Tadeusz Dołęga-Mostowicz

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Tadeusz Dołęga-Mostowicz
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia 10 sierpnia 1898
Okuniewo[1], gubernia wileńska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci 20 września 1939
Kuty, Polska
Dziedzina sztuki literatura piękna
Ważne dzieła
Commons Multimedia w Wikimedia Commons
Źródła Teksty w Wikiźródłach
Wikicytaty Cytaty w Wikicytatach
Tadeusz Dołęga-Mostowicz
Ilustracja
Tadeusz Dołęga-Mostowicz w 1930
kapral podchorąży kapral podchorąży
Data i miejsce urodzenia 10 sierpnia 1898
Okuniewo↗
Data i miejsce śmierci 20 września 1939 lub 22 września 1939
Kuty
Przebieg służby
Siły zbrojne Orzełek II RP.svg Wojsko Polskie
Główne wojny i bitwy Wojna polsko-radziecka
II wojna światowa
Nagrobek Tadeusza Dołęgi-Mostowicza na Cmentarzu Powązkowskim, 2006

Tadeusz Dołęga-Mostowicz (ur. 10 sierpnia 1898 w folwarku Okuniewo koło Głębokiego, zm. 20 września 1939 w Kutach[2]) – polski pisarz, prozaik, scenarzysta i dziennikarz.

Jego najbardziej znaną powieścią jest Kariera Nikodema Dyzmy (1932), kilkakrotnie zekranizowana, m.in. jako serial telewizyjny o tym samym tytule.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Syn Stefana i Stanisławy z Popowiczów[3]. W 1915 ukończył gimnazjum w Wilnie, a następnie rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Kijowie. Należał w tym czasie do konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej. W 1917 przerwał studia i wyjechał do Warszawy, gdzie zaciągnął się ochotniczo do wojska. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej.

W latach 1922–1926 był współpracownikiem, a następnie redaktorem dziennika „Rzeczpospolita”, wówczas związanego z chadecją; jako felietonista używał wtedy pseudonimu C. hr. Zan. Jego antysanacyjne felietony padały ofiarą cenzury[4]. W publicystyce poruszał m.in. drażliwe politycznie sprawy: aresztowania gen. Juliusza Malczewskiego, zaginięcia gen. Włodzimierza Zagórskiego i pobicia posła Jerzego Zdziechowskiego.

W 1927 Dołęga-Mostowicz został pobity przez nieznanych sprawców. Jak podaje w przedmowie do powieści Kiwony Józef Rurawski, pisarz został porwany 8 września 1927 z ulicy Grójeckiej, siłą wciągnięty do samochodu, wywieziony do Janek pod Warszawą, pobity w lesie i wrzucony do dołu ziemnego. Uratował go od śmierci przechodzący przypadkowo rolnik. Wydarzenie głośno komentowała prasa opozycyjna, która podejrzewała przedstawicieli władzy sanacyjnej o sprawstwo lub inspirację tego pobicia, czemu jednak zaprzeczali przedstawiciele obozu władzy. Według opozycji miała to być próba zastraszenia (lub nawet unieszkodliwienia) krytycznego wobec rządu felietonisty. Po porwaniu i pobiciu pisarz stracił zdrowie i wycofał się z działalności dziennikarskiej na rzecz pracy literackiej[5].

W 1932 ukazała się najważniejsza jego powieść – Kariera Nikodema Dyzmy, w której ukazał mechanizmy kierujące ówczesnymi elitami władzy w Polsce. W utworze tym krytycznie sportretował m.in. Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, na którym wzorowana jest postać pułkownika Waredy, przyjaciela Dyzmy[6][7].

Po wielkim sukcesie wydawniczym powieści Dołęga-Mostowicz zajął się wyłącznie działalnością literacką. W latach 30. został autorem kilkunastu bardzo poczytnych książek oraz kilku zrealizowanych scenariuszy filmowych. W ciągu roku pisał średnio dwie nowe powieści (łącznie napisał ich 16). Dzięki popularności swych utworów dorobił się znacznego majątku (ze sprzedaży praw autorskich zyskiwał dochody rzędu 15 tys. zł miesięcznie). Ok. 1935 zamieszkał w luksusowym apartamencie znajdującym się na pierwszym piętrze pałacu Rembielińskiego przy ul. Piusa XI 10 (obecnie Al. Ujazdowskie 6a)[8].

W stopniu kaprala podchorążego rezerwy brał udział w wojnie obronnej Polski 1939[9]. Istnieje kilka wersji ostatnich chwil Tadeusza Dołęgi-Mostowicza. O ile bezspornym jest, że poniósł śmierć w granicznym miasteczku Kuty, o tyle okoliczności tego wydarzenia nie są do końca jasne. Prawdopodobnie stało się to w czasie walki polskiego patrolu osłonowego, którym dowodził, z sowieckimi żołnierzami. W wersji Zygmunta Antoszewskiego pisarz miał zawrócić do Kut znad granicy polsko-rumuńskiej, by rozdać głodującym mieszkańcom chleb pozostawiony w budynku koszar. W tym czasie do miasta wkroczyły wojska radzieckie i trzy sowieckie czołgi ostrzelały samochód z niosącymi pomoc polskimi żołnierzami, którzy wycofali się w stronę mostu[9]. Według naocznego świadka Dołęga-Mostowicz miał zginąć w samochodzie w czasie ostrzału z karabinu maszynowego przez sowietów[9]. Wedle innej wersji pisarz zginął z rąk sowieckich żołnierzy, gdy zwlekał z poddaniem się i oddaniem broni. Istnieje również relacja mówiąca, że Dołęgę zabił sowiecki żołnierz zainteresowany jego butami[10]. Również dokładna data jego śmierci pozostaje nierozstrzygnięta. Wśród historyków przeważa dzień 20 września (dokładniej godz. 11 tego dnia[9]), jednak reprezentowana jest także wersja, że Mostowicz zginął dwa dni wcześniej, tj. 18 września[11].

Pierwotnie został pochowany w Kutach 22 września 1939 przez miejscowych Polaków, którzy ufundowali pomnik nagrobny (zawierający z konieczności inskrypcję w języku ukraińskim) i przez lata nim się opiekowali[9]. Jego prochy sprowadzono do Warszawy 24 listopada 1978 i pochowano w katakumbach na Cmentarzu Powązkowskim (rząd 113-3)[12]. Poświęcone pisarzowi epitafium znajduje się w krużgankach (ciąg lewy) warszawskiego kościoła św. Antoniego Padewskiego.

Twórczość[edytuj | edytuj kod]

Autor kilkunastu powieści, m.in. Ostatnia brygada (druk w odcinkach 1930, wyd. książkowe 1932), Kariera Nikodema Dyzmy (1932), Kiwony (druk w odcinkach 1932, wyd. książkowe 1987), Prokurator Alicja Horn (1933), Bracia Dalcz i S-ka (1933), Doktor Murek zredukowany i Drugie życie doktora Murka (1936), Znachor (1937), Trzy serca (1938), Profesor Wilczur (1939) czy Pamiętnik pani Hanki (1939).

Mniej znanymi obecnie powieściami (lecz także bardzo popularnymi w latach trzydziestych) są zaliczane do tzw. literatury dla kobiet: Trzecia płeć (1934), Świat pani Malinowskiej (1934) oraz dylogia Złota Maska (1935) i Wysokie Progi (1935), swobodnie nawiązująca do kariery Hanki Ordonówny i jej małżeństwa (1931) z hr. Tyszkiewiczem.

Ostatnią jego książką powstałą tuż przed wybuchem II wojny światowej był Pamiętnik pani Hanki (1939) – lekka, humorystyczna powieść sensacyjna w formie pamiętnika (z licznymi przypisami autora i dowcipnymi odniesieniami do samego siebie), ukazująca postać młodej, pełnej życia i wiary w siebie bogatej mężatki (żony dyplomaty), z akcją rozgrywającą się w środowisku tzw. wyższych sfer Warszawy. Bohaterka, podejrzewająca męża o romans z inną kobietą, mimo woli wplątuje się w aferę szpiegowską; w tle powieści obecne są już zapowiedzi nadchodzącej wojny.

Wszystkie jego utwory z wyjątkiem Kariery Nikodema Dyzmy, Znachora i Profesora Wilczura zostały w 1951 objęte zapisem cenzury w Polsce, tj. podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek[13].

Przez wiele lat krytycy literaccy przypisywali Dołędze także autorstwo powieści Czeki bez pokrycia, będącej ostrą krytyką rządów sanacyjnych. W rzeczywistości autorem tej powieści był polski polityk i ekonomista Jerzy Zdziechowski, który świadomie stylizował ją na prozę poczytnego w latach 30. pisarza i wydał w 1933 pod pseudonimem „W.M. Dęboróg”. Mylącym mógł być też fakt, iż książkę opublikowano w Wydawnictwie „Rój” w Warszawie, publikującą powieści Dołęgi-Mostowicza[14][15][16].

Kontynuację literackiego motywu hochsztaplera Dyzmy podjął Andrzej Makowiecki pod pseudonimem Andrzej Dołęga-Łada, jako autor satyrycznych powieści Syn Nikodema Dyzmy. Ciąg dalszy pasjonującej powieści „Kariera Nikodema Dyzmy” oraz Krucjata Nikodema Dyzmy. Ciąg dalszy pasjonującej powieści „Syn Nikodema Dyzmy” (1993), z fabułą osadzoną w czasach powojennych (nie ukazała się zapowiadana kolejna część trylogii pt. Zemsta Nikodema Dyzmy).

Adaptacje filmowe powieści[edytuj | edytuj kod]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Filmowe adaptacje utworów Tadeusza Dołęgi-Mostowicza.

Już przed wojną znaczna część jego powieści doczekała się adaptacji filmowych, z których niektóre zyskały dużą popularność. Były to filmy:

Nakręcono także Testament profesora Wilczura (1939) – film będący kontynuacją Znachora i Profesora Wilczura (nieoparty jednak na powieści pisarza, lecz na napisanym przez niego scenariuszu). W tym samym roku powstawał również film Przygody pana Piorunkiewicza, który na skutek wybuchu wojny nie został ukończony.

Po II wojnie światowej nakręcono filmy:

oraz powstały seriale telewizyjne:

Także XXI-wieczna komedia filmowa Kariera Nikosia Dyzmy (2002) luźno nawiązuje do twórczości pisarza.

Inscenizacją Teatru Telewizji TVP (2019) było widowisko Marka Bukowskiego i Macieja Dancewicza zatytułowane Dołęga-Mostowicz. Kiedy zamykam oczy, oparte na połączonych wątkach z biografii pisarza i z fabuły Kariery Nikodema Dyzmy (reż. Marek Bukowski).

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ W tekście „Głębokie – miasto Dołęgi-Mostowicza i Suchoja” czytamy: Innym słynnym mieszkańcem Głębokiego był Tadeusz Dołęga-Mostowicz, który przyszedł na świat w folwarku Okuniewo leżącym 10 km od miasta, dziś także nieistniejącym.
  2. ↑ Dołęga-Mostowicz Tadeusz. W: Wielka Encyklopedia PWN. T. 7: De Chirico – Dżamdat Nasr. Warszawa: PWN, 2002, s. 269-270. ISBN 83-01-13590-5. (pol.)
  3. ↑ rodzice pochowani są w Głębokiem
  4. ↑ Leopold Marschak „Byłem przy tym…” Czytelnik 1973, str. 260
  5. ↑ Sławomir Koper, Dwudziestolecie międzywojenne. Tom 3. Afery i skandale, Warszawa 2013, s. 123,
  6. ↑ Prof. Wołos: w maju 1926 r. na ulicach Warszawy nie doszło do wojny domowej. dzieje.pl. [dostęp 2018-12-24].
  7. ↑ Wacław Wareda. Ulubiony ułan marszałka. interia.pl. [dostęp 2018-12-24].
  8. ↑ Ida Świerkocka: Śladami gwiazd II RP. Warszawa: Agencja Wydawniczo-Reklamowa Skarpa Warszawska, 2017, s. 58, 60. ISBN 978-83-63842-50-5.
  9. ↑ a b c d e O Lwowianach, Lwowie i Małopolsce Wschodniej. Dołęga-Mostowicz zabity przez sowieciarzy w Kutach. „Biuletyn”. Nr 36, s. 61f, Czerwiec 1979. Koło Lwowian w Londynie. 
  10. ↑ za: Polskie piekiełko. Obrazy z życia elit emigracyjnych 1939–1945 aut. S. Kopera
  11. ↑ Tamże
  12. ↑ Cmentarz Stare Powązki: TADEUSZ DOŁĘGA-MOSTOWICZ, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [online] [dostęp 2019-11-02].
  13. ↑ Cenzura PRL, posłowie Zbigniew Żmigrodzki, Wrocław 2002, s. 10.
  14. ↑ Agnieszka Pospiszyl, Krótka monografia rodziny Zdziechowskich herbu Rawicz, w: „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, T. 14, Warszawa 2015, s. 110.
  15. ↑ Maciej Dęboróg-Bylczyński, „W.M. Dęboróg” – zagadkowy pseudonim literacki, w: „Migotania”, nr 4 (37) 2012, s. 47
  16. ↑ M. Sapieżyna, Moje życie, mój czas, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2008.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • S. Lichański, Cienie i profile. Warszawa 1967
  • W. Pietrzak, Rachunek z dwudziestoleciem. Warszawa 1972
  • M. Hendrykowska, Dołęgi-Mostowicza przepis na powieść. „Nurt” 1979, nr 115
  • KTT [K.T. Toeplitz], Sukces Dołęgi-Mostowicza. „Teatr” 1979, nr 1.
  • J. Rurawski, Tadeusz Dołęga-Mostowicz. Warszawa 1987
  • P. Śliwiński, Dołęga-Mostowicz. Poznań 1996
  • S. Koper, Polskie piekiełko. Obrazy z życia elit emigracyjnych 1939–1945. Warszawa 2012

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

p • d • e
Kariera Nikodema Dyzmy
Postaci
Adaptacje
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tadeusz_Dołęga-Mostowicz&oldid=59789240”