Grybów
49°37′28″N 20°56′54″E/49,624444 20,948333
| miasto i gmina | |||
_,_widok_na_Gryb%C3%B3w_(HB7).jpg) Widok na miasto z wieży na Jaworzu | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Data założenia |
1340 | ||
| Prawa miejskie |
1340 | ||
| Burmistrz |
Paweł Fyda | ||
| Powierzchnia |
16,96[1] km² | ||
| Wysokość |
360 m n.p.m. | ||
| Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość |
|||
| Strefa numeracyjna |
+48 18 | ||
| Kod pocztowy |
33-330 | ||
| Tablice rejestracyjne |
KNS | ||
Położenie na mapie powiatu nowosądeckiego  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |||
| 49°37′28″N 20°56′54″E/49,624444 20,948333
| |||
| TERC (TERYT) |
1210011 | ||
| SIMC |
0960042 | ||
Urząd miejski Rynek 1233-330 Grybów | |||
| Strona internetowa | |||
| BIP | |||
.JPG)
Grybów – miasto w Polsce w województwie małopolskim, w powiecie nowosądeckim. Miasto Grybów administracyjnie graniczy z gminą Grybów, której granice otaczają niemal całe miasto oraz na niewielkim odcinku we wschodniej części z gminą Ropa wchodzącą w skład powiatu gorlickiego.
Ośrodek administracyjny starostwa grybowskiego[2]. Miasto królewskie Grębów, położone w drugiej połowie XVI wieku w powiecie bieckim województwa krakowskiego, należało do tenuty grybowskiej[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa nowosądeckiego.
Geografia[edytuj | edytuj kod]
Grybów położony jest na pograniczu Beskidu Niskiego i Pogórza Rożnowskiego, nad rzeką Białą. Otaczające miasto Góry Grybowskie wznoszą się na wysokość powyżej 700 m n.p.m., a średnia wysokość położenia miasta wynosi 360 m n.p.m. przy maksymalnej różnicy wzniesień 260 m.
Grybów ma powierzchnię 16,95 km², w tym: użytki rolne 63%, użytki leśne 20%. Miasto stanowi 1,1% powierzchni powiatu.
W okolicach miasta występują źródła wód mineralnych (solanki).
Demografia[edytuj | edytuj kod]
W XVII wieku Grybów zamieszkiwało około 500 mieszkańców[4].
W 1873 miasto Grybów liczyło 1782 mieszkańców, w tym 1383 katolików i 339 wyznawców judaizmu[5]. W 1918 liczba mieszkańców miasta wynosiła 3119[6]. W latach 1999–2004 liczba mieszkańców kształtowała się prawie na niezmienionym poziomie i wynosiła średnio 6170 osób, z czego ok. 51% stanowiły kobiety. Nieznaczny wzrost ludności zanotowano w 2002. Wyniósł on wówczas wg danych Narodowego Spisu Powszechnego 6228 osób. Według danych GUS na 31 marca 2011 liczba mieszkańców Grybowa wynosiła 6261 osób.
Miasto Grybów wyróżnia się najwyższym wskaźnikiem gęstości zaludnienia w powiecie nowosądeckim. Wynosi on 369 osób/km² i jest on znacznie wyższy zarówno od średniej gęstości zaludnienia powiatu (125 osób/km²), jak i od porównywalnych gmin: Łabowej (47 osób/km²), Nawojowej (159 osób/km²).
- Piramida wieku mieszkańców Grybowa w 2014[7]:
Historia[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Miasto królewskie zostało założone przez Kazimierza III Wielkiego w 1340 na prawie magdeburskim[8]. Miasto zostało założone dla kolonistów ze Śląska i Niemiec. Zasadźcą był Hanco Dives (po łacinie „Bogacz”), syn Jana Bogacza[9]. Grybów ponownie otrzymał prawa miejskie w 1488. Był siedzibą starostwa niegrodowego, ośrodkiem handlowo-rzemieślniczym (głównie sukiennictwo). Istniała tu m.in. szkoła Wita Stwosza i może tutaj powstała słynna figura tzw. Madonny z Krużlowej. W czasie potopu szwedzkiego doszło do bitwy pod Czerwoną Górą (obecnie Orlik Grybowski nad rzeką Białą). Miasto było wielokrotnie niszczone nie tylko przez Szwedów, ale też w 1657 przez Węgrów.
Od XVII wieku odnotowuje się upadek gospodarczy miasta. W czasie konfederacji barskiej, latem 1768 powstańcy spychani przez wojska rosyjskie znaleźli się kilkadziesiąt kilometrów od Grybowa. W latach 1772–1918 Grybów znajdował się w zaborze austriackim. W 1863 w Grybowie powstało nielegalne biuro przyjmujące i ekwipujące ochotników udających się do powstania styczniowego, głównie uczniów gimnazjalnych. W okresie powstania styczniowego i później w latach 1866–1867 bywał w Grybowie Artur Grottger (przyjeżdżający do swojej narzeczonej, Wandy Monné), a około 1900 przybyli do Grybowa Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer.
Od 1876 miasto posiada połączenie kolejowe. W okresie międzywojennym na terenie miasta występował drobny przemysł. W czasie okupacji niemieckiej od października do grudnia 1939 znajdował się tam obóz przejściowy dla jeńców polskich, a w latach 1944–1945 obóz pracy przymusowej dla Polaków i Żydów.
W początkowym okresie okupacji niemieckiej utworzono getto, do którego przesiedlono Żydów z okolicznych miejscowości. 24 kwietnia 1942 w parku miejskim rozstrzelano 11 członków Rady Żydowskiej. 20 sierpnia tego samego roku szef nowosądeckiego Gestapo Heinrich Hamann przystąpił do likwidacji getta grybowskiego. 360 osób rozstrzelano w Białej Niżnej, a pozostałych popędzono do sądeckiego getta[10].
W 1961 zmarł w Grybowie wybitny polski architekt Zdzisław Mączeński.
1 stycznia 1973 do Grybowa włączono wieś Biała Wyżna[11].
4 czerwca 2010 Grybów i okolice nawiedziła powódź, która spowodowała zalanie miasta w okolicach Piekiełka, między innymi ulicy Leszczynowej i Topolowej; zerwany został most przy rzeźni i szkole zawodowej. Na skutek podmycia torów za Grybowem w stronę Tarnowa do 9 lipca 2010 został zawieszony ruch pociągów na odcinku Stróże – Tarnów. W nocy stan rzeki podniósł się o 6 metrów. Powódź spowodowała spore zniszczenia infrastruktury, zalane były także domy i piwnice. Zniszczony został wodociąg. Deszcz zagroził także budynkom Politechniki Warszawskiej na ul. Chłodnej.
Etnografia okolic Grybowa[edytuj | edytuj kod]
W 1869 okolice Grybowa opisał m.in. Wincenty Pol; „Na obszarze Wisłoki uderza nas fakt inny; całą tę okolicę, którą obszar Wisłoki, Ropy, Jasły, Jasełki i średniego Wisłoka zajmuje, osiedli tak zwani Głuchoniemcy od dołów Sanockich począwszy, to jest od okolicy Komborni, Haczowa, Trześniowa aż po Grybowski dział: Gorlice, Szymbark i Ropę od wschodu na zachód, ku północy aż po ziemię Pilźniańską, która jest już ziemią województwa Sandomierskiego. Cała okolica Głuchoniemców jest nowo-siedlinami Sasów; jakoż strój przechowali ten sam co węgierscy i siedmiogrodzcy Sasi. Niektóre okolice są osiadłe przez Szwedów, ale cały ten lud mówi dzisiaj na Głuchoniemcach najczystszą mową polską dijalektu małopolskiego, i lubo z postaci odmienny i aż dotąd Głuchoniemcami zwany, nie zachował ani w mowie ani w obyczajach śladów pierwotnego swego pochodzenia, tylko że rolnictwo stoi tu na wyższym stopniu, a tkactwo jest powołaniem i głównie domowem zajęciem tego rodu”[12].
Toponimika nazwy[edytuj | edytuj kod]
Miasto zostało założone w 1340 przez króla Kazimierza Wielkiego dla kolonistów ze Śląska i Niemiec. Stąd pierwotnie występujące nazwy Grünberg, Grevenstadt, Grynberg i Grewensztat (1395[13]). Na skrzyżowaniu szlaków handlowych na Ruś i Węgry. Z biegiem czasu ludność i nazwa miasta uległy polonizacji.
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[14].
- Bazylika mniejsza pw. św. Katarzyny;
- stara plebania;
- synagoga ul. Kilińskiego 10;
- cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej;
- ratusz Rynek 12;
- budynek d. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” ul. Kościuszki 7 w zakresie zewnętrznej architektury wraz z dolną częścią klatki schodowej;
- willa „Helenówka”, ul. Jakubowskiego 36.
Inne zabytki[edytuj | edytuj kod]
- Dwór Hoschów – siedziba dawnych właścicieli dóbr grybowskich z lat 30. XIX w., w południowo-wschodniej części rynku.
- Cmentarz żydowski.
- Cmentarz wojenny nr 129, cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej.
Osiedla mieszkaniowe[edytuj | edytuj kod]
- Osiedle Śródmieście I
- Osiedle Śródmieście II
- Osiedle Biała Wyżna
- Osiedle Sośnie
- Osiedle Strzylawki
Edukacja[edytuj | edytuj kod]
W Grybowie działają dwie szkoły podstawowe, jedno Liceum Ogólnokształcące im. Artura Grottgera, Ośrodek Szkoleniowy Politechniki Warszawskiej[15] oraz Zespół Szkół Zawodowych.
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
Ze względu na strukturę użytkowania gruntów, jak i strukturę występujących na jego terenie podmiotów gospodarczych miasto posiada rolniczo-przemysłowy charakter. Znajdują się tu: zakład stolarki budowlanej, wytwórnia konstrukcji stalowych, drobne zakłady przemysłu spożywczego (m.in. Browar Grybów), Bank Spółdzielczy w Grybowie oraz niewielki ośrodek wypoczynkowy.
Sport[edytuj | edytuj kod]
Na Stadionie Miejskim w Grybowie (pojemność 500 miejsc, w tym 194 siedzących, wymiary boiska: 105 × 63 m) swoje mecze rozgrywa piłkarski Ludowy Klub Sportowy „Grybovia”[16]. Założono go w 1921, aktualnie występuje w nowosądeckiej lidze okręgowej. Barwy: biało-zielone. Najwyższym sukcesem sportowym klubu był występ w ówczesnej IV lidze (od zmian organizacyjnych w 2008 III liga).
W Grybowie istnieje również drużyna siatkarek oraz od sezonu 2014/2015 także siatkarzy – UKS Iskry Grybów. Seniorki Iskier występują w III lidze małopolskiej. Młodziczki UKS-u w sezonie 2013/2014 oraz 2014/2015 zajmowały w rozgrywkach wojewódzkich miejsca 4. i 7. Od 2013 klub organizuje turniej o Puchar Ziemi Grybowskiej.
Ochotnicza Straż Pożarna[edytuj | edytuj kod]
W Grybowie działa jedna jednostka ochotniczej straży pożarnej, która znajduje się w dzielnicy Biała Wyżna. Powstała w 1905, zaś od 1995 znajduje się w krajowym systemie ratowniczo-gaśniczym[17][18].
Miasta partnerskie[edytuj | edytuj kod]
Media[edytuj | edytuj kod]
- grybów.tv – telewizja Grybów[19]
- „Kurier Grybowski” – kwartalnik[20]
- grybów24.pl – portal internetowy[21]
- grybów.pl – portal internetowy[22]
Transport[edytuj | edytuj kod]
Drogi krajowe i wojewódzkie, linie kolejowe[edytuj | edytuj kod]
- Droga krajowa 28: Zator – Wadowice – Sucha Beskidzka – Nowy Sącz – Grybów – Gorlice – Biecz – Jasło – Krosno – Sanok – Medyka
- Droga wojewódzka 981: Zborowice – Stróże – Grybów – Krzyżówka – Krynica-Zdrój
- Linia kolejowa 96: Tarnów – Leluchów; Dworzec kolejowy Grybów
Królewski most kolejowy[edytuj | edytuj kod]
W Grybowie znajduje się królewski most kolejowy o długości około 137 metrów i posiadający 6 przęseł, przechodzi nad korytem rzeki Białej oraz drogą Grybów-Krynica. Wybudowany został w latach 1947–1949. Most łączy województwo małopolskie ze Słowacją i Węgrami. Wcześniej w tym miejscu istniał most wybudowany w latach 1883–1884, podczas budowy odcinka Leluchów-Tarnów Galicyjskiej Kolei Tranwersalnej. Most został zniszczony przez wycofujące się wojska rosyjskie podczas I wojny światowej[23], ponownie został wysadzony przez wycofujące się niemieckie wojsko podczas II wojny światowej[24][25].
Szlaki piesze[edytuj | edytuj kod]
Grybów – Chełm (780 m n.p.m.) – Wawrzka (koniec niebieskiego szlaku turystycznego Rzeszów – Grybów)
Grybów – Jaworze (880 m n.p.m.)
Związani z Grybowem[edytuj | edytuj kod]
Honorowi Obywatele Miasta Grybowa[edytuj | edytuj kod]
- Jerzy Gostwicki,
- Józef Hodbod,
- Michał Huza,
- Adam Kaźmierczyk,
- Jan Lidl,
- Zdzisław Mączeński,
- Alojzy Muszyński,
- Wiktor Tustanowski
- Adolf Seredyński.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Kaplica Męki Pańskiej w Grybowie
- Kościół św. Bernardyna w Grybowie
- Obraz Matki Bożej Przedziwnej w Grybowie
- Cmentarz wojenny nr 129 – Grybów
- Cmentarz wojenny nr 130 – Grybów
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku, Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08].
- ↑ Stanisław Płaza: Sołectwa w powiecie sądecko-czchowskim w. XIII–XVIII, w: Rocznik Sądecki tom dziewiąty, Nowy Sącz 1968, s. 31.
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 98.
- ↑ Rocznik Sądecki, tom XIII, 1972, s. 22.
- ↑ Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, 1873.
- ↑ Haliczanin, Kalendarz Powszechny Galicji na rok 1919, s. 29, wyd. Lwów, 1918.
- ↑ Grybów w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Anna Berdecka: Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333–1370: chronologia i rozmieszczenie, w: „Przegląd Historyczny”, T. 65 (1974), z. 4, tabela 1 po s. 617.
- ↑ Hanco Dives, mieszcznin sądecki, syn Jana Bogacza, w 1340 jest nazwany „locator villarum super Fluvium dictum Biała” i on lokuje w tym roku Grybów czy Tymbark., [w:] Rocznik krakowski, 1913, tomy 15–16, s. 82.
- ↑ Kadisz za grybowskich Żydów. sadeczanin.info, 22 sierpnia 2015.
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 327.
- ↑ Wincenty Pol: Historyczny obszar Polski; rzecz o dijalektach mowy polskiej, Kraków 1869.
- ↑ Maria Malec. Słownik nazw geograficznych Polski. WN PWN. Warszawa 2003. ISBN 83-01-13857-2
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy, wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-09].
- ↑ Strona ośrodka PW.
- ↑ Strona Grybovii Grybów.
- ↑ Historia OSP w Grybowie.
- ↑ Informacje o OSP Grybów-Biała na stronie nowysacz112.pl.
- ↑ Strona grybowskiej telewizji. grybow.tv. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-05-11)]..
- ↑ Strona „Kuriera Grybowskiego”.
- ↑ Portal grybów24.pl.
- ↑ Portal grybów.pl.
- ↑ Tomasz Karolak: Odbudowa Galicji ze zniszczeń wojennych w latach 1914–1918, Kraków 2012, s. 160.
- ↑ Грибів Залізничний kоролівський міст. krajoznawcy.info.pl, 21 kwietnia 2022. (ukr.).
- ↑ Kinga Nikiel-Bielak: Arcydzieło inżynierii z 1949 roku kończy swoją metamorfozę. Następny w kolejce jest wiadukt przy ulicy Zielonej. dts24.pl, 20 kwietnia 2018.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Historia Żydów w Grybowie na portalu Wirtualny Sztetl
- Grybów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 881.
| Części miasta wg TERYT |
|---|
