińskiej. Realizowano politykę wynaradawiania czego przejawem jest wyniszczenie kościoła unickiego i krzewienie wiary prawosławnej. W okresie międzywojennym władze polskie starały się podtrzymywać i pogłębiać te wszystkie różnice, aby zapobiec przenikaniu idei narodowych z Małopolski na Polesie i Wołyń. Przejawiało się to istnieniem tzw. [[kordon sokalski|kordonu sokalskiego]], przebiegającego wzdłuż dawnej granicy austriacko-rosyjskiej. Na północ od tej linii nie mogły działać istniejące na innych terenach Polski ukraińskie organizacje polityczne, kulturalno-oświatowe i gospodarcze. Dodatkowo w latach 1921-1923 na terenie Wołynia przeprowadzono kolonizację za pomocą osadników wojskowych (w całym okresie międzywojennym na Kresach powstało w ten sposób 7,9 tys. osad, do których należało 130 tysięcy ha ziemi)<ref>Marek Koprowski "Kresy w II Rzeczypospolitej"</ref>. Nadziały ziemi dokonywane na rzecz Polaków nie spotkały się rzecz jasna z aprobatą ludności ukraińskiej.
Na Wołyniu stosunki między Polakami i Ukraińcami przynajmniej początkowo po I wojnie światowej nie były tak zantagonizowane, gdyż nacje te w równym stopniu były uciskane przez zaborcę, a władzom rosyjskim nie zależało na rozbudzaniu świadomości ukraińskiej. Realizowano politykę wynaradawiania czego przejawem jest wyniszczenie kościoła unickiego i krzewienie wiary prawosławnej. W okresie międzywojennym władze polskie starały się podtrzymywać i pogłębiać te wszystkie różnice, aby zapobiec przenikaniu idei narodowych z Małopolski (Galicji) na Wołyń i Polesie. Przejawiało się to istnieniem tzw. [[kordon sokalski|kordonu sokalskiego]], przebiegającego wzdłuż dawnej granicy austriacko-rosyjskiej. Na północ od tej linii nie mogły działać istniejące na innych terenach Polski ukraińskie organizacje polityczne, kulturalno-oświatowe i gospodarcze. Dodatkowo w latach 1921-1923 na terenie Wołynia przeprowadzono kolonizację za pomocą osadników wojskowych (w całym okresie międzywojennym na Kresach powstało w ten sposób 7,9 tys. osad, do których należało 130 tysięcy ha ziemi)<ref>Marek Koprowski "Kresy w II Rzeczypospolitej"</ref>. Nadziały ziemi dokonywane na rzecz Polaków nie spotkały się rzecz jasna z aprobatą ludności ukraińskiej.


Bardzo istotną postacią w kreowaniu polskiej polityki względem Ukraińców był dwukrotny wojewoda wołyński [[Henryk Józewski]]. Od końca sierpnia [[1927]] r. szef Gabinetu Prezesa Rady Ministrów Józefa Piłsudskiego, w grudniu [[1928]] roku został mianowany wojewodą wołyńskim. W grudniu [[1929]] r. został ministrem spraw wewnętrznych w rządzie [[Kazimierz Bartel|Kazimierza Bartla]], a następnie [[Walery Sławek|Walerego Sławka]]. W [[1930]] r. objął po raz drugi stanowisko wojewody wołyńskiego. Na Wołyniu prowadził politykę doprowadzenia do zgodnego współżycia Polaków i Ukraińców. Uważał, że ośrodkiem porozumienia powinien stać się właśnie Wołyń. Twierdził, że ukraiński ruch narodowy musi stanąć przed alternatywą wyboru między Polską a ZSRR. Był zwolennikiem rozwoju samorządu lokalnego w oparciu o urzędników ukraińskich i koncentrował się na zwiększeniu ukraińskich uprawnień w dziedzinie samorządu. W oświacie, w szkołach dwujęzycznych (tzw. utrakwistycznych) wprowadzono jako obowiązkowy język ukraiński. Popierał również rozbudowywanie ukraińskich i polsko-ukraińskich organizacji społecznych, takich jak [[Wołyńskie Zjednoczenie Ukraińskie]], ukraińska partia polityczna, założona w 1931 na Wołyniu. Ukraińcy zrzeszeni w tej organizacji wierzyli, że dzięki dobrym układom z rządem sanacyjnym mogą uzyskać znaczną autonomię lub też w przyszłości niepodległość Ukrainy. Wpływ tej partii był jednak niewielki, ograniczał się do terytorium Wołynia, partia ta funkcjonowała praktycznie tylko dzięki rządowemu poparciu. Wśród współpracowników Józewskiego znaleźli się liczni działacze państwowi URL (m.in. były adiutant [[Symon Petlura|Petlury]], [[Mścisław (Skrypnyk)|Stepan Skrypnyk]]). Jednocześnie był przy tym przeciwny rozszerzaniu wpływów i działalności niektórych ukraińskich organizacji politycznych i społecznych (np. Proswity) z Galicji na Wołyń. Po śmierci Piłsudskiego pozycja Józewskiego na Wołyniu zaczęła słabnąć. Jego przeciwnicy zarzucali mu, że zbytnio faworyzuje Ukraińców. W kwietniu 1938 został odwołany ze stanowiska wojewody wołyńskiego. Eksperyment wołyński Józewskiego był największą, najbardziej konsekwentną i kompleksową próbą rozwiązania kwestii ukraińskiej w [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]].
Bardzo istotną postacią w kreowaniu polskiej polityki względem Ukraińców był dwukrotny wojewoda wołyński [[Henryk Józewski]]. Od końca sierpnia [[1927]] r. szef Gabinetu Prezesa Rady Ministrów Józefa Piłsudskiego, w grudniu [[1928]] roku został mianowany wojewodą wołyńskim. W grudniu [[1929]] r. został ministrem spraw wewnętrznych w rządzie [[Kazimierz Bartel|Kazimierza Bartla]], a następnie [[Walery Sławek|Walerego Sławka]]. W [[1930]] r. objął po raz drugi stanowisko wojewody wołyńskiego. Na Wołyniu prowadził politykę doprowadzenia do zgodnego współżycia Polaków i Ukraińców. Uważał, że ośrodkiem porozumienia powinien stać się właśnie Wołyń. Twierdził, że ukraiński ruch narodowy musi stanąć przed alternatywą wyboru między Polską a ZSRR. Był zwolennikiem rozwoju samorządu lokalnego w oparciu o urzędników ukraińskich i koncentrował się na zwiększeniu ukraińskich uprawnień w dziedzinie samorządu. W oświacie, w szkołach dwujęzycznych (tzw. utrakwistycznych) wprowadzono jako obowiązkowy język ukraiński. Popierał również rozbudowywanie ukraińskich i polsko-ukraińskich organizacji społecznych, takich jak [[Wołyńskie Zjednoczenie Ukraińskie]], ukraińska partia polityczna, założona w 1931 na Wołyniu. Ukraińcy zrzeszeni w tej organizacji wierzyli, że dzięki dobrym układom z rządem sanacyjnym mogą uzyskać znaczną autonomię lub też w przyszłości niepodległość Ukrainy. Wpływ tej partii był jednak niewielki, ograniczał się do terytorium Wołynia, partia ta funkcjonowała praktycznie tylko dzięki rządowemu poparciu. Wśród współpracowników Józewskiego znaleźli się liczni działacze państwowi URL (m.in. były adiutant [[Symon Petlura|Petlury]], [[Mścisław (Skrypnyk)|Stepan Skrypnyk]]). Jednocześnie był przy tym przeciwny rozszerzaniu wpływów i działalności niektórych ukraińskich organizacji politycznych i społecznych (np. Proswity) z Galicji na Wołyń. Po śmierci Piłsudskiego pozycja Józewskiego na Wołyniu zaczęła słabnąć. Jego przeciwnicy zarzucali mu, że zbytnio faworyzuje Ukraińców. W kwietniu 1938 został odwołany ze stanowiska wojewody wołyńskiego. Eksperyment wołyński Józewskiego był największą, najbardziej konsekwentną i kompleksową próbą rozwiązania kwestii ukraińskiej w [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]].

Wersja z 15:28, 10 paź 2016

Przybliżona lokalizacja Wołynia na mapie dzisiejszej Ukrainy
Pierwotny herb Wołynia
Herb Wołynia od 1569 r.

Wołyń (ukr. Волинь) – kraina historyczna w dorzeczu górnego Bugu oraz dopływów Dniepru: Prypeci, Styru, Horynia i Słuczy, obecnie część Ukrainy – obwody wołyński i rówieński, zachodnia część żytomierskiego oraz północne części tarnopolskiego i chmielnickiego.

Według Jana Długosza nazwa pochodzi od zamku Wołyń nad Bugiem (obecnie Gródek koło Hrubieszowa). Według Nestora nazwa wywodzi się od plemienia słowiańskiego Wołynian. Patronem Wołynia jest św. Jacek[1].

Główne miasta: Łuck, Kowel, Dubno, Równe, Krzemieniec, Nowogród Wołyński (Zwiahel), Włodzimierz Wołyński, Ostróg, Owrucz, Zasław, Starokonstantynów.

Geografia

Klimat

Klimat kontynentalny, ze znaczną różnicą temperatur między upalnym latem a mroźną zimą. Wiosna i jesień bardzo krótkie. W ciągu roku często nagłe skoki temperatury zależne od kierunku wiatrów.

Krainy geograficzne

W części północnej znajduje się Polesie Wołyńskie, natomiast w części południowej właściwy Wołyń. Granica przebiega wzdłuż linii Luboml-Kowel-Równe-Korzec.

Polesie Wołyńskie
Jest to równina płaska, niska, pokryta błotami, bagnami i lasami przecięta płynącymi równolegle ku północy dopływami Prypeci.
Wołyń właściwy
Jest to teren pagórkowaty, a w niektórych częściach górzysty. Gleby urodzajne.
Wzgórza wododziałowe o przebiegu północno-wschodnim (Bug / Stochód) ciągną się od rzeki Bug (Uściług) po Styr tworząc lewy, urwisty brzeg tej rzeki. Najwyższe wzniesienia dochodzą do 281 m.
Wzgórza Krzemienieckie (Awratyńskie) o przebiegu równoleżnikowym stanowią przedłużenie Woroniaków i ciągną się między Radziwiłłowem a Zdołbunowem. Najwyższe wzniesienie to Góra Bony pod Krzemieńcem 407 m.
Góry Pełczańskie
Góry Dermańskie

Rzeki

Większa część Wołynia leży w dorzeczu Morza Czarnego za pośrednictwem Prypeci. Niewielka część znajduje się w dorzeczu Morza Bałtyckiego za pośrednictwem Bugu, który stanowi zachodnią granicę Wołynia.

Bug
Bug na obszarze Wołynia ma brzeg płaski, miejscami bagnisty. Jedynym dopływem jest Ługa która wpływa do Bugu w rejonie Uściługa.
Prypeć
Wypływa na północ od Opalina. Ma płaskie, bagniste brzegi. Wszystkie rzeki Wołynia są jej dopływami lub dopływami dopływów.

Historia

prehistoria i starożytność

W okresie Neolitu na terenie Wołynia pojawiła się kultura pucharów lejkowatych, a po niej kultura amfor kulistych. W epoce brązu – kultura strzyżowska. W epoce żelaza południe Wołynia znajdowało się w orbicie wpływów kultury celtyckiej promieniującej z obszaru łuku Karpat (Kotynowie, Peucyni). Rdzeń terytorialny tych ziem zamieszkany był przez Neurów budowniczych grodów na bagnach prypeckich. W czasach rzymskich południowe i zachodnie kresy Wołynia zasiedlili Goci i ich pobratymcy.

średniowiecze

We wczesnym średniowieczu zamieszkany przez słowiańskie plemiona Bużan i Dulebów. Po podziale dzielnicowym Rusi Kijowskiej od 1199 roku na ziemiach Wołynia istniało księstwo włodzimierskie ze stolicą we Włodzimierzu (ob. Włodzimierz Wołyński). Najwybitniejszym jego władcą, w latach 1201-1264, był Daniel Halicki (od roku 1253 król Rusi), który doprowadził do połączenia księstwa włodzimierskiego z księstwem halickim tworząc Ruś Halicko-Wołyńską.

Po najazdach mongolskich 1240-1241, Wołyń stał się terenem postępującej rywalizacji polsko-litewskiej. Ostatecznie został podzielony między Królestwo Polskie i Wielkim Księstwem Litewskim. Włodzimierz został zajęty w 1366 przez króla Kazimierza Wielkiego. W 1375 została powołana rzymskokatolicka diecezja włodzimierska, a ok. 1404 diecezja łucka. Obie diecezje połączono w roku 1425.

XVI-XVIII wiek

     Województwo wołyńskie w granicach Polski w 1619

W 1566 zostało utworzone województwo wołyńskie ze stolicą w Łucku. Od 1569 na mocy unii lubelskiej Wołyń został przyłączony w całości przez króla Zygmunta II Augusta do Korony Królestwa Polskiego. Obejmował tereny województwa wołyńskiego oraz część kijowskiego. W czasie powstania kozackiego Bohdana Chmielnickiego najdalej na zachód wysunięty teren penetracji kozackiej. W 1651 doszło tu do zwycięskiej dla wojsk Rzeczypospolitej bitwy pod Beresteczkiem.

Z Wołynia wywodziły się polskie rody magnackie: Ostrogscy, Zasławscy, Zbarascy, Czartoryscy, Wiśniowieccy, Koreccy, Wielhorscy.

W 1772 w wyniku I rozbioru Polski południowy fragment znalazł się w granicach Austrii. Po II rozbiorze podzielony nową granicą między Rzecząpospolitą a Cesarstwem Rosyjskim. Pozostała część w granicach Rosji po III rozbiorze w 1795, jako gubernia wołyńska ze stolicą w Żytomierzu.

1795-1918

W 1805 Tadeusz Czacki założył w Krzemieńcu na południowym Wołyniu Liceum Krzemienieckie - jedno z najsłynniejszych i najbardziej zasłużonych polskich liceów. W 1809 także w Krzemieńcu przyszedł na świat Juliusz Słowacki.

Teren działalności powstańczej w czasie powstania styczniowego.

Wielkim ciosem dla polskości Wołynia były represje jakie spadły na polską ludność po powstaniach: listopadowym i styczniowym. Rząd Rosji zamknął polskie szkoły, klasztory, parafie i zmuszał katolików do konwersji na prawosławie. Nastąpiło wynarodowienie dziesiątków tysięcy polskich rodzin[2]. W 1839 roku rząd rosyjski zlikwidował Diecezję łucką ze strukturami Kościoła unickiego, którego wyznawcy i parafie zostali przejęci przez Rosyjski Kościół Prawosławny.

W okresie I wojny światowej w latach 1915-1916 na terenie Wołynia toczyły się ciężkie walki pozycyjne. Uczestniczyły w nich I, II i III Brygada Legionów Polskich, m.in. pod Kostiuchnówką.

1918-1939

II Rzeczpospolita, skład narodowościowy
Krzyż Wołynia
Województwo wołyńskie w granicach Polski międzywojennej

Po zakończeniu I wojny światowej zachodnia część Wołynia na mocy Traktatu Ryskiego z 18 marca 1921 została prawnie przyłączona do Polski, lecz faktycznie należał do RP od maja 1919. Administrowany był przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich do czasu utworzenia odrębnego województwa wołyńskiego z stolicą w Łucku co nastąpiło w 1921. Powstałe wówczas województwo istniało do końca II RP. Wschodnia część Wołynia pozostała w ZSRR, gdzie w 1923 utworzono trzy wołyńskie okręgi: korosteński, nowogrodzki, szepetowski.

Dominującą ludnością w województwie byli Ukraińcy, stanowiący ponad 2/3 ludności. Wołyń w latach 20. i 30. XX wieku zamieszkiwany był w 70% przez Ukraińców. Byli oni przeważnie rolnikami, 87% ludności mieszkało na wsi. Województwo było jednak ogromnie zacofane cywilizacyjne, co wynikało z uprzedniej polityki rosyjskiej. Np. prawie 70% ludności stanowili analfabeci, rolnictwo można porównać jedynie z poleskim. W latach 20. istniała jeszcze trójpolówka. Brak było sieci szkolnej, drogowej, szpitali. Z wolna jednak sytuacja ulegała poprawie. Liczba analfabetów w 1931 r. spadła o 20%. Z punktu widzenia państwa Wołyń posiadał duże znaczenie strategiczne (z punktu widzenia militarnego, w tym możliwości mobilizacyjnych).

Kwestia ukraińska na Wołyniu była bardzo mocno powiązana z sytuacją wewnętrzną w ZSRR i jego polityką ukraińską. W 1920 roku powołano w Pradze Ukraińską Organizację Wojskową, do której należało dokonywanie ataków o charakterze terrorystycznym na obszarze Polski i Związku Radzieckiego z głównym zamierzeniem odzyskania niepodległości. Najbardziej spektakularnymi akcjami UWO były próby zabicia Józefa Piłsudskiego w 1921 czy prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w 1924. W 1929 roku UWO zostało formalnie przyłączone jako autonomiczne ramię zbrojne do nowo powstałej nielegalnie działającej Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, ukierunkowanej na utworzenie niepodległego państwa Ukraińskiego od Małopolski po Don. Przeciwnikiem politycznym OUN-u było Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne, które było największym ukraińskim legalnie działającym ugrupowaniem politycznym w II Rzeczypospolitej i opowiadało się za współpracą z Polską.

Konieczne jest rozróżnienie podejścia władz polskich i podejścia samych Ukraińców do kwestii niepodległości w Galicji i na Wołyniu. Ukraińcy mieszkający na terenie Galicji byli w znacznej mierze grekokatolikami, a kościół greckokatolicki był jednym z podstawowych czynników kształtujących ich świadomość narodową. Możliwe tu było również powstawanie struktur narodowych, co zaowocowało w latach 1918-1919 powstaniem Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, która upadła po kilku miesiącach krwawych walk z państwem polskim, rozbudzając jednak wśród młodego pokolenia Ukraińców pragnienie niepodległości.

Na Wołyniu stosunki między Polakami i Ukraińcami przynajmniej początkowo po I wojnie światowej nie były tak zantagonizowane, gdyż nacje te w równym stopniu były uciskane przez zaborcę, a władzom rosyjskim nie zależało na rozbudzaniu świadomości ukraińskiej. Realizowano politykę wynaradawiania czego przejawem jest wyniszczenie kościoła unickiego i krzewienie wiary prawosławnej. W okresie międzywojennym władze polskie starały się podtrzymywać i pogłębiać te wszystkie różnice, aby zapobiec przenikaniu idei narodowych z Małopolski (Galicji) na Wołyń i Polesie. Przejawiało się to istnieniem tzw. kordonu sokalskiego, przebiegającego wzdłuż dawnej granicy austriacko-rosyjskiej. Na północ od tej linii nie mogły działać istniejące na innych terenach Polski ukraińskie organizacje polityczne, kulturalno-oświatowe i gospodarcze. Dodatkowo w latach 1921-1923 na terenie Wołynia przeprowadzono kolonizację za pomocą osadników wojskowych (w całym okresie międzywojennym na Kresach powstało w ten sposób 7,9 tys. osad, do których należało 130 tysięcy ha ziemi)[3]. Nadziały ziemi dokonywane na rzecz Polaków nie spotkały się rzecz jasna z aprobatą ludności ukraińskiej.

Bardzo istotną postacią w kreowaniu polskiej polityki względem Ukraińców był dwukrotny wojewoda wołyński Henryk Józewski. Od końca sierpnia 1927 r. szef Gabinetu Prezesa Rady Ministrów Józefa Piłsudskiego, w grudniu 1928 roku został mianowany wojewodą wołyńskim. W grudniu 1929 r. został ministrem spraw wewnętrznych w rządzie Kazimierza Bartla, a następnie Walerego Sławka. W 1930 r. objął po raz drugi stanowisko wojewody wołyńskiego. Na Wołyniu prowadził politykę doprowadzenia do zgodnego współżycia Polaków i Ukraińców. Uważał, że ośrodkiem porozumienia powinien stać się właśnie Wołyń. Twierdził, że ukraiński ruch narodowy musi stanąć przed alternatywą wyboru między Polską a ZSRR. Był zwolennikiem rozwoju samorządu lokalnego w oparciu o urzędników ukraińskich i koncentrował się na zwiększeniu ukraińskich uprawnień w dziedzinie samorządu. W oświacie, w szkołach dwujęzycznych (tzw. utrakwistycznych) wprowadzono jako obowiązkowy język ukraiński. Popierał również rozbudowywanie ukraińskich i polsko-ukraińskich organizacji społecznych, takich jak Wołyńskie Zjednoczenie Ukraińskie, ukraińska partia polityczna, założona w 1931 na Wołyniu. Ukraińcy zrzeszeni w tej organizacji wierzyli, że dzięki dobrym układom z rządem sanacyjnym mogą uzyskać znaczną autonomię lub też w przyszłości niepodległość Ukrainy. Wpływ tej partii był jednak niewielki, ograniczał się do terytorium Wołynia, partia ta funkcjonowała praktycznie tylko dzięki rządowemu poparciu. Wśród współpracowników Józewskiego znaleźli się liczni działacze państwowi URL (m.in. były adiutant Petlury, Stepan Skrypnyk). Jednocześnie był przy tym przeciwny rozszerzaniu wpływów i działalności niektórych ukraińskich organizacji politycznych i społecznych (np. Proswity) z Galicji na Wołyń. Po śmierci Piłsudskiego pozycja Józewskiego na Wołyniu zaczęła słabnąć. Jego przeciwnicy zarzucali mu, że zbytnio faworyzuje Ukraińców. W kwietniu 1938 został odwołany ze stanowiska wojewody wołyńskiego. Eksperyment wołyński Józewskiego był największą, najbardziej konsekwentną i kompleksową próbą rozwiązania kwestii ukraińskiej w II Rzeczypospolitej.

Na jego miejsce mianowano 13 kwietnia 1938 roku Aleksandra Hauke-Nowaka, byłego wojewodę łódzkiego, który był protegowanym marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza. Jego nominacja związana była ze zmianą polityki wobec Ukraińców dokonaną przez obóz sanacyjny (utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego i próba zbliżenia do środowisk i haseł endecji). W kwietniu 1938, na Wołyniu rozpoczęły się represje skierowane przeciw ludności ukraińskiej (m.in. przymusowa akcja konwersji na rzymski katolicyzm), wielu ukraińskich działaczy było więzionych w obozie w Berezie Kartuskiej. Nowak wojewodą był do czasu wybuchu II wojny światowej, a po jej wybuchu sytuacja na Wołyniu zmieniła się diametralnie.

Łuck był ważnym ośrodkiem kulturalnym i oświatowym: istniały tam dwa zawodowe teatry: polski i ukraiński, dwa gimnazja, muzeum, biblioteka. W 1937 r. powstało Wołyńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. W Krzemieńcu od 1920 istniało znane Liceum Krzemienieckie z osobnym statutem i osobowością prawną (założone w 1805 i zlikwidowane przez władze rosyjskie po powstaniu listopadowym).

1939-1945

Ośrodki polskiej samoobrony na Wołyniu w 1943

Po agresji wojsk ZSRR z 17 września 1939 Wołyń włączono do Ukraińskiej SRR (utworzono obwody: łucki i rówieński). W lutym, kwietniu i czerwcu 1940 miały miejsce masowe wywózki ludności polskiej i uznawanej przez komunistów za niebezpieczną klasowo na Syberię. Na mocy umów między III Rzeszą a ZSRR ludność niemiecką wysiedlono do Rzeszy.

Po ataku III Rzeszy na ZSRR w roku 1941 Wołyń został zajęty przez wojska niemieckie. Niemcy wraz z kolaborantami ukraińskimi wymordowali ok. 150 tysięcy Żydów[4]. W Równem ustanowiono stolicę Komisariatu Rzeszy „Ukraina”. Region stał się terenem aktywnej działalności OUN i UPA, dążących do utworzenia państwa ukraińskiego pod protektoratem Niemiec. Dążenia te były bezskuteczne, gdyż Niemcy kwestię ukraińską traktowali instrumentalnie. Dążąc do utworzenia jednolitego etnicznie regionu nacjonaliści ukraińscy przy bierności Niemców przystąpili do eksterminacji ludności polskiej. Od lutego 1943 do stycznia 1944 – ze szczególnym nasileniem w lecie 1943 – dochodziło do czystek etnicznych, czyli zorganizowanego ludobójstwa na ludności polskiej - wymordowano ok. 50–60 tys. Polaków (zob. rzeź wołyńska).

Na Wołyniu istniały zorganizowane struktury Polskiego Państwa Podziemnego: Okręgowa Delegatura Rządu RP na Kraj, i Armia Krajowa (SZP-ZWZ-AK). Najsilniejszym związkiem taktycznym AK była 27 Wołyńska Dywizja Piechoty, która wspierała samoobronę organizowaną przez ludność polskich miejscowości broniącą się przed terrorem UPA. Wiosną 1944 r. 27 WDP wystąpiła jako zwarta jednostka (ok. 8 tys. żołnierzy) i walcząc z Niemcami i nacjonalistami ukraińskimi dotarła na Lubelszczyznę. Działała również radziecka partyzantka.

1945-1991

Od 1945 Wołyń znajdował się w granicach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej – części składowej ZSRR. Po II wojnie światowej ocaleni Polacy (ok. 200 tysięcy) zostali wysiedleni przez sowieckie władze ukraińskie, głównie na Śląsk i Ziemie Odzyskane. Na ich miejsce osadzano ludność ukraińską wysiedlaną z terenów wschodnich województw RP: rzeszowskiego i lubelskiego, a także ze wschodniej i centralnej Ukrainy. Czesi natomiast w większości repatriowali się do Czechosłowacji[5]. Ukraińcy mieli nadzieję na administracyjne przyłączenie do Wołynia południowych rejonów dawnego województwa poleskiego z Brześciem, co jednak nie nastąpiło.

od 1991

Od 1991 w niepodległej Ukrainie. Obszar przedwojennego województwa wołyńskiego obejmuje obecnie dwa obwody: wołyński ze stolicą w Łucku i rówieński ze stolicą w Równem, oraz część tarnopolskiego (Krzemieniec). Z geograficznego punktu widzenia, oprócz Wołynia właściwego obejmują one również południowy skraj Polesia. Wschodnia część Wołynia (przed II wojną światową w granicach ZSRR) należy natomiast do obwodów żytomierskiego i chmielnickiego. Tam też dotrwała do dzisiejszych czasów znaczna mniejszość polska.

Największe miasta

Równe
Łuck

Najludniejsze miasta Wołynia i ich przynależność administracyjna:

miasto populacja
(2015/16) 		obwód
1. Równe 247 578[6] rówieński
2. Łuck 217 394[7] wołyński
3. Kowel 69 236[7] wołyński
4. Nowowołyńsk 57 701[7] wołyński
5. Nowogród Wołyński 56 254 żytomierski
6. Szepetówka 43 090 chmielnicki
7. Warasz 41 904[6] rówieński
8. Włodzimierz Wołyński 39 313[7] wołyński
9. Dubno 38 022[6] rówieński
10. Niecieszyn 36 969 chmielnicki
  1. ↑ ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski: Matka Boża Jagodna. Niezalezna.pl, 15 sierpnia 2013. [dostęp 2013-08-09].
  2. ↑ Władysław Filar, Przebraże bastion polskiej samoobrony na Wołyniu, Warszawa 2007.
  3. ↑ Marek Koprowski "Kresy w II Rzeczypospolitej"
  4. ↑ Władysław Filar, Antypolskie akcje nacjonalistów ukraińskich.
  5. ↑ Michał Jarnecki, Czesi na polskim Wołyniu w latach międzywojennych, Sprawy Narodowościowe, 32/2008, s. 133.
  6. ↑ a b c [1]
  7. ↑ a b c d [2]
{{Przypisy}} Nieprawidłowe pola: przypisy.

Bibliografia

Zobacz też

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wołyń&oldid=47148526”