Tadeusz Dołęga-Mostowicz

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Tadeusz Dołęga-Mostowicz
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia 10 sierpnia 1898
Okuniewo[1], gubernia wileńska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci 20 września 1939
Kuty, Polska
Narodowość Polak
Język polski
Dziedzina sztuki literatura piękna
Epoka XX wiek
Ważne dzieła
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach
Tadeusz Dołęga-Mostowicz
Ilustracja
Tadeusz Dołęga-Mostowicz w 1930
kapral podchorąży kapral podchorąży
Data i miejsce urodzenia 10 sierpnia 1898
Okuniewo↗
Data i miejsce śmierci 20 września 1939 lub 22 września 1939
Kuty
Przebieg służby
Siły zbrojne Orzełek II RP.svg Wojsko Polskie
Główne wojny i bitwy Wojna polsko-sowiecka,
II wojna światowa

Tadeusz Dołęga-Mostowicz (ur. 10 sierpnia 1898 w Okuniewie, zm. 20 września 1939 w Kutach[2]) – polski pisarz, prozaik, scenarzysta i dziennikarz.

Jego najbardziej znaną powieścią jest Kariera Nikodema Dyzmy (1932), kilkakrotnie zekranizowana, m.in. jako serial telewizyjny o tym samym tytule.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Tadeusz Dołęga-Mostowicz urodził się w folwarku Okuniewo koło Głębokiego. Był synem Stefana i Stanisławy z Popowiczów[3]. W 1915 ukończył gimnazjum w Wilnie, a następnie rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Kijowie. Należał w tym czasie do konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej. W 1917 przerwał studia i wyjechał do Warszawy, gdzie zaciągnął się ochotniczo do wojska. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej.

W latach 1922–1926 był współpracownikiem, a następnie redaktorem dziennika „Rzeczpospolita”, związanego z chadecją. Jako felietonista używał wtedy pseudonimu C. hr. Zan. Jego antysanacyjne felietony padały ofiarą cenzury[4]. W publicystyce poruszał m.in. drażliwe politycznie sprawy: aresztowania gen. Juliusza Malczewskiego, zaginięcia gen. Włodzimierza Zagórskiego i pobicia posła Jerzego Zdziechowskiego.

W 1927 Dołęga-Mostowicz został pobity przez nieznanych sprawców. Jak podaje w przedmowie do powieści Kiwony Józef Rurawski, pisarz został porwany 8 września 1927 z ulicy Grójeckiej, siłą wciągnięty do samochodu, wywieziony do Janek pod Warszawą, pobity w lesie i wrzucony do dołu ziemnego. Uratował go od śmierci przechodzący przypadkowo rolnik. Wydarzenie głośno komentowała prasa opozycyjna, która podejrzewała przedstawicieli władzy sanacyjnej o sprawstwo lub inspirację pobicia, czemu jednak zaprzeczali przedstawiciele obozu władzy. Według opozycji miała to być próba zastraszenia (lub nawet unieszkodliwienia) krytycznego wobec rządu felietonisty. Po porwaniu i pobiciu pisarz stracił zdrowie i wycofał się z działalności dziennikarskiej na rzecz pracy literackiej[5].

W 1932 ukazała się najważniejsza jego powieść – Kariera Nikodema Dyzmy, w której na przykładzie ówczesnej Polski ukazał uniwersalne mechanizmy kierujące elitami władzy. Chociaż w większości postaci i opisanych sytuacji nie można dopatrzyć się rzeczywistych pierwowzorów, to w postaci pułkownika Waredy, przyjaciela Dyzmy można bez trudu rozpoznać Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego[6].

Po sukcesie wydawniczym powieści Dołęga-Mostowicz zajął się wyłącznie działalnością literacką. W latach 30. został autorem kilkunastu poczytnych książek oraz kilku zrealizowanych scenariuszy filmowych. W ciągu roku pisał średnio dwie powieści (łącznie 16). Dzięki popularności swych utworów dorobił się znacznego majątku (ze sprzedaży praw autorskich zyskiwał dochody rzędu 15 tys. zł miesięcznie). Około 1935 zamieszkał w luksusowym apartamencie na pierwszym piętrze pałacu Rembielińskiego przy ul. Piusa XI 10 (obecnie Al. Ujazdowskie 6a)[7].

W stopniu kaprala podchorążego rezerwy brał udział w wojnie obronnej 1939[8]. Jest kilka wersji ostatnich chwil Tadeusza Dołęgi-Mostowicza. Poniósł śmierć w granicznym miasteczku Kuty, lecz okoliczności tego wydarzenia nie są jasne. Prawdopodobnie stało się to w czasie walki polskiego patrolu osłonowego, którym dowodził. W wersji Zygmunta Antoszewskiego pisarz miał zawrócić do Kut znad granicy polsko-rumuńskiej, by rozdać głodującym mieszkańcom chleb pozostawiony w budynku koszar. W tym czasie do miasta wkroczyły wojska sowieckie. Trzy czołgi ostrzelały samochód z niosącymi pomoc polskimi żołnierzami, którzy wycofali się w stronę mostu[8]. Według naocznego świadka Dołęga-Mostowicz zginął w samochodzie w czasie ostrzału z karabinu maszynowego przez sowietów[8]. Wedle innej wersji pisarza zabili sowieccy żołnierze, gdy zwlekał z poddaniem się i oddaniem broni. Jest również relacja, mówiąca, że Dołęgę zabił sowiecki żołnierz zainteresowany jego butami[9]. Również dokładna data jego śmierci pozostaje nierozstrzygnięta. Wśród historyków przeważa dzień 20 września (dokładniej godz. 11 tego dnia[8]), jednak reprezentowana jest także wersja, że Mostowicz zginął dwa dni wcześniej, tj. 18 września.

Nagrobek Tadeusza Dołęgi-Mostowicza na Cmentarzu Powązkowskim, 2006

Pierwotnie został pochowany w Kutach 22 września 1939 przez miejscowych Polaków, którzy ufundowali pomnik nagrobny (zawierający z konieczności inskrypcję w języku ukraińskim) i przez lata nim się opiekowali[8]. Jego prochy sprowadzono do Warszawy 24 listopada 1978 i pochowano w katakumbach na Cmentarzu Powązkowskim (rząd 113-3)[10]. Poświęcone pisarzowi epitafium znajduje się w krużgankach (ciąg lewy) warszawskiego kościoła św. Antoniego Padewskiego.

Twórczość[edytuj | edytuj kod]

Autor kilkunastu powieści, m.in. Ostatnia brygada (druk w odcinkach 1930, wyd. książkowe 1932), Kariera Nikodema Dyzmy (1932), Kiwony (druk w odcinkach 1932, wyd. książkowe 1987), Prokurator Alicja Horn (1933), Bracia Dalcz i S-ka (1933), Doktor Murek zredukowany i Drugie życie doktora Murka (1936), Znachor (1937), Trzy serca (1938), Profesor Wilczur (1939) czy Pamiętnik pani Hanki (1939).

Popularnymi w latach trzydziestych powieściami, są zaliczane do tzw. literatury dla kobiet: Trzecia płeć (1934), Świat pani Malinowskiej (1934) oraz dylogia Złota Maska (1935) i Wysokie Progi (1935), swobodnie nawiązująca do kariery Hanki Ordonówny i jej małżeństwa (1931) z hr. Tyszkiewiczem.

Ostatnią jego książką powstałą tuż przed wybuchem II wojny światowej był Pamiętnik pani Hanki (1939) – lekka, humorystyczna powieść sensacyjna w formie pamiętnika z licznymi przypisami autora i dowcipnymi odniesieniami do samego siebie, ukazująca postać młodej, pełnej życia i wiary w siebie bogatej mężatki (żony dyplomaty), z akcją rozgrywającą się w środowisku tzw. wyższych sfer Warszawy. Bohaterka, podejrzewająca męża o romans z inną kobietą, mimo woli wplątuje się w aferę szpiegowską; w tle powieści obecne są już zapowiedzi nadchodzącej wojny.

Wszystkie jego utwory z wyjątkiem Kariery Nikodema Dyzmy, Znachora i Profesora Wilczura zostały w 1951 objęte zapisem cenzury w Polsce, tj. podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek[11].

Przez wiele lat krytycy literaccy przypisywali Dołędze także autorstwo powieści Czeki bez pokrycia, będącej ostrą krytyką rządów sanacyjnych. W rzeczywistości autorem tej powieści był polski polityk i ekonomista Jerzy Zdziechowski, który świadomie stylizował ją na prozę poczytnego w latach 30. pisarza i wydał w 1933 pod pseudonimem „W.M. Dęboróg”. Mylącym mógł być też fakt, iż książkę opublikowano w Wydawnictwie „Rój” w Warszawie, publikującą powieści Dołęgi-Mostowicza[12][13][14].

Kontynuację literackiego motywu hochsztaplera Dyzmy podjął Andrzej Makowiecki pod pseudonimem Andrzej Dołęga-Łada, jako autor satyrycznych powieści Syn Nikodema Dyzmy. Ciąg dalszy pasjonującej powieści „Kariera Nikodema Dyzmy” oraz Krucjata Nikodema Dyzmy. Ciąg dalszy pasjonującej powieści „Syn Nikodema Dyzmy” (1993), z fabułą osadzoną w czasach powojennych (nie ukazała się zapowiadana kolejna część trylogii pt. Zemsta Nikodema Dyzmy).

Adaptacje filmowe powieści[edytuj | edytuj kod]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Filmowe adaptacje utworów Tadeusza Dołęgi-Mostowicza.

Już przed wojną znaczna część jego powieści doczekała się adaptacji filmowych, z których niektóre zyskały dużą popularność. Były to filmy:

Nakręcono także Testament profesora Wilczura (1939) – film będący kontynuacją Znachora i Profesora Wilczura (nieoparty jednak na powieści pisarza, lecz na napisanym przez niego scenariuszu). W tym samym roku powstawał również film Przygody pana Piorunkiewicza, który na skutek wybuchu wojny nie został ukończony.

Po II wojnie światowej nakręcono filmy:

oraz powstały seriale telewizyjne:

Także XXI-wieczna komedia filmowa Kariera Nikosia Dyzmy (2002) luźno nawiązuje do twórczości pisarza.

Inscenizacją Teatru Telewizji TVP (2019) było widowisko Marka Bukowskiego i Macieja Dancewicza zatytułowane Dołęga-Mostowicz. Kiedy zamykam oczy, oparte na połączonych wątkach z biografii pisarza i z fabuły Kariery Nikodema Dyzmy (reż. Marek Bukowski).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Białoruś: Głębokie – miasto Dołęgi-Mostowicza i Suchoja, Onet.pl, 1 lipca 2012 [zarchiwizowane z adresu 2015-04-28].
  2. ↑ Dołęga-Mostowicz Tadeusz. W: Wielka Encyklopedia PWN. T. 7: De Chirico – Dżamdat Nasr. Warszawa: PWN, 2002, s. 269–270. ISBN 83-01-13590-5. (pol.)
  3. ↑ Rodzice pochowani są w Głębokiem.
  4. ↑ Leopold Marschak, Byłem przy tym…, Czytelnik, 1973, s. 260.
  5. ↑ Sławomir Koper, Dwudziestolecie międzywojenne. Tom 3. Afery i skandale, Warszawa 2013, s. 123.
  6. ↑ Prof. Wołos: w maju 1926 r. na ulicach Warszawy nie doszło do wojny domowej, Dzieje [dostęp 2018-12-24].
  7. ↑ Ida Świerkocka: Śladami gwiazd II RP. Warszawa: Skarpa Warszawska, 2017, s. 58, 60. ISBN 978-83-63842-50-5.
  8. ↑ a b c d e O Lwowianach, Lwowie i Małopolsce Wschodniej. Dołęga-Mostowicz zabity przez sowieciarzy w Kutach. „Biuletyn”. Nr 36, s. 61f, czerwiec 1979. Koło Lwowian w Londynie. 
  9. ↑ Koper 2012 ↓.
  10. ↑ Cmentarz Stare Powązki: Tadeusz Dołęga-Mostowicz, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [online] [dostęp 2019-11-02].
  11. ↑ Zbigniew Żmigrodzki, posłowie, [w:] Cenzura PRL, Wrocław 2002, s. 10.
  12. ↑ Agnieszka Pospiszyl, Krótka monografia rodziny Zdziechowskich herbu Rawicz, [w:] „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, T. 14, Warszawa 2015, s. 110.
  13. ↑ Maciej Dęboróg-Bylczyński, „W.M. Dęboróg” – zagadkowy pseudonim literacki, [w:] „Migotania”, nr 4 (37) 2012, s. 47.
  14. ↑ M. Sapieżyna, Moje życie, mój czas, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2008.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • S. Lichański, Cienie i profile, Warszawa 1967.
  • W. Pietrzak, Rachunek z dwudziestoleciem, Warszawa 1972.
  • M. Hendrykowska, Dołęgi-Mostowicza przepis na powieść, „Nurt” (115), 1979.
  • K.T. Toeplitz, Sukces Dołęgi-Mostowicza, „Teatr” (1), 1979.
  • J. Rurawski, Tadeusz Dołęga-Mostowicz, Warszawa 1987.
  • P. Śliwiński, Dołęga-Mostowicz, Poznań 1996.
  • Sławomir Koper, Polskie piekiełko. Obrazy z życia elit emigracyjnych 1939–1945, Warszawa 2012.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

p • d • e
Kariera Nikodema Dyzmy
Postaci
Adaptacje
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tadeusz_Dołęga-Mostowicz&oldid=62640933”