Emilian Czyrniański
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
Emilian Czyrniański (łem. Емілиян Чырняньскій, ur. 20 stycznia 1824 we Florynce k. Grybowa, zm. 14 kwietnia 1888 w Krakowie) – polski chemik, współzałożyciel Polskiej Akademii Umiejętności, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w l. 1874-75. Dziadek Józefa Retingera.
Życiorys
Wychował się w greckokatolickiej rodzinie łemkowskiej. Jego ojciec Hryhorij był proboszczem w rodzinnej Florynce, zajmując jednocześnie stanowiska w administracji oświaty (inspektora szkolnego w Muszynie i radcy Konsystorza Przemyskiego ds. szkolnych). Matką Emiliana była Chrystyna Czyrniańska z domu Kaniuk.
Po ukończeniu szkoły elementarnej i gimnazjum w Nowym Sączu Emilian Czyrniański zapragnął zostać księdzem. Rozpoczął dwuletnie przygotowanie z zakresu teologii i organizacji Kościoła unickiego przy Instytucie Teologicznym w Przemyślu. Po ukończeniu kursu wstąpił w 1844 r. na Wydział Teologiczny Uniwersytetu Lwowskiego. Ciężka choroba na którą zapadł po dwóch miesiącach pobytu we Lwowie, zmusiła go do przerwania nauki, jednak do Lwowa wrócił w 1846 r., ale tym razem rozpoczynając naukę w niemieckojęzycznej Akademii Technicznej.
Czyrniański wykazywał ogromny talent i zainteresowanie zagadnieniami przyrodoznawczymi, zwłaszcza chemią. Już po pierwszym roku studiów został asystentem profesora chemii. Dzięki jego pomocy został zaproszony do udziału w pracach naukowo-badawczych organizowanych przez Galicyjskie Towarzystwo Gospodarcze. Po przedłużeniu mu asystentury wyjechał w ślad za swoim profesorem kontynuować badania w laboratorium uniwersytetu w Pradze. Tam, w 1850 r. opracował oryginalną teorię tłumaczącą przyczyny tworzenia się wiązania chemicznego opisaną w dziele Wirujące niedziałki. W 1851 r. rozpoczął pracę pedagogiczną i naukową na Uniwersytecie Jagiellońskim otrzymując tytuł profesora nadzwyczajnego chemii ogólnej.
Początkowy okres był bardzo trudny dla jednego z najmłodszych profesorów uniwersytetu w Krakowie, prowadził własną walkę z zaborcą austriackim, nie używając wbrew zaleceniom języka niemieckiego podczas zajęć. Jego postawa skończyła się tylko naganą, ale był już o krok od dymisji.
Czyrniański podjął się próby usystematyzowania polskiej terminologii chemicznej. Swoje spostrzeżenia opublikował w pracy Słownictwo polskie chemiczne (1853). Propozycja Czyrniańskiego została szeroko przyjęta przez polskich chemików. Potwierdza to fakt przyjęcia jego systemu za oficjalną terminologię dla szkolnictwa polskiego w Galicji, stosowaną przez blisko pół wieku[1].
Niedługo po tym wydał Wykład chemii nieorganicznej zastosowanej do przemysłu, rolnictwa i medycyny, w przystępnym języku wyjaśniając praktyczne zastosowanie wiedzy chemicznej. W 1859 r. Czyrniański otrzymał tytuł profesora zwyczajnego, aby w 1874 r. objąć stanowisko dziekana Wydziału Filozoficznego UJ. W badaniach praktycznych poddawał próbom chemicznym wody mineralne, które w jego doświadczeniach pochodziły z Krynicy i Iwonicza. Tym samym Czyrniański przyczynił się do rozwoju turystyki sanatoryjnej w tych miejscowościach[1].
Prace teoretyczne Czyrniańskiego obejmowały takie tytuły, jak Teoryja tworzenia się połączeń chemicznych na podstawie ruchu wirowego atomów (1862), Rozwinięcie krytyczne teoryi chemicznej opartej na ruchach wirowych niedziałek (1876), Teoryja mechaniczno-chemiczna oparta na ruchach wirowych niedziałek (1876), Teoryja chemiczno-fizyczna na podstawie przyciągania się i ruchu wirowego niedziałek (1884)[1].
Dokonał syntezy ówczesnej wiedzy chemicznej opracowując dwa niezależne podręczniki, osobno opisujące chemię organiczną i nieorganiczną – Chemija nieorganiczna i organiczna zastosowana do przemysłu, rolnictwa i lékarstwa (t. 1-2, 1866-1867). Opublikował również prace Chemija nieorganiczna ułożona dla uniwersytetów i akademij technicznych (1874) oraz Chemija nieorganiczna mniejsza ułożona dla szkół realnych (1874)[1].
Zmarł na atak serca 14 kwietnia 1888 r.[2], pochowany został na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Przypisy
- ↑ a b c d Bogdan Horbal: Obecność Łemków w nauce i kulturze polskiej. W: B. Machul-Telus (red): Łemkowie. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2013, s. 155. ISBN 978-83-7666-232-9.
- ↑ Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas”. 87/1888, s. 3, 15 kwietnia 1888.
Bibliografia
- Stanisław Grodziski, Sejm Krajowy Galicyjski 1861-1914, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1993, ISBN 83-7059-052-7, OCLC 830051670.
- Bogdan Horbal: Obecność Łemków w nauce i kulturze polskiej. W: B. Machul-Telus (red): Łemkowie. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2013, s. 155. ISBN 978-83-7666-232-9.