Tadeusz Dołęga-Mostowicz

Tadeusz Dołęga-Mostowicz
Data i miejsce urodzenia	10 sierpnia 1898 Okuniewo na Witebszczyźnie
Data i miejsce śmierci	20 września 1939 Kuty
Dziedzina sztuki	Literatura, teatr
Ważne dzieła
Kariera Nikodema Dyzmy Znachor

Tadeusz Dołęga-Mostowicz
Tadeusz Dołęga-Mostowicz w 1930
kapral podchorąży
Przebieg służby
Siły zbrojne	Wojsko Polskie II RP
Główne wojny i bitwy	Wojna polsko-radziecka II wojna światowa

Nagrobek Tadeusza Dołęga-Mostowicza na Cmentarzu Powązkowskim, 2006

Tadeusz Dołęga-Mostowicz (ur. 10 sierpnia 1898 w folwarku Okuniewo koło Głębokiego, zm. 20 września 1939 w Kutach) – polski pisarz, prozaik, scenarzysta i dziennikarz. Jego najbardziej znaną powieścią jest Kariera Nikodema Dyzmy, kilkukrotnie zekranizowana, m.in. w serialu telewizyjnym o tym samym tytule.

Życiorys

Syn Stefana i Stanisławy z Popowiczów. W 1915 ukończył gimnazjum w Wilnie, a następnie rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Kijowie. Należał w tym czasie do konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej. W 1917 przerwał studia i wyjechał do Warszawy, gdzie zaciągnął się ochotniczo do wojska. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej.

W latach 1922-1926 był współpracownikiem, a następnie redaktorem dziennika „Rzeczpospolita”, wówczas związanego z chadecją. Jako felietonista używał wówczas pseudonimu C. hr. Zan. Jego antysanacyjne felietony bardzo często padały ofiarą cenzury. W pisanych artykułach poruszał m.in. sprawy: aresztowania gen. Juliusza Malczewskiego, zaginięcia gen. Włodzimierza Zagórskiego i pobicia posła Jerzego Zdziechowskiego.

W 1927 Dołęga-Mostowicz został pobity przez nieznanych sprawców. Jak pisze w przedmowie do powieści „Kiwony” Józef Rurawski, pisarz został porwany 8 września 1927 z ulicy Grójeckiej, siłą wciągnięty do samochodu, wywieziony do Janek pod Warszawą, pobity w lesie i wrzucony do dołu ziemnego. Uratował go od śmierci przechodzący przypadkowo rolnik. Wydarzenie głośno komentowała prasa opozycyjna, która podejrzewała przedstawicieli władzy sanacyjnej o sprawstwo lub inspirację tego pobicia, czemu jednak zaprzeczali przedstawiciele obozu władzy. Według opozycji miała to być próba zastraszenia (lub nawet unieszkodliwienia) krytycznego wobec rządu felietonisty. Po porwaniu i pobiciu pisarz stracił zdrowie i wycofał się z działalności dziennikarskiej na rzecz pracy literackiej.

W 1932 ukazała się najważniejsza jego powieść Kariera Nikodema Dyzmy, w której ukazał mechanizmy kierujące elitami władzy. Po wielkim sukcesie wydawniczym powieści, Dołęga-Mostowicz zajął się już tylko działalnością literacką. W latach 30. został autorem kilkunastu bardzo poczytnych książek oraz kilku zrealizowanych scenariuszy filmowych. W ciągu roku pisał średnio dwie nowe powieści (do końca życia napisał ich 16). Dzięki twórczości dorobił się znacznego majątku (ze sprzedaży praw autorskich miał dochody rzędu 15 tys. zł miesięcznie).

W stopniu kaprala podchorążego brał udział w wojnie obronnej Polski 1939. Istnieje kilka wersji ostatnich chwil Tadeusza Dołęga-Mostowicza. O ile bezspornym jest, że poległ w granicznym miasteczku Kuty, o tyle okoliczności tego wydarzenia nie są do końca jasne. Prawdopodobnie stało się to w czasie walki polskiego patrolu osłonowego, którym dowodził, z sowieckimi żołnierzami. W wersji Zygmunta Antoszewskiego pisarz miał zawrócić do Kut znad granicy polsko-rumuńskiej, by rozdać głodującym mieszkańcom chleb pozostawiony w budynku koszar. W tym czasie do miasta wkroczyły wojska radzieckie i trzy sowieckie czołgi ostrzelały samochód z niosącymi pomoc polskimi żołnierzami. Wedle innej wersji pisarz zginął z rąk sowieckich żołnierzy, gdy zwlekał z poddaniem się i oddaniem broni. Istnieje również relacja mówiąca, że Dołęgę zabił sowiecki żołnierz zainteresowany jego butami. Również dokładna data jego śmierci pozostaje nierozstrzygnięta. Wśród historyków przeważa dzień 20 września, jednak popularna jest także opinia, że Mostowicz zginął dwa dni wcześniej, tj. 18 września.

Jego prochy sprowadzono do Warszawy 24 listopada 1978 i pochowano w katakumbach Cmentarza Powązkowskiego.

Twórczość

Autor kilkunastu powieści, m.in. Ostatnia brygada (druk w odcinkach 1930, wyd. książkowe 1932), Kariera Nikodema Dyzmy (1932), Kiwony (druk w odcinkach 1932, wyd. książkowe 1987), Prokurator Alicja Horn (1933), Bracia Dalcz i S-ka (1933), Doktor Murek zredukowany i Drugie życie doktora Murka (1936), Znachor (1937), Trzy serca (1938), Profesor Wilczur (1939) czy Pamiętnik pani Hanki (1939).

Mniej znane obecnie powieści (lecz także bardzo popularne w latach trzydziestych) to te zaliczane do tzw. literatury dla kobiet: Trzecia płeć (1934), Świat pani Malinowskiej (1934) oraz dylogia: Złota Maska (1935) i Wysokie Progi (1935).

Ostatnią jego książką napisaną tuż przed wybuchem II wojny światowej był Pamiętnik pani Hanki (1939), pełna humoru powieść w formie pamiętnika (z licznymi przypisami autora) ukazująca postać młodej, pełnej życia i wiary w siebie bogatej mężatki (żony dyplomaty), której akcja dzieje się w środowisku tzw. wyższych sfer Warszawy. Bohaterka, podejrzewająca męża o romans z inną kobietą, wbrew woli wplątuje się w aferę szpiegowską. W tle powieści daje się już odczuć podmuchy nadchodzącej wojny.

Wszystkie jego utwory z wyjątkiem Kariery Nikodema Dyzmy, Znachora i Profesora Wilczura objęte były w 1951 zapisem cenzury w Polsce, tj. podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek.

Adaptacje filmowe powieści

Już przed wojną znaczna część jego powieści doczekała się adaptacji filmowych, z których niektóre zyskały dużą popularność. Były to filmy:

• Prokurator Alicja Horn (1933) z Jadwigą Smosarską,
• Znachor (1937) z Kazimierzem Junoszą-Stępowskim,
• Profesor Wilczur (1938) – kontynuacja Znachora,
• Ostatnia brygada (1938),
• Doktór Murek (1939),
• Trzy serca (1939),
• Złota maska (1939, premiera 1940).

Nakręcono także Testament profesora Wilczura (1939) – film który był kontynuacją Znachora i Profesora Wilczura, nie był on oparty na powieści pisarza, lecz na napisanym przez niego scenariuszu. W tym samym roku powstawał również film Przygody pana Piorunkiewicza, który na skutek wybuchu wojny nie został ukończony.

Po wojnie nakręcono filmy:

• Nikodem Dyzma (1956) z Adolfem Dymszą,
• Pamiętnik pani Hanki (1963),
• Znachor (1981) – ponowna ekranizacja w reż. Jerzego Hoffmana.

oraz powstały seriale telewizyjne:

• Doktor Murek (1979),
• Kariera Nikodema Dyzmy (1980) z Romanem Wilhelmim.

Także komedia filmowa Kariera Nikosia Dyzmy (2002) luźno nawiązuje do powieści.

Ciekawostki

• Tadeusz Dołęga-Mostowicz jest autorem aforyzmu: Są trzy rzeczy wieczne: wieczne pióro, wieczna miłość i wieczna ondulacja. Najtrwalsze z tego wszystkiego jest wieczne pióro.
• Przez wiele lat krytycy literaccy przypisywali Dołędze także autorstwo powieści Czeki bez pokrycia, będącej ostrą krytyką rządów sanacyjnych. W rzeczywistości autorem tej powieści był polski polityk i ekonomista Jerzy Zdziechowski, który świadomie stylizował ją na prozę poczytnego w latach 30. pisarza i wydał w 1933 pod pseudonimem „W. M. Dęboróg”. Mylącym mógł być też fakt, że książka została opublikowana w Wydawnictwie „Rój” w Warszawie, które wydawało powieści Dołęgi-Mostowicza.

Zobacz też

• Testament profesora Wilczura

Bibliografia

• S. Lichański, Cienie i profile. Warszawa 1967.
• W. Pietrzak, Rachunek z dwudziestoleciem. Warszawa 1972.
• M. Hendrykowska, Dołęgi-Mostowicza przepis na powieść. „Nurt” 1979, nr 115.
• KTT [K. T. Toeplitz], Sukces Dołęgi-Mostowicza. „Teatr” 1979 nr 16.
• J. Rurawski, Tadeusz Dołęga-Mostowicz. Warszawa 1987.
• P. Śliwiński, Dołęga-Mostowicz. Poznań 1996
• S. Koper, Polskie piekiełko. Obrazy z życia elit emigracyjnych 1939-1945. Warszawa 2012

Linki zewnętrzne

• Utwory Tadeusza Dołęgi-Mostowicza w serwisie Wolne Lektury
• Prof. dr hab. Anna Martuszewska. Tadeusz Dołęga Mostowicz (biogram)
• Tadeusz Dołęga-Mostowicz (biogram)
• Tadeusz Dołęga-Mostowicz – zbiór powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza