ß: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja nieprzejrzana] |
poprawa linków |
Nie podano opisu zmian Znaczniki: Wycofane VisualEditor Z urządzenia mobilnego Z wersji mobilnej (przeglądarkowej) |
||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
| ⚫ | '''ẞ ß''' (escet, {{niem.|Eszett}} lub {{k|de|scharfes S}} „ostre S”) – litera występująca wyłącznie w [[Alfabet niemiecki|alfabecie niemieckim]], z wyjątkiem alfabetu w standardzie szwajcarskim używanym w [[Szwajcaria|Szwajcarii]] i [[Liechtenstein]]ie. Reprezentuje ona [[Spółgłoska szczelinowa dziąsłowa bezdźwięczna|spółgłoskę szczelinową dziąsłową bezdźwięczną]] (polskie s). Znak ten powstał jako ligatura małych liter '''[[S]]''' i '''[[Z]]''', zapisywanych historycznie jako '''[[Długie s|ſ]]''' i '''[[Spółgłoska szczelinowa zadziąsłowa dźwięczna|ʒ]]''' ('''ſʒ'''), co stanowi źródło nazwy ''Es-Zet''era nazywana jest też ''Scharfes-S'', gdyż jest czytana zawsze tak jak polskie ''s'', zaś litera S w niemieckim może być wymawiana na trzy sposoby: jakskie ''s'' (wa'''s'''), ''z'' ('''s'''ein) lub ''sz'' ('''S'''tunde). Lite zawsze w środku lub na końcu wyrazu. |
||
{{Grafem infobox |
|||
|nazwa = ß |
|||
|grafika = Latin letter sharp S.svg |
|||
|majuskuła = ẞ |
|||
|minuskuła = ß |
|||
|podstawowy alfabet = [[alfabet niemiecki|niemiecki]] |
|||
|podstawowe pismo = [[alfabet łaciński|łaciński]] |
|||
|ligatura liter = [[Długie s|ſ]] + ʒ |
|||
}} |
|||
[[Plik:Fonts-scharfes-s.svg|thumb|145px|Znak „ß” w różnych krojach pisma]] |
|||
[[Plik:ZZ Gosdpoda pod Białą Górą, Skansen Sanok 2.jpg|thumb|145px|Znak „ß”, użyty w krótkiej inwokacji na sklepieniu spichlerza w [[Przeczyca|Przeczycy]] z 1732]] |
|||
| ⚫ | '''ẞ ß''' (escet, {{niem.|Eszett}} lub {{k|de|scharfes S}} „ostre S”) – litera występująca wyłącznie w [[Alfabet niemiecki|alfabecie niemieckim]], z wyjątkiem alfabetu w standardzie szwajcarskim używanym w [[Szwajcaria|Szwajcarii]] i [[Liechtenstein]]ie. Reprezentuje ona [[Spółgłoska szczelinowa dziąsłowa bezdźwięczna|spółgłoskę szczelinową dziąsłową bezdźwięczną]] (polskie s). Znak ten powstał jako ligatura małych liter '''[[S]]''' i '''[[Z]]''', zapisywanych historycznie jako '''[[Długie s|ſ]]''' i '''[[Spółgłoska szczelinowa zadziąsłowa dźwięczna|ʒ]]''' ('''ſʒ'''), co stanowi źródło nazwy ''Es- |
||
Litera ß jest wymawiana w identyczny sposób jak dwuznak ''ss'' (''doppel S''). Po [[Reforma ortografii języka niemieckiego (1998)|reformie ortograficznej z 1996]] r. ''ß'' używa się wyłącznie po [[dyftong]]ach i długich [[samogłoska]]ch, a w pozostałych przypadkach zapisywane jest ''ss''. Nie dotyczy to wersji alfabetu stosowanej w Szwajcarii i Liechtensteinie, gdzie zawsze używa się ''ss'', a ''ß'' nie funkcjonuje w ogóle. Ponadto zastępowanie ß przez ''ss'' jest obowiązkowe, gdy czcionka nie zawiera tego znaku. Dwuznaku ''ss'' zamiast ''ß'' używa się też często, gdy słowo go zawierające zapisywane jest dużymi literami, ponieważ escet funkcjonuje zasadniczo jako minuskuła, gdyż nie znajduje się na początku żadnego słowa. Zastępowanie ''ß'' majuskułą ''SS'' powoduje problem, gdyż w m.in. nazwach własnych (szczególnie nazwiskach) przekształcając wielkie litery ''SS'' w małe nie wiadomo, czy w ich miejscu stoi ''ß'' czy ''ss''. Stąd pojawiły się postulaty stworzenia majuskuły escetu ('''ẞ'''), która ostatecznie została oficjalnie uznana przez [[Rada Ortografii Niemieckiej|Radę Ortografii Niemieckiej]] w 2017 r.<ref>{{Cytuj |tytuł = 2017-06-29 Aktualisierung Regelwerk - Institut für Deutsche Sprache |url = https://www.rechtschreibrat.com/DOX/rfdr_PM_2017-06-29_Aktualisierung_Regelwerk.pdf |język = de}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Germany's century-long debate over a missing letter in its alphabet - Quartz |data dostępu = 2018-09-13 |opublikowany = qz.com |url = https://qz.com/1033265/germanys-century-long-debate-over-a-missing-letter-in-its-alphabet |język = en}}</ref> Zatem, zamiast zastępować ''ß'' przez ''SS'' (wcześniej stosowano również formę ''SZ'') w zapisie słowa wielkimi literami, można też użyć ''ẞ'', chociaż jest niedostępna na niemieckim układzie klawiatury i została oficjalnie zatwierdzona dosyć niedawno<ref>{{Cytuj |tytuł= Versal-ß nun offiziell genormt | url = https://dasauge.de/aktuell/design/e1133 | data dostępu = 2022-06-16}}</ref>. Niedozwolone jest także zastępowanie przez wielką literę [[B]], podobną do escetu kształtem. |
Litera ß jest wymawiana w identyczny sposób jak dwuznak ''ss'' (''doppel S''). Po [[Reforma ortografii języka niemieckiego (1998)|reformie ortograficznej z 1996]] r. ''ß'' używa się wyłącznie po [[dyftong]]ach i długich [[samogłoska]]ch, a w pozostałych przypadkach zapisywane jest ''ss''. Nie dotyczy to wersji alfabetu stosowanej w Szwajcarii i Liechtensteinie, gdzie zawsze używa się ''ss'', a ''ß'' nie funkcjonuje w ogóle. Ponadto zastępowanie ß przez ''ss'' jest obowiązkowe, gdy czcionka nie zawiera tego znaku. Dwuznaku ''ss'' zamiast ''ß'' używa się też często, gdy słowo go zawierające zapisywane jest dużymi literami, ponieważ escet funkcjonuje zasadniczo jako minuskuła, gdyż nie znajduje się na początku żadnego słowa. Zastępowanie ''ß'' majuskułą ''SS'' powoduje problem, gdyż w m.in. nazwach własnych (szczególnie nazwiskach) przekształcając wielkie litery ''SS'' w małe nie wiadomo, czy w ich miejscu stoi ''ß'' czy ''ss''. Stąd pojawiły się postulaty stworzenia majuskuły escetu ('''ẞ'''), która ostatecznie została oficjalnie uznana przez [[Rada Ortografii Niemieckiej|Radę Ortografii Niemieckiej]] w 2017 r.<ref>{{Cytuj |tytuł = 2017-06-29 Aktualisierung Regelwerk - Institut für Deutsche Sprache |url = https://www.rechtschreibrat.com/DOX/rfdr_PM_2017-06-29_Aktualisierung_Regelwerk.pdf |język = de}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Germany's century-long debate over a missing letter in its alphabet - Quartz |data dostępu = 2018-09-13 |opublikowany = qz.com |url = https://qz.com/1033265/germanys-century-long-debate-over-a-missing-letter-in-its-alphabet |język = en}}</ref> Zatem, zamiast zastępować ''ß'' przez ''SS'' (wcześniej stosowano również formę ''SZ'') w zapisie słowa wielkimi literami, można też użyć ''ẞ'', chociaż jest niedostępna na niemieckim układzie klawiatury i została oficjalnie zatwierdzona dosyć niedawno<ref>{{Cytuj |tytuł= Versal-ß nun offiziell genormt | url = https://dasauge.de/aktuell/design/e1133 | data dostępu = 2022-06-16}}</ref>. Niedozwolone jest także zastępowanie przez wielką literę [[B]], podobną do escetu kształtem. |
||
Wersja z 23:04, 16 lis 2023
ẞ ß (escet, niem. Eszett lub scharfes S „ostre S”) – litera występująca wyłącznie w alfabecie niemieckim, z wyjątkiem alfabetu w standardzie szwajcarskim używanym w Szwajcarii i Liechtensteinie. Reprezentuje ona spółgłoskę szczelinową dziąsłową bezdźwięczną (polskie s). Znak ten powstał jako ligatura małych liter S i Z, zapisywanych historycznie jako ſ i ʒ (ſʒ), co stanowi źródło nazwy Es-Zetera nazywana jest też Scharfes-S, gdyż jest czytana zawsze tak jak polskie s, zaś litera S w niemieckim może być wymawiana na trzy sposoby: jakskie s (was), z (sein) lub sz (Stunde). Lite zawsze w środku lub na końcu wyrazu.
Litera ß jest wymawiana w identyczny sposób jak dwuznak ss (doppel S). Po reformie ortograficznej z 1996 r. ß używa się wyłącznie po dyftongach i długich samogłoskach, a w pozostałych przypadkach zapisywane jest ss. Nie dotyczy to wersji alfabetu stosowanej w Szwajcarii i Liechtensteinie, gdzie zawsze używa się ss, a ß nie funkcjonuje w ogóle. Ponadto zastępowanie ß przez ss jest obowiązkowe, gdy czcionka nie zawiera tego znaku. Dwuznaku ss zamiast ß używa się też często, gdy słowo go zawierające zapisywane jest dużymi literami, ponieważ escet funkcjonuje zasadniczo jako minuskuła, gdyż nie znajduje się na początku żadnego słowa. Zastępowanie ß majuskułą SS powoduje problem, gdyż w m.in. nazwach własnych (szczególnie nazwiskach) przekształcając wielkie litery SS w małe nie wiadomo, czy w ich miejscu stoi ß czy ss. Stąd pojawiły się postulaty stworzenia majuskuły escetu (ẞ), która ostatecznie została oficjalnie uznana przez Radę Ortografii Niemieckiej w 2017 r.[1][2] Zatem, zamiast zastępować ß przez SS (wcześniej stosowano również formę SZ) w zapisie słowa wielkimi literami, można też użyć ẞ, chociaż jest niedostępna na niemieckim układzie klawiatury i została oficjalnie zatwierdzona dosyć niedawno[3]. Niedozwolone jest także zastępowanie przez wielką literę B, podobną do escetu kształtem.
W porządku alfabetycznym ß może występować na samym końcu alfabetu.
Reforma
Dawniej stosowany częściej niż dziś, w odgórnie reformowanej pisowni języka niemieckiego znak ß zastąpiony został przez ss w położeniu po samogłosce krótkiej, a przed spółgłoską lub na końcu wyrazu, na przykład:
- Expreß → Express
- Boß → Boss
- Schloß → Schloss
Obowiązujące przed reformą z 1996 r. reguły pisania ß pochodzą od ortografa Johanna Christopha Adelunga i zostały wprowadzone do szkół i urzędów reformą niemieckiej pisowni z 1901 r.
Zgodnie z nimi ß pisano:
- na końcu wyrazu: muß, aß, Kuß, daß
- na końcu cząstki wyrazowej: kußecht, Schlußstrich, Paßbild
- przed spółgłoską: müßt, paßt, grüßt, wäßrig, unvergeßne, Rößl
- po akcentowanej długiej samogłosce: Straße, aß, aßen, Buße, grüßt (niezmienione)
- po dwugłosce: heißen, außen (niezmienione)
„ss” natomiast tylko:
- między samogłoskami, z których pierwsza była krótka: müssen, Wasser, Küsse, Rüssel.
- w wyrazach obcego pochodzenia: Renaissance, Croissant, Fitness.
Zbitka ss pozostawała na końcu wyrazu, jeżeli po nim stał apostrof: (ich) lass', ale: laß! (tryb rozkazujący).
Pewne nazwy własne nie stosowały się do reguły pisania ß na końcu, np.: ciąg uliczny we Frankfurcie nad Menem Freßgass (z powodu gwary brakuje na końcu litery „e”), miejscowość Neuss i osoba Günter Grass.
«ß» i «ss» a «s»
Litera s odpowiada głosce [z] z wyjątkiem niektórych zapożyczeń (zwłaszcza z języka angielskiego), chyba że ulega ubezdźwięcznieniu. Jednak inaczej, niż w języku polskim, ubezdźwięcznienie następuje nie tylko przed spółgłoskami bezdźwięcznymi i w wygłosie wyrazu, ale często też w wygłosie morfemu. W tym ostatnim przypadku ubezdźwięcznienie nie następuje przed końcówkami fleksyjnymi rozpoczynającymi się od samogłoski. A więc na przykład: das Haus [das ˈhaʊs] (ubezdźwięcznienie w wygłosie wyrazu), häuslich [ˈhɔʏslɪç] (ubezdźwięcznienie w wygłosie morfemu), ale: die Häuser [diː ˈhɔʏzɐ] (brak ubezdźwięcznienia przed samogłoską w nagłosie końcówki fleksyjnej), por. pol. chodź [ˈxɔʨ] – chodźmy [ˈxɔʨmɨ][4], ale: chodzimy [xɔˈʥimɨ]. Z tego powodu łącznik -(e)s- czyta się jak [(ə)s] (Todesangst [ˌtoːdəsˈʔaŋst]).
Niekiedy ß/ss wymienia się z s: das Geheimnis – die Geheimnisse, des – dessen (ale den – denen), aus – außer. Wynika to z wymowy.
Połączenia st, sp na początku wyrazów i cząstek wyrazowych czyta się odpowiednio jak polskie szt [ʃt] i szp [ʃp] (Stube [ˈʃtuːbə], verspäten [fɐˈʃpeːtn̩]). W innych pozycjach przed spółgłoskami bezdźwięcznymi s oznacza głoskę [s], a ß/ss spotyka się rzadko (Ski, Aster, ist – 'jest', ale isst (nowe)/ißt (dawne) – 'je').
Język polski
Była dawniej używana w języku średniopolskim, jako litera sugerowana przez Jana Kochanowskiego do oznaczenia dźwięku sz. Tę literę można też zobaczyć w przykładzie tekstu napisanego w Biblii Jakuba Wujka[5].
Kodowanie
| Znak | ẞ | ß | ||
|---|---|---|---|---|
| Nazwa w Unikodzie | latin capital letter sharp s | latin small letter sharp s | ||
| Kodowanie | dziesiętnie | szesnastkowo | dziesiętnie | szesnastkowo |
| Unicode | 7838 | U+1E9E | 223 | U+00DF |
| UTF-8 | 225 186 158 | e1 ba 9e | 195 159 | c3 9f |
| Odwołania znakowe SGML | ẞ | ẞ | ß | ß |
| Odwołania znakowe SGML | ß | |||
Zobacz też
- Beta – litera alfabetu greckiego
Przypisy
- ↑ 2017-06-29 Aktualisierung Regelwerk - Institut für Deutsche Sprache [online] (niem.).
- ↑ Germany's century-long debate over a missing letter in its alphabet - Quartz [online], qz.com [dostęp 2018-09-13] (ang.).
- ↑ Versal-ß nun offiziell genormt [online] [dostęp 2022-06-16].
- ↑ Spotyka się też wymowę [ˈxɔʥmɨ])
- ↑ BibliePolskie.pl - Tłumaczenia ksiąg biblijnych na język polski [online], bibliepolskie.pl [dostęp 2021-02-10].