Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów/Charles Darwin

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Charles Darwin
Ilustracja
Charles Darwin w 1854 w wieku 45 lat, pracujący wówczas nad publikacją O powstawaniu gatunków.
Data i miejsce urodzenia

12 lutego 1809
Mount House, Shrewsbury, Anglia, Zjednoczone Królestwo

Data i miejsce śmierci

19 kwietnia 1882
Down House, Downe, Anglia, Zjednoczone Królestwo

Charles Robert Darwin (ur. 12 lipca 1809 w Shrewsbury, zm. 19 kwietnia 1882 w Downe) – angielski historyk naturalnySzablon:Ref label, który zdał sobie sprawę, że wszystkie gatunki wyewoluowały z czasem od wspólnych przodków, i opublikował dowody potwierdzające to zjawisko[1][2]. Zaproponował teorię, że rozgałeziony schemat ewolucji wynika z procesu, który nazwał doborem naturalnym. Fakt, że ewolucja miała miejsce został zaakceptowany przez społeczność naukową i dużą część ogółu społeczeństwa już za jego życia[3], ale dopiero po pojawieniu się współczesnej syntezy ewolucji pomiędzy latami 30. i 50. XX wieku, osiągnięty został szeroki konsensus, że dobór naturalny był podstawowym mechanizmem ewolucji[4]. W zmodyfikowanej formie, odkrycie naukowe Darwina jest teorią unifikującą nauki o życiu, wyjaśniającą różnorodność biologiczną[5][6][7].

Darwin zaniedbał studia medyczne na University of Edinburgh i pomógł w badaniach bezkręgowców morskich, później University of Cambridge pobudził w nim pasję do nauk przyrodniczych[8]. Jego pięcioletnia podróż na HMS Beagle ustanowiła go wybitnym geologiem, którego obserwacje i teorie wspierały uniformitarystyczne pomysły Charlesa Lyella, a publikacja dziennika z podróży uczyniła go sławnym jako popularnego autora. Zaintrygowany geograficzną dystrybucją dzikiej przyrody i skamieniałości, które zebrał podczas podróży, Darwin badał przekształcenie gatunków i w 1838 wymyślił swoją teorię selekcji naturalnej[9]. Choć dyskutował na temat swoich pomysłów z wieloma historykami naturalnymi, potrzebował czasu na rozległe badania, a jego praca geologiczna miała prorytet[10]. Zapisywał swoją teorię w 1858, gdy Alfred Russel Wallace przesłał mu esej, który opisywał takie same pomysły, zachęcając do natychmiastowego opublikowania wspólnej pracy dotyczącej ich teorii pt.On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection[11].

Jego książka O powstawaniu gatunków (1859) ustanowiła dziedziczenie ewolucyjne z modyfikacją jako dominujące wytłumaczenie naukowe zróżnicowania w naturze[3]. W swojej książce The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex, kontynuowanej przez The Expression of the Emotions in Man and Animals badał ewolucję człowieka i dobór płciowy. Jego badania dotyczące roślin zostały opublikowane w serii książek, a w swoje końcowej książce badał dżdżownice i ich wpływ na glebę[12].

W uznaniu jego wybitności Darwin jako jeden z pięciu 19-wiecznych brytyjskich obywateli nienależących do rodziny królewskiej został odznaczony państwowym pogrzebem[13] i został pochowany w Opactwie Westminsterskim, blisko Johna Herschela i Isaaca Newtona[14].

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Dzieciństwo i edukacja[edytuj | edytuj kod]

Siedmioletni Charles Darwin w 1816

Charles Robert Darwin urodził się w Shrewsbury 12 lutego 1809 w swoim rodzinnym domu Mount[15]. Był piątym z sześciorga dzieci lekarza i finansisty Roberta Darwina i Susannah Darwin (z domu Wedgwood). Był wnukiem Erasmusa Darwina ze strony ojca i Josiah Wedgwooda ze strony matki. Obie rodziny były w dużym stopniu unitarianistyczne, choć Wedgwoodowie przyjmowali Anglikanizm. Robert Darwin, potajemny wolnomyśliciel, ochrzcił Charlesa w kościele anglikańskim, ale on wraz z rodzeństwem uczęszczał do kaplicy unitariańskiej ze swoją matką. Ośmioletnie Charles wykazywał zainteresowania historią naturalna i gromadzeniem, gdy w 1817 zaczął uczęszczać do szkoły prowadzonej przez jego kaznodzieję. W lipcu tego samego roki zmarła jego matka. Od września 1818 dołączył do swojego brata Erasmusa i razem uczęszczali do pobliskiej anglikańskiej szkoły z internatem – Shrewsbury School[16][17].

Lato 1825 spędził jako lekarz praktykant, pomagając ojcu w leczeniu biednych w Shropshire, przed rozpoczęciem nauki na University of Edinburgh wraz ze swoim bratem Erasmusem w październiku 1825. Wykłady go nudziły, a chirurgia była dla niego nieprzyjemna, więc zaniedbywał swoje studia. Uczył się taksydermii u Johna Edmonstone'a, uwolnionego czarnoskórego niewolnika, który towarzyszył Charlesowi Watertonowi w lasach deszczowych Ameryki Południowej[18].

Na drugim roku dołączył do Plinian Society, studenckiej grupy historii naturalnej, której debaty wędrowały w stronę radykalnego materializmu. Asystował Roberta Granta w jego badaniach anatomii i cyklu życia bezkręgowców morskich w zatoce Firth of Forth, a w marcu 1827 zaprezentował na spotkaniu Plinian Society swoje własne odkrycie, że czarne zarodniki znajdowane w muszlach ostryg były jajami pijawki. Pewnego dnia Grant zachwalał pomysły ewolucyjne Lamarcka. Darwin był zdumiony, ale wcześniej czytał o podobnych pomysłach swojego dziadka Erasmusa i pozostał wobec nich obojętny[19]. Darwin był raczej znudzony kursem historii naturalnej prowadzonym przez Roberta Jamesona, który omawiał geologię włącznie z debatą pomiędzy neptunizmem a plutonizmem. Uczył się klasyfikacji roślin i asystował przy pracach nad kolekcjami uniwersyteckiego muzeum, jednego z największych muzeów w Europie w tym czasie[20].

Zaniedbanie studiów medycznych irytowało jego ojca, który przebiegle wysłał go do Christ's College, Cambridge, gdzie miał uzyskać tytuł licencjata jako pierwszy krok w stronę zostanie anglikańskim duchownym[21]. Darwin rozpoczął studia w styczniu 1828, ale wolał jeździectwo i strzelectwo, aniżeli studiowanie. Jego kuzyn, William Darwin Fox zapoznał go z modnym wówczas zbieraniem chrząszczy, których stał się zagorzałym kolekcjonerem. Niektóre z jego znalezisk opublikowano w Illustrations of British entomology Jamesa Francisa Stephensa. Stał się bliskim przyjacielem i zwolennikiem profesora botaniki Johna Henslowa i poznał innych czołowych historyków naturalistycznych, którzy uważali pracę naukową jako religijną teologię naturalną; Darwin stał się wówczas znany jako człowiek, który chodzi z Henslowem. Gdy zaczęły zbliżać się egzaminy Darwin skoncentrował się na nauce i był zachwycony językiem i logiką Evidences of Christianity Williama Paleya[22]. Darwinowi dobrze poszło na egzaminach końcowych w styczniu 1831, był dziesiąty na 178 osób[23].

Darwin musial zostać na Cambridge do czerwca. Studiował Natural Theology Paleya, w której przedstawiony były dowód na boski projekt w przyrodzie, tłumaczący adaptację jako Boga działającego przez prawa natury[24]. Przeczytał nową książkę Johna Herschela, która określała najważniejszy cel filozofii przyrody jako rozumienie takich praw poprzez rozumowanie indukcyjne opierające sie na obserwacji. Przeczytał również Personal Narrative Alexandra Humboldta dotyczącą podróży naukowych. Zainspirowany palącym entuzjazmem aby oddać swój wkład, Darwin planował po skończeniu nauki odwiedzić Teneryfę z kilkorgiem kolegów z uczelni, aby studiować historię naturalną w tropikach. W ramach przygotowań zapisał się na kurs geologii u Adama Sedgwicka, a później, latem, wyjechał razem z nim mapować warstwy w Walii[25][26].

Po dwóch tygodniach spędzonych z kolegami w Barmouth, wrócił do domu, gdzie czekał na niego list od Henslowa. Proponował w nim Darwina jako odpowiedniego historyka naturalistę do udziału w wyprawie kapitana Roberta FitzRoya, bardziej jako towarzysta niż zwykłego kolekcjonera na HMS Beagle. Ekspedycja miała wyruszyć za 4 tygodnie, aby sporządzić mapę wybrzeża Ameryki Południowej[27]. Jego ojciec sprzeciwił się planowanej, dwuletniej podróży, uważając ją za stratę czasu, ale został przekonany przez swojego szwagra, Josiaha Wedgwooda II, do zgodzenia się na udział jego syna w wyprawie[28].

Podróż Beagla[edytuj | edytuj kod]

Podróż Beagla

Poodróż Beagla rozpoczęła się 27 października 1831 i trwała prawie pięć lat tak, jak zamierzał FitzRoy. Darwin spędził większość czasu na lądzie, badając geologię i zbierając materiały do badań nad historią naturalną, podczas gdy na Beaglu sporządzano mapy wybrzeż[3][29]. Sporządzał staranne notatki ze swoich obserwacji i teoretycznych spekulacji; co pewien czas jego próbki były przesyłane do Cambridge razem z listami, włączając w to kopię jego dziennika dla rodziny[30]. Posiadał trochę ekspertyzy w geologii, zbieraniu chrząszczy i w preparowaniu morskich bezkręgowców, ale we wszystkich innych obszarach był nowicjuszem i umiejętnie kolekcjonował próbki do specjalistycznej oceny[31]. Pomimo tego, że wielokrotnie cierpiał z powodu choroby morskiej będąc na morzu, większość jego notatek zoologicznych dotyczyła bezkręgowców morskich[29][32].

Podczas pierwszego postoju na lądzie w Santiago, Darwin odkrył, że białe pasmo wysoko w wulkanicznych klifach zawierały skorupy. FitzRoy dał mu pierwszy tom Principles of Geology Charlesa Lyella, w którym przedstawiał uniformitarystyczne koncepcje lądu powoli wznoszącego się lub opadającego przez ogromne okresySzablon:Ref label; Darwin postrzegał to podobnie jak Lyell, teoretyzując i myśląc nad napisaniem książki na temat geologii[33]. W Brazylii Darwin był zachwycony lasami tropikalnymi na nabrzeżu Bahia[34], ale nie znosił widoku niewolnictwa[35].

W Punta Alta w Patagonii dokonał znaczącego odkrycia wymarłych ogromnych ssaków w klifach obok współczesnych muszli, co wskazywało na niedawne wymarcie bez oznak zmiany klimatu lub katastrofy. Zidentyfikował mało znanego Megatherium americanum, który posiadał kościsty pancerz, który początkowo wydał mu się być ogromną wersją pancerza miejscowych pancerników. Odkrycia spotkały się z wielkim zainteresowaniem, gdy dotarły do Anglii[36][37][38]. W czasie przejażdżek z gauchos w głąb lądu w celu zbadania geologii i zebrania skamieniałości, zdobył wgląd w społeczne, polityczne i antropologiczne spojrzenie na tubylców i kolonizatorów w czasie rewolucji; dowiedział się również, że dwa typy nandu miały oddzielne lecz zachodzące na siebie terytoria[39][40]. Dalej na południe zobaczył stopniowane równiny kamieni i muszli w postaci teras morskich, ukazujące serię wzniesień. Przeczytał drugi tom Lyella i zaakceptował jego pogląd ośrodków tworzenia gatunków, ale jego odkrycia i teorie podważały teorie Lyella gładkiej ciągłości i wymarcia gatunków[41][42][43].

W czasie gdy HMS Beagle sporządzał mapy wybrzeża Ameryki Południowej, Darwin teoretyzował na temat geologii i wymarcia olbrzymich ssaków.

Troje Indian z plemienia Jagan na pokładzie, schwytanych w czasie pierwszej podróży Beagla, którzy spędzili rok w Anglii, zostało zabranych z powrotem do Ziemi Ognistej jako misjonarze. Darwin uznał ich za przyjacielskich i cywilizowanych, jednakże ich krewni wydali mu się nędznymi, zdegradowanymi dzikusami, różniącymi się tak bardzo, jak zwierzęta dzikie od udomowionych[44]. Według Darwina różnica ta pokazywała postęp kulturowy, a nie niższość rasową. W odróżnieniu od swoich przyjaciół naukowców, uważał od tej pory, że nie istnieje żadna nieprzekraczalna luka pomiędzy ludźmi a zwierzętami[45]. Rok później misja została porzucona. Jaganin, którego nazwali Jemmy Button żył jak inni tubylcy, miał żonę i nie chciał wracać do Anglii[46].

Darwin doświadczył trzęsienia ziemi w Chile, po którym zobaczył oznaki, że ląd się podniósł, włącznie z warstwą muszli omułkowatych pozostawionych powyżej poziomu przypływu. Wysoko w Andach zobaczył muszle i liczne skamieniałe drzewa, które rosły na piaszczystej plaży. Opracował teorię mówiącą, że w miarę jak ląd się podnosił, wyspy oceaniczne były zatapiane, a rafy koralowe wokół nich rosły tworząc atole[47][48][49].

Na stosunkowo (w skali geologicznej) młodych Wyspach Galapagos Darwin szukał dowodów wiążących dziką przyrodę ze starszym centrum stworzenia i odkrył przedrzeźniacze spokrewnione z tymi z Chile, ale różniące się pomiędzy wyspami. Słyszał, że drobne różnice w kształcie skorup żółwi lądowych wskazywały z której wyspy pochodzą, ale nie zbierał ich, nawet gdy codziennie jadł żółwie brane na pokład jako pożywienie[50][51]. W Australii kanguroszczurowate i dziobak wydawały się na tyle niezwykłe, wg Darwina, prawie jakby pracowało przy nich dwóch różnych Stwórców.[52]. Aborygenów uważał za dobrodusznych i miłych; zanotował również ich wyczerpanie przez europejską osadę[53].

Beagle badał w jaki sposób powstały atole Wysp Kokosowych i badania te wspierały teorię Darwina[49]. FitzRoy rozpoczął pisanie oficjalnej relacji z podróży Beagla i po przeczytaniu dziennika Darwina zaproponował włączenie ich do relacji[54]. Dzienni Darwina został ostatecznie napisany na nowo jako oddzielny trzeci tom na temat historii naturalnej[55].

W Kapsztadzie Darwin i FitzRoy spotkali Johna Herschela, który niedawno napisał do Lyella chwaląc jego uniformitaryzm jako otwierający śmiałe spekulacje na temat tej zagadki zagadek, zastępowania wymarłych gatunków przez inne jako naturalnego w przeciwieństwie do cudownego procesu[56]. Organizując swoje notatki, gdy statek płynął już do domu, Darwin napisał, że jeśli jego narastające podejrzenia dotyczące przedrzeźniaczy, żółwi lądowych i wilka falklandzkiego były prawdziwe, to takie fakty podważały stabilność Gatunków, później ostrożnie dodał mogłyby przed podważały[57][40]. Później napisał, że takie fakty wydawały mu się rzucać trochę światła na pochodzenie gatunków[58].

Powstanie teorii ewolucji[edytuj | edytuj kod]

Będąc młodym mężczyzną, Charles Darwin dołączył do elity naukowej

Gdy Beagle powrócił 2 października 1836, Darwin był już sławny w kręgach naukowych, ponieważ w grudniu 1835 Henslow sprzyjał reputacji swojego byłego ucznia dając wybranym historykom naturalnym broszurę składającą się z listów geologicznych Darwina[59]. Darwin odwiedził swój dom w Shrewsbury by spotkać krewnych i śpiesznie udał się do Cambridge, aby spotkać się z Henslowem, który doradził mu znaleźć historyków naturalnych dostępnych do skatalogowania zbiorów i przyjął na siebie próbki botaniczne. Ojciec Darwina zorganizował inwestycje, pozwalając synowi na bycie naukowcem dżentelmenem finansowanym z jego własnych środków. Podekscytowany Darwin odwiedzał londyńskie instytucje w poszukiwaniu ekspertów chcących opisać zbiory. Zoolodzy mieli wielkie zaległości w pracy i istniało niebezpieczeństwo, że próbki pozostaną w magazynie[60].

Charles Lyell chętnie spotkał się z Darwinem po raz pierwszy 29 października i niedługo potem przedstawił go dobrze się zapowiadającemu anatomiście Richardowi Owenowi, który posiadał zasoby Royal College of Surgeons of England przydatne w pracy nad skamieniałymi kośćmi zebranymi przez Darwina. Zaskakujące wyniki Owena obejmowały gigantycznego wymarłego leniwca, prawie kompletny szkielet nieznanego Scelidotherium i wielkiej (rozmiarem zbliżonej do czaszki hipopotama), gryzoniopodobnej czaszki nazwanej Toxodonem, przypominającej gigantyczną kapibarę. Fragmenty pancerza należały do glyptodona, ogromnego pancernika tak, jak początkowo myślał Darwin[61][40]. Te wymarłe stworzenia były blisko spokrewnione z gatunkami żyjącymi w Południowej Ameryce[62][63].

W połowie grudnia Darwin zakwaterował się w Cambridge, aby organizować prace nad jego zbiorami i napisać na nowo swój Dziennik[64]. Napisał swój pierwszy artykuł wykazując, że południowoamerykański ląd powoli się unosił, i przy entuzjastycznym poparciu Lyella odczytał go Londyńskiemu Towarzystwu Geologicznemu 4 stycznia 1837. Tego samego dnia przedstawił swoje próbki ssaków i ptaków Zoological Society of London. Ornitolog John Gould wkrótce ogłosił, że ptaki z Galapagos, które darwin uważał za mieszaninę kacykowatych, grubodziobów i łuszczaków, były w rzeczywistości dwunastoma różnymi gatunkami Zięb Darwina. 17 lutego Darwin został wybrany do Rady Towarzystwa Geograficznego, a Lyell w swoim wystąpieniu przewodniczącego rady przedstawił wyniki badań Owena dotyczące skamieniałości Darwina, podkreślając geograficzną ciągłość gatunków jako potwierdzającą jego uniformitarystyczne teorie[65][66].

Na początku marca Darwin przeprowadził się do Londynu, aby być blisko swojej pracy, dołączając do towarzyskiego kręgu naukowców i ekspertów Lyella, do których należał m.in. Charles Babbage[67][68], który opisywał Boga jako programistę praw. List Johna Herschela dotyczący zagadki zagadek nowych gatunków był szeroko dyskutowany, wyjaśnień szukano w prawach fizyki, a nie w cudach ad hoc. Darwin zamieszkał ze swoim bratem Erasmusem, wolnomyślicielem, członka kręgu Brytyjskiej Partii Wigów i bliskiego przyjaciela pisarki Harriet Martineau, która promowała maltuzjanizm stanowiący podstawę kontrowersyjnego Poor Law Amendment Act 1834, mającego powstrzymać pomoc społeczną od wywoływania przeludnienia i większego ubóstwa. Jako unitarianka była przychylna radykalnym implikacjom przekształcenia gatunków, promowanych przez Granta i młodszych chirurgów ulegających wpływowi Étienne Geoffroya, ale przeciwna anglikanom broniącym porządku społecznego[56][69].

Na ich pierwszym spotkaniu dotyczącym szczegółów odkryć Darwina, Gould powiedział mu, że przedrzeźniacze z różnych wysp Galapagos należały do różnych gatunków, a do grupy łuszczaków należały tanagry. Darwin nie oznaczył łuszczaków wg wysp, ale z notatek innych osób z Beagla, w tym FitzRoya, przypisał poszczególne okazy do wysp[70]. Dwa Nandu były również różnymi gatunkami. 14 marca Darwin ogłosił jak ich dystrybucja zmieniała się w stronę południa[71][72].

W połowie lipca 1837 Darwin zaczął swój notatnik B zatytułowany Transmutation of Species. Na stronie 36 napisał myślę (ang I think) nad swoim pierwszym drzewem ewolucyjnym.

W połowie marca Darwin spekulował w swoim czerwonym notatniku na temat możliwości, że jeden gatunek zmienia się w inny, aby wytłumaczyć geograficzną dystrybucję żyjących gatunków takich jak nandu, i wymarłych takich jak makrauchenia jak gigantycznych gwanako. Jego przemyślenia na temat żywotności, rozmnażania bezpłciowego i płciowego rozwinęły się w jego notaniku B około połowy lipca na zróżnicowanie wśród potomstwa, aby przystosować i zmieniać rasę do zmieniającego się świata, co miało tłumaczyć żółwie słoniowe, przedrzeźniacze i nandu. Narysował branching descent, następnie genealogiczne rozgałęzienie pojedynczego drzewa ewolucyjnego, w którym absurdalnym jest mówić o jednym zwierzęciu jako wyższym od innego, odrzucając niezależne Lamarckowskie linie postępujące do wyższych form[73][74][75][76].

Przepracowanie, choroba i małżeństwo[edytuj | edytuj kod]

Opracowując badania nad przekształceniem gatunków, Darwin pogrążył się w pracy. Ciągle przepisując swój Dziennik, przyjął na siebie redagowanie i publikowanie specjalistycznych raportów dotyczących jego zbiorów. Z pomocą Henslowa uzyskał grant od Skarbu Państwa w wysokości £ 1,000 na sfinansowanie wielotomowego The Zoology of the Voyage of H.M.S. Beagle, kwota ta odpowiada około £ Szablon:Inflation w dniu dzisiejszymSzablon:Inflation-fn. Rozciągnął finansowanie tak, aby uwzględnić swoje planowane książki na temat geologii i zgodził się na nierealistyczne terminy u wydawcy. Darwin skończył pisać swój Dziennik około 20 czerwca 1837, gdy na tronie zasiadła Wiktoria Hanowerska, po czym nastąpiła ich korekta przed drukiem[77].

Zdrowie Darwina ucierpiało w wyniku stresu. 20 września doświadczył niewygodnej palpitacji serca, więc jego lekarzy przekonali go do skończenia pracy i kilkutygodniowego odpoczynki na wsi. Po odwiedzeniu Shrewsbury, przyłączył się do swoich krewnych ze strony Wedgwood w Maer Hall w Staffordshire, ale ze względu na zbyt gorliwe prośby o opowieści z podróży nie zaznawał zbyt wiele odpoczynku. Jego czarująca, inteligentna i kulturalna kuzynka Emma Wedgwood, starsza od niego o 9 miesięcy, opiekowała się jego niepełnosprawną ciotką. Jego wujek Josiah Wedgwood II pokazał mu obszar ziemi, gdzie popiół zniknął pod iłem i zasugerował , że może to być wynik pracy dżdżownic, inspirując nową i ważną teorię na temat ich roli w procesie glebotwórczym, którą Darwin 1 listopada przedstawił Geological Society[78][79].

William Whewell naciskał darwina do przyjęcia obowiązków Sekretarza Geological Society. Po początkowej odmowie, przyjął to stanowisko w marcu 1838[80]. Pomimo ciężkiej pracy związanej z pisaniem i redagowaniem raportów z Beagla, Darwin dokonał niesamowitego postępu dotyczącego przekształcenia gatunków, korzystając z każdej okazji, aby przepytywać ekspertów w dziedzinie historii naturalnej, jak również, niekonwencjonalni, osoby z doświadczeniem praktycznym, takie jak rolnicy i gołębiarzy[3][81]. Z czasem w swoich badaniach wykorzystywał informacje zdobyte od swoich krewnych i dzieci, rodzinnego służącego, sąsiadów, kolonizatorów i marynarzy, z którymi podróżował[82]. Od samego początku uwzględniał ludzkość w swoich spekulacjach i widząc orangutana w Zoo 28 marca 1838 odnotował podobieństwo jego zachowań do zachowań dziecka[83].

Ciągły stres zbierał swoje żniwo i od czerwca był niezdolny do pracy ze względu na problemy żołądkowe, bóle głowy i problemy z sercem. Przez resztę życia wielokrotnie był niezdolny do pracy przez problemy żołądkowe, bóle głowy, ciężkie czyraki, palpitacje, drżenia i inne objawy, szczególnie w okresach stresu takich jak udział w spotkaniach lub odwiedziny. Przyczyna jego chorób pozostawała nieznana, a próby leczenia nie przynosiły skutków[84][85].

23 czerwca wziął wolne i pojechał geologizować w Szkocji. Odwiedził Glen Roy, aby zobaczyć trzy równoległe drogi na zboczach. Później opublikował swój pogląd, że były to terasy morskie, ale później musiał zaakceptować, że były to brzegi jeziora polodowcowego[86][87][88].

W pełni wyleczony powrócił do Shrewsbury w lipcu. Przyzwyczajony do codziennego notowania na temat rozmnażania zwierząt, nabazgrolił chaotyczne myśli na temat kariery i perspektyw na dwóch skrawkach papieru, z których jeden miał kolumny ożenić się i nie ożenić się. Wśród punktów za był m.in. stały towarzych i przyjaciel na starość... w każdym razie lepszy niż pies, a do punktów przeciw należały np. mniej pieniędzy na książki i okropna strata czasu[89]. Decydując się na korzyść małżeństwa, porozmawiał o tym z ojcem i wyruszył odwiedzić Emmę 29 lipca. Nie dął rady się oświadczyć, ale wbrew radzie ojca wspomniał o swoich przemyśleniach na temat przekształcania gatunków[90].

Kontynuując swoje badania w Londynie, do obszernej lektury Darwina dołączyła teraz szósta edycja An Essay on the Principle of Population Thomasa Malthusa:

W październiku 1838, to znaczy 15 miesięcy odkąd rozpocząłem moje uporządkowane dochodzenie, zdarzyło mi się czytać dla rozrywki Malthusa na temat ludności i będąc dobrze przygotowanym, aby doceniać walkę o istnienie, która wszędzie przechodzi od długotrwałej obserwacji zwyczajów zwierząt i roślin, natychmiast przyszło mi do głowy, że w tych warunkach korzystne wariacje miałyby tendencję do bycia zachowywanymi, a niekorzystne niszczonymi. Wynikiem tego byłoby powstawanie nowych gatunków. Tutaj, wobec tego, miałem w końcu teorię przy której mogłem pracować...[91]

Malthus uważał, że jeśli populacja ludzi nie będzie trzymana w ryzach, to będzie ona rosła geometrycznie i wkrótce przewyższy podaż żywności i dojdzie do katastrofy maltuzjańskiej[3]. Darwin był dobrze przygotowany, aby od razu zauważyć, że to dotyczyło również Candollowskiego wojujących gatunków roślin i walki o istnienie wśród dzikiej przyrody, tłumaczących w jaki sposób liczba osobników poszczególnych gatunków utrzymywała się w przybliżeniu na stabilnym poziomie. Jako że gatunki zawsze rozmnażają się ponad dostępne zasoby, korzystne wariacje wpływałyby na lepsze zdolności przetrwania organizmów i przekazywanie tych wariacji ich potomstwu, podczas gdy niekorzystne wariacje byłyby tracone. Konsekwencją tego byłoby powstawanie nowych gatunków[3][92][93][94]. 28 września 1838 Darwin zapisał to spostrzeżenie, opisując je jako rodzaj wciskania, wtłaczającego przystosowane struktury w szczeliny gospodarki natury, podczas gdy słabsze struktury są wypychane, co przypomina wbijanie klinów o różnych rozmiarach w belkę[3]. W połowie grudnia widział podobieństwo pomiędzy rolnikami wybierającymi najlepiej rozmnażające się zwierzęta a maltuzjańską naturą wybierającą spośród przypadkowych wariacji tak, aby każda część nowo nabytych struktur była w pełni praktyczna i doskonała[95], uważając to porównanie za piękną część jego teorii[96].

Darwin ożenił się ze swoją kuzynką, Emmą Wedgwood.

11 listopada powrócił do Maer i oświadczył się Emmie, po raz kolejny opowiadając jej o swoich pomysłach. Przyjęła jego oświadczyny, później w czasie wymiany listów okazywała jak doceniała jego otwartość w rozmowach na temat różniących ich kwestii, wyrażając również swoje silne unitariańskie przekonania i obawy, że jego szczere wątpliwości mogą ich rozdzielić w życiu pozagrobowym[97]. Podczas, gdy poszukiwał domu w Londynie, wznawiały się nawroty choroby i Emma w swoich listach namawiała go do odpoczynku. Znalazł dom przy Gower Street, który później nazwali Domkiem Ar ze względu na jego krzykliwe wnętrza. W czasie świąt Bożego Narodzenia przeniósł do neigo swoje muzeum. 24 stycznia 1839 został wybrany Członkiem (ang. Fellow) Royal Society[98].

29 stycznia Darwin i Emma Wedgwood zostali poślubienie w Maer w anglikańskiej ceremonii, zaaranżowanej tak, aby pasować unitarianom. Od razu po jej zakończeniu pojechali pociągiem do Londyny, do swojego nowego domu[99].

Przygotowania do publikacji teorii doboru naturalnego[edytuj | edytuj kod]

Darwin w 1842 ze swoim najstarszym synem Williamem Erasmusem Darwinem

Darwin miał teraz szkielet swojej teorii doboru naturalnego, nad którym mógł pracować[100] jako swoim głównym hobby[101]. Do jego badań zaliczały się chów i obszerne doświadczenia na roślinach, odkrywając dowody na to, że gatunki nie są stałe, i dochodząc wielu szczegółowych pomysłów, mających udoskonalić i dowodzić jego teorię[3]. Przez piętnaście lat jego praca była na drugim planie w stosunku do jego głównego zajęcia, pisania na temat geologii i publikowania specjalistycznych raportów na temat zbiorów Beagla[102].

Gdy opublikowano Relację FitzRoya w maju 1839, Dziennik i Komentarze Darwina jako trzeci tom, odniosły taki sukces, że później tego samego roku zostały wydane jako osobna pozycja[103].

Książkę Darwina The Structure and Distribution of Coral Reefs na temat jego teorii powstawania atoli opublikowano w maju 1842 po ponad 3 latach pracy. W czerwcu 1842 napisał pierwszy szkic ołówkiem swojej teorii doboru naturalnego[104][105]. Aby uciec od presji Londynu, we wrześniu przeniósł się wraz z rodziną na wieś do Down House[106]. 11 stycznia 1844 Darwin wspomniał o swoim teoretyzowaniu botanikowi Josephowi Hookerowi, pisząc z melodramatycznym humorem to jak przyznać się do morderstwa[107][108].

Do lipca Darwin rozszerzył swój szkic do 230-stronicowego eseju, który miał być rozszerzony o wyniki jego badań, jeśli umarłby przedwcześnie[109]. W listopadzie opublikowany anonimowo bestseller Vestiges of the Natural History of Creation przyniósł szerokie zainteresowanie przekształceniem gatunków. Darwin gardził jego amatorską geologią i zoologią, ale wnikliwie zrewidował własne argumenty. Publikacja ta wzbudzała kontrowersje i sprzedawała się dobrze mimo pogardliwych odrzucenia przez naukowców[110][111].

Swoją trzecią książkę Darwin ukończył w 1846. Odnowił fascynację i ekspertyzę związaną z bezkręgowcami morskimi przez preparowanie i klasyfikowanie wąsonogów, które zebrał w czasie podróży. Lubił obserwować piękne struktury i myśleć o porównaniach z pokrewnymi strukturami[112]. W 1847 Hooker przeczytał Esej i wysłał uwagi, które zapewniły Darwinowi spokojną krytyczną opinię, której potrzebował, ale zaangażował się w jego teorie i kwestionował opozycję Darwina do trwających aktów stworzenia[113].

Chcąc poprawić swoje zdrowie niszczone przez długotrwałą chorobę, Darwin udał się w 1849 do uzdrowiska dra Jamesa Gully'ego w Great Malvern i był zaskoczony odczuwając korzyści z hydroterapii[114]. W 1851 jego ceniona córka Annie zachorowała, co spowodowało ponowne odrodzenie się jego obaw, że jego choroba może być dziedziczna, i po długim szeregu przełomów umarła[115].

Przez osiem lat pracy nad wąsonogami (Cirripedia), teoria Darwina pomogła mu odkryć homologie pokazujące, że odrobinę zmienione części ciała służyły różnym funkcjom, aby spełniać się w nowych warunkach, a w niektórych rodzajach odkrył karłowate samce pasożytujące na obojniakach, wykazujące pośrednie stadium w ewolucji odmiennych płci[116]. Dzięki temu w 1853 uzyskał Royal Medal Royal Society i przyprawiło mu to również reputacji jako biologa[117]. W 1854 wznowił swoje prace nad teorią gatunków i w listopadzie zdał sobie sprawę, że rozbieżność w cechach potomstwa można wytłumaczyć przez ich przystosowanie do zróżnicowanych obszarów w gospodarce natury[118].

Publikacja teorii doboru naturalnego[edytuj | edytuj kod]

Darwin został zmuszony do szybkiej publikacji swojej teorii doboru naturalnego.

Do 1856 Darwin badał czy jaja lub nasiona mogły przetrwać podróż wodą morską, a w konsekwencji rozprzestrzeniać gatunki przez oceany. Joseph Dalton Hooker coraz bardziej wątpił w tradycyjny pogląd, że gatunki są niezmienne, ale ich młody kolega Thomas Henry Huxley był stanowczym przeciwnikiem teorii ewolucji. Charles Lyell był zaintrygowany spekulacjami Darwina nie zdając sobie sprawy z ich zakresu. Po przeczytaniu artykułu Alfreda Russela Wallace'a na temat wprowadzania gatunków, zauważył podobieństwa z przemyśleniami Darwina i ponaglał go do publikacji aby ustanowić pierwszeństwo. Choć Darwin nie widział zagrożenia, rozpoczął prace nad krótkim artykułem. Wielokrotnie zatrzymywało go szukanie odpowiedzi na trudne pytania i rozszerzył swoje plany na dużą książkę gatunków zatytułowaną Dobór naturalny. Kontynuował swoje badania otrzymując informacje i próbki od historyków naturalnych z całego świata, w tym Wallace'a pracującego na Borneo. Amerykański botanik Asa Gray wykazywal zbliżone zainteresowania i 5 września 1857 Darwin wysłał mu szczegółowy szkic swoich pomysłów, włączając w to abstrakt Doboru naturalnego. W grudniu Darwin otrzymał list od Wallace'a pytającego czy książka badałaby pochodzenie człowieka. Odpowiedział, że unikałby tego tematu tak otoczonego uprzedzeniami, jednocześnie zachęcając teoretyzowanie Wallace'a i dodając, że sam poszedłby w badaniach o wiele dalej niż on[119].

Darwin napisał połowę książki, gdy 18 czerwca 1858 otrzymał artykuł od Wallace'a opisujący dobór naturalny. Zszokowany, że Wallace go ubiegł, Darwin przekazał go Lyellowi i, choć Wallace nie prosił o publikację, zasugerował, że wysłałby go do dowolnego czasopisma wybranego przez Wallace'a. Ponieważ jego rodzina była w kryzysie związanym z dziećmi umierającymi na płonicę, pozostawił tę sprawę w rękach Lyella i Hookera. Zdecydowali oni o wspólnej prezentacji 1 lipca w Linnean Society of London pt. On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection; jednakże syn Darwina zmarł na płonicę i byl on zbyt zrozpaczony, aby w niej uczestniczyć[120].

Ogłoszenie teorii spotkało się z niewielkim zainteresowaniem; prezes Linnean Society of London zauważył w maju 1859, że ten rok nie został zaznaczony przez żadne rewolucyjne odkrycia[121]. Tylko jedna recenzja dokuczała na tyle, żeby Darwin o niej sobie przypomniał; profesor Samuel Haughton z Dublina twierdził, że wszystko co było nowe było nieprawdziwe, a to co było prawdziwe, było stare[122]. napisanie abstraktu jego dużej książki zajęło Darwinowi 13 miesięcy; cierpiał w tym czasie z powodu złego stanu zdrowia, ale ciągle otrzymywał zachęty od swoich kolegów naukowców. Lyell zaaranżował publikację przez Johna Murraya[123].

O powstawaniu gatunków spotkało się z niespodziewaną popularnością; cały nakład (1250 kopii) zostal wyczerpany gdy trafił do księgarni 22 listopada 1859[124]. W książce tej przedstawił jeden długi dowód złożony z szczegółowych obserwacji, wniosków i rozważań przewidywanych sprzeciwów[125]. Jedyną aluzją do ludzkiej ewolucji było niedomówienie, że światło zostanie rzucone na pochodzenie człowieka i jego historię[126]. Jego teoria po prostu stanowiła we wstępie, że:

Ponieważ w każdym gatunku rodzi się daleko więcej osobników, niż może przeżyć i ponieważ na skutek tego powstaje pomiędzy nimi walka o byt, osobnik, który pod wpływem skomplikowanych i nieraz zmiennych warunków zmieni się nieznacznie, lecz w sposób korzystny dla siebie, będzie miał więcej widoków na utrzymanie się przy życiu i w ten sposób ulegnie działaniu doboru naturalnego. Na zasadzie zaś potężnego prawa dziedziczności każda taka wyselekcjonowana odmiana będzie dążyć do przekazania potomstwu swej nowej, zmienionej postaci[127].

Duży nacisk położył na kwestię wspólnego pochodzenia, ale omijał kontrowersyjnego wyrażenia ewolucja i na końcu książki podsumował, że:

Wzniosły zaiste jest to pogląd, że Stwórca natchnął życiem kilka form, lub jedną tylko, i że gdy planeta nasza, podlegając ścisłym prawom ciążenia dokonywała swych obrotów, z tak prostego początku zdołał się rozwinąć i wciąż się jeszcze rozwija, nieskończony szereg form najpiękniejszych i najbardziej godnych podziwu[128].

Reakcje na publikację[edytuj | edytuj kod]

W czasie rodzinnych wakacji w 1868 w domku letniskowym na Isle of Wight, Julia Margaret Cameron wykonała portrety ukazujące bujną brodę Darwina, którą zapuszczał do 1866.
Karykatura z 1871 po publikacji The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex była jedną z wielu ukazujących Darwina z ciałem małpy człekokształtnej, identyfikując go w kulturze masowej jako wiodącego autora teorii ewolucji[129].

Książka wzbudziła międzynarodowe zainteresowanie, wywołując mniejsze kontrowersje niż Vestiges of the Natural History of Creation[130]. Choć choroba Darwina trzymała go z dala od publicznych debat, z chęcią śledził reakcje środowiska naukowego, komentując wycinki z gazet, recenzji, artykułów, satyr i karykatur; również korespondował na ten temat z kolegami z całego świata[131]. Darwin wspominał jedyni o rzucaniu światła na pochodzenie człowieka[132], ale w pierwszej recenzji stwierdzono o pochodzeniu człowieka od małp pochodzącym z Vestiges of the Natural History of Creation[133][134]. Wśród wczesnych, przychylnych reakcji, recenzja Huxleya atakowała Richarda Owena, lidera naukowego establishmentu, który Huxley starał się obalić[135]. W kwietniu recenzja Owena atakowała przyjaciół Darwina i protekcjonalnie odrzucała jego pomysły, rozzłoszczając Darwina[136], ale Owen i inni zaczęli promować idee ewolucji prowadzonej przez nadprzyrodzone[137].

Reakcja Kościoła Anglii była mieszana. Nauczyciele Darwina z Cambridge, Adam Sedgwick i John Henslow odrzucili jego pomysły, ale liberalni duchowni interpretowali dobór naturalny jako narzędzie boskiego projektu; duchowny Charles Kingsley traktował je jako szlachetną koncepcję bóstwa[138]. W 1860 publikacja Essays and Reviews przez siedmiu liberalnych teologów anglikańskich odwróciło uwagę duchowieństwa od Darwina. W publikacji tej Baden Powell dowodził, że cuda łamały prawa boskie, więc wiara w nie była ateistyczna, jak również chwalił książkę Darwina popierającą zasadę samoewoluującej natury[139]. Asa Gray dyskutował na temat teleologii z Darwinem, który importował i rozprowadzał broszurę Graya na temat teistycznego ewolucjonizmu pt. Natural Selection is not inconsistent with Natural Theology (Dobór naturalny nie jest niejednoznaczny z teologią naturalną)[138][140]. Najsławniejszą konfrontacją była publiczna Oksfordzka debata na temat ewolucji z 1860 w czasie spotkania British Association for the Advancement of Science, w czasie której biskup Oxfordu Samuel Wilberforce, choć nie sprzeciwiał się przekształceniu gatunków, argumentował przeciwko objaśnieniom Darwina i pochodzeniu człowieka od małpy. Joseph Hooker argumentował zdecydowanie za Darwinem, a legendarna riposta Thomasa Huxleya, że wolałby pochodzić od małpy niż być człowiekiem, który źle spożytkował swoje zdolności, stała się symbolem triumfu nauki nad religią[138][141].

Nawet bliscy przyjaciele Darwina (Gray, Hooker, Huxley i Lyell) nadal wyrazali rożne zastrzeżenia, ale wykazywali silne wsparcie, które otrzymywał również od wielu innych, szczególnie młodszych historyków naturalnych. Gray i Lyell poszukiwali pojednania z wiarą, podczas gdy Huxley wykazywał polaryzację pomiędzy religią a nauką. Był bojowo nastawiony do autorytetu duchowieństwa w edukacji[138], chcąc obalić dominację duchowieństwa i arystokratycznych amatorów podlegających Owenowi, zastępując ich nową generacją zawodowych naukowców. Owen twierdził, iż anatomia mózgu dowodzi, że człowieka należy do innego rzędu biologicznego niż małpy, i oskarżał Huxleya o bycie orędownikiem małpiego pochodzenia człowieka. Huxley z radością robił dokładnie to, a jego dwuletnia kampania cieszyła się druzgocącym powodzeniem w dyskredytowaniu Owena[142].

Darwinizm stał się ruchem obejmującym szeroką gamę pomysłów ewolucyjnych. W 1863 Geological Evidences of the Antiquity of Man Charlesa Lyealla spopularyzowała prehistorię, choć jego ostrość w stosunku do ewolucji rozczarowała Darwina. Późniejsza książka Huxleya Evidence as to Man's Place in Nature wykazywała, że anatomicznie ludzie są małpami; The Naturalist on the River Amazons autorstwa Henry'ego Batesa dostarczyła empirycznych dowodów doboru naturalnego[143]. 3 listopada 1864 przyznano Darwinowi najwyższe brytyjskie odznaczenie naukowe Copley Medal Royal Society of London for Improving Natural Knowledge[144]. Tego dnia Huxley poprowadził pierwsze spotkanie (później wpływowego) X Club oddanego nauce, czystej i wolnej, nieskrępowanej przez religijne dogmaty[145]. Przed końcem dekady większość naukowców zgadzała się, że ewolucja miała miejsce, ale tylko mniejszość wspierała darwinowski pogląd, że głównym jej mechanizmem był dobór naturalny[146].

O powstawaniu gatunków zostało przetłumaczone na wiele języków, stając się tekstem spinającym naukę przyciągającym troskliwą uwagę wszystkich typów ludzkich, włączając w to ludzi pracujących, którzy podążali tłumnie za lekturą Huxleya[147][148]. Teoria Darwina rezonowała z różnorodnymi ruchami tego czasuSzablon:Ref label i na stałe znalazła się w kulturze masowejSzablon:Ref label. Karykaturzyści parodiowali zwierzęce pochodzenie zgodnie ze starą tradycją ukazywania ludzi ze zwierzęcymi cechami, a na terenie Brytanii te żartobliwe obrazki służyły popularyzacji teorii Darwina w niegroźny sposób. Będąc chorym w 1862 Darwin zaczął zapuszczać brodę i gdy powrócił do życia publicznego w 1866, jego karykatury jako małpy pomogły identyfikować wszystkie formy ewolucjonizmu z darwinizmem[129].

Descent of Man, dobór płciowy i botanika[edytuj | edytuj kod]

Do 1879 coraz sławniejszy Darwin przeżył lata choroby

Po opublikowaniu O powstawaniu gatunków Darwin nie przerywał pracy mimo powracających ataków choroby. Przez kolejne 22 lata nadal prowadził badania i pracował nad swoją dużą książką, opisującą pochodzenie człowieka od wcześniejszych zwierząt, włączając w to ewolucję społeczeństwa i zdolności umysłowych. Prowadził również innowacyjne badania nad roślinami i tłumaczył dekoracyjne piękno dzikiej przyrody.

Dochodzenia na temat zapylania przez owady doprowadziły w 1861 do badań nad storczykami. Wykazały one adaptację tych kwiatów w celu przyciągania określonych ciem przez każdy z gatunków tak, aby zapewnić heterozję. Fertilisation of Orchids opublikowane w 1862 było pierwszym szczegółowym opisem siły doboru naturalnego, objaśniało złożone związki ekologiczne i przedstawiało przewidywania, które można zweryfikować. Gdy podupadał na zdrowiu, spędzał czas w łóżku otoczony przez eksperymenty przygotowane z myślą o roślinach pnących[149].

Pierwsza część planowanej dużej książki Darwina, Variation of Animals and Plants Under Domestication, rozrosła się do dwóch ogromnych tomów, zmuszając go do pominięcia ewolucji człowieka i doboru płciowego. Jej sprzedaż w 1868 była udana pomimo rozmiaru. Została również przetłumaczona na wiele języków. Napisał większość drugiej części, na temat doboru naturalnego, ale nie została ona opublikowana za jego życia[150].

Almanach Puncha na 1882 rok, opublikowany krótko przed śmiercią Darwina, przedstawia go pośród ewolucji od chaosu do wiktoriańskiego dżentelmena.

Lyell spopularyzował już ludzką prehistorię, a Huxley pokazał, że anatomicznie ludzie są małpami[143]. Wraz z The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex opublikowanym w 1871, Darwin przedstawił dowody z licznych źródeł, że ludzie są zwierzętami, pokazując ciągłość fizycznych i umysłowych cech; przedstawił również dobór płciowy, aby wyjaśnić niepraktyczne cechy zwierząt takie jak upierzenie [[paw]ia, jak również ewolucję ludzkiej kultury, różnice pomiędzy płciami oraz fizyczne i kulturowe cechy rasowe, podkreślając jednocześnie, że ludzie należą do jednego gatunku[151][152]. Jego badania, w których wykorzystywał obrazy, zostały rozszerzone w The Expression of the Emotions in Man and Animals z 1872, jednej z pierwszych książek z drukowanymi fotografiami, w której omawiał ewolucję ludzkiej psychologii i jej ciągłość z zachowaniami zwierząt. Obie książki były bardzo popularne, a Darwin był pod wrażeniem ogólnej zgody z jaką zostały odebrane jego poglądy komentując, że wszyscy o tym rozmawiają nie będąc zszkowanymi[153][154]. Jego konkluzją było:

że człowiek ze wszystkimi swoimi szlachetnymi przymiotami, ze współczuciem, jakie odczuwa wobec najbardziej poniżonych, z życzliwością, jaką ogarnia nie tylko innych ludzi, ale też najniższe żyjące istoty, z całym swoim intelektem, który czyni go podobnym bogom i którym zdołał przeniknąć zasady ruchu i budowę Układu Słonecznego - będąc obdarzony całą tą wielką władzą - wciąż nosi w swoim cielesności niewymazywalne piętno swojego niskiego pochodzenia[155].

Jego eksperymenty i badania związane z ewolucją osiągnęły apogeum w książkach dotyczących ruchu roślin pnących i mięsożernych, efektów krzyżowania i samozapłodnienia roślin, różnych kształtów kwiatów na roślinach tego samego gatunku i fototropizmu w The Power of Movement in Plants. W swojej ostatniej książce The Formation of Vegetable Mould through the Action of Worms powrócił do dżdżownic.

Zmarł w Down House 19 kwietnia 1882. Spodziewał się, że zostanie pochowany na cmentarzu St Mary’s w Downe, ale na prośbę jego kolegów, William Spottiswoode (Prezes Royal Society) zorganizował dla Darwina pogrzeb państwowy i pochówek w Opactwie Westminsterskim, blisko Johna Herschela i Isaaca Newtona[156]. Tylko pięć osób spoza rodziny królewskiej otrzymało zaszczyt brytyjskiego pogrzebu państwowego w XIX wieku[13]. Darwin był odbierany jako narodowy bohater, który zmienił sposób myślenia, a naukowcy od tego czasu akceptowali ewolucję jako dziedziczenie z modyfikacją, ale niewielu z nich zgadzało się, że dobór naturalny był głównym, ale nie jedynym sposobem modyfikacji[157][158][159]. W czasie the eclipse of Darwinism większość faworyzowała alternatywne mechanizmy ewolucyjne, ale okazały się one nie do utrzymania, a rozwój współczesnej syntezy ewolucyjnej z genetyką populacyjną i mendelowską genetyką od lat 30. do 50. XX w. przyniósł szeroki naukowy konsensus, że dobór naturalny był podstawowym mechanizmem ewolucji. Dalsze badania i debaty prowadzono w ramach wytyczonych przez Darwina[4].

Potomstwo[edytuj | edytuj kod]

Dzieci Darwina
William Erasmus Darwin (27 grudnia 1839–1914)
Anne Elizabeth Darwin (2 marca 1841–23 kwietnia 1851)
Mary Eleanor Darwin (23 września 1842–16 październik 1842)
Henrietta Emma “Etty” Darwin (25 września 1843–1929)
George Howard Darwin (9 lipca 1845–7 grudnia 1912)
Elizabeth “Bessy” Darwin (8 lipca 1847–1926)
Francis Darwin (16 sierpnia 1848–19 września 1925)
Leonard Darwin (15 stycznia 1850–26 marca 1943)
Horace Darwin (13 maja 1851–29 września 1928)
Charles Waring Darwin (6 grudnia 1856–28 czerwca 1858)
W 1851 Darwin był zdruzgotany gdy umarła jego córka Annie. Wtedy już słabła jego wiara w chrześcijaństwo i przestał chodzić do kościoła[160].

Darwinowie mieli dziesięcioro dzieci, z których dwójka zmarła w okresie niemowlęcym. Śmierć córki Annie w wieku 10 lat zdruzgotała ich. Charles był oddanym i niezwykle troskliwym ojcem[8]. Kiedykolwiek chorowali, obawiał się, że mogli odziedziczyć słabości wynikające z bliskiego pokrewieństwa rodziców (Emma Wedgwood była kuzynką Darwina). Rozważał ten problem w swoich zapiskach, kontrastując to z zaletami wynikającymi z krzyżowania wśród wielu organizmów[161]. Pomimo jego obaw, większość jego dzieci miało wybitne kariery jako znamienici członkowie rodziny Darwin-Wedgwood[162].

George, Francis i Horace zostali Członkami Royal Society[163], dystyngowanymi (kolejno): astronomem[164], botanikiem i inżynierem budownictwa. Leonard był żołnierzem, politykiem, ekonomistą, eugenikiem i mentorem statystyka i biologa ewolucyjnego Ronalda Fishera[165].

Poglądy religijne[edytuj | edytuj kod]

Tradycją rodzinną Darwina był nonkonformistyczny Unitarianism, podczas gdy jego ojciec i dziadek byli wolnomyślicielami, a jego chrzest i nauka odbywały się w zgodzie z Kościołem Anglii[16]. Udając się do Cambridge, gdzie miał zostać anglikańskim duchownym, nie wątpił w dosłowną prawdę Biblii[22]. Poznał naukę Johna Herschela, która podobnie jak teologia naturalna Williama Paleya, poszukiwała wyjaśnień w prawach natury, a nie w cudach; Herchel uważał adaptację gatunków za argument teleologiczny[24][25]. Na pokładzie Beagle'a Darwin był dość ortodoksyjny, m.in. cytował biblię jako autorytet moralny[166] i poszukiwał centrów stworzenia[50].

Po powrocie był krytyczny w stosunku do Biblii jako nośnika historii i dziwił się dlaczego wszystkie religie nie są równoważne[166]. W kolejnych latach, podczas intensywnych rozmyślań nad geologią i przekształceniem gatunków, dużo rozważań poświęcił również religii i otwarcie rozmawiał na ich temat z Emmą, której wierzenia również pochodziły z intensywnej nauki i poddawana w wątpliwość[97]. Teodycea Paleya i Malthusa potwierdzała słuszność zła, takiego jak głód, jako wynik praw życzliwego stwórcy, które miały ogólnie dobry efekt. Dla Darwina dobór naturalny pozwalał na adaptację, ale usuwał potrzebę tworzenia (projektowania)[167]. Nie widział również pracy wszechmocnego bóstwa w bólu i cierpieniu, takim jak gąsieniczniki paraliżujące gąsienice jako żywy pokarm dla swoich larw[140]. Uważał organizmy za perfekcyjne zaadoptowane i w O powstawaniu gatunków uwzględnia poglądy teologiczne. Choć uważał religię za plemienną strategię przetrwania, nadal wierzył w to, że Bóg był najwyższym prawodawcą[168][169].

Od około 1849 Darwin w czasie, gdy jego rodzina szła na niedzielną mszę, wolał pójść na spacer[160], choć nadal odgrywał wiodącą rolę w pracach parafialnych lokalnego kościoła[170]. Uważał za absurdalne wątpienie w to, że można być jednocześnie żarliwym teistą i ewolucjonistą[171][172]. Choć był małomówny w kwestii swoich poglądów religijnych, w 1879 napisał, że nigdy nie był ateistą w sensie zaprzeczania istnieniu Boga i że najwłaściwszym określeniem jego postawy jest agnostycyzm[171][97].

Historia Lady Hope opublikowana w 1915 twierdziła, że Darwin wrócił do chrześcijaństwa na łożu śmierci. Twierdzenia te zostały odrzucone przez dzieci Darwina, jak również uznane za fałszywe przez historyków[173][174].

Interpretacje polityczne[edytuj | edytuj kod]

Karykatura w Vanity Fair z 1871

Sława i popularność Darwina doprowadziły do wykorzystania jego nazwiska przez ruchy i idee, które niekiedy miały jedynie pośrednie powiązanie z jego twórczością, a niekiedy były w sprzeczności z jego uwagami.

Eugenika[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Eugenika.

Darwin interesował się rozważaniami swojego kuzyna Francisa Galtona przedstawionymi w 1865, że analiza statystyczna wykazywała dziedziczność moralnych i umysłowych cech ludzkich, a co za tym idzie, że można stosować zasady rozmnażania również w stosunku do ludzi. W The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex Darwin napisał, że pomaganie słabym w przetrwaniu i posiadaniu rodzin mogło prowadzić do utraty korzyści z doboru naturalnego, ale również ostrzegał, że powstrzymywanie takiej pomocy mogło zagrażać instynktowi współczucia, najszlachetniejszej cechy naszej natury, i czynniki takie jak edukacja mogły być ważniejsze. Gdy Galton zasugerował, że opublikowanie badań mogło zachęcić do małżeństw wewnątrz kasty naturalnie utalentowanych, Darwin przewidywał problemy praktyczne i uznał za utopijne plan ulepszenia ludzkiej rasy; wolał pozostać przy opublikowaniu znaczenia dziedziczenia i pozostawienia decyzji poszczególnym osobom[175][176][177].

W 1883 Galton nazwał tę dziedzinę badań Eugeniką, po śmierci Darwina iopracował biometrię. Ruchy eugeniczne były powszechne w czasie gdy dobor naturalny został zaćmiony przez Prawa Mendla, a w niektórych krajach wprowadzono przymusową sterylizację. Po stosowaniu eugeniki w III Rzeszy została ona w dużej mierze porzucona na całym świecieSzablon:Ref label.

Darwinizm społeczny[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Darwinizm społeczny.

Branie opisowych idei za moralne i społeczne uzasadnienie tworzy etyczną gilotynę Hume'a. Thomas Malthus dowodził, że rozrost populacji ponad dostępne zasoby został ustanowiony przez Boga, aby zmusić ludzi do wydajnej pracy i okazywania umiaru w zakładaniu rodzin; zostało to wykorzystane w latach 30. XIX w., aby uzasadnić zakładanie przytułków, których mieszkańcy pracowali na swoje utrzymanie, i leseferyzmu[178][179]. Uważano, że ewolucja ma implikacje społeczne. Herbert Spencer w książce Social Statics z 1851 oparł idee wolności człowieka i indywidualnych swobód na swojej lamarkistowskiej teorii ewolucyjnej[180].

Darwinowska teoria ewolucji wymagała objaśnienia. Uważał za absurdalne myślenie o jednym zwierzęciu jako lepszym od innego i nie widział żadnego celu ewolucji, ale krótko po publikacji O powstawaniu gatunków w 1859, krytycy kpili z jego opisu walki o istnienie jako maltuzjańskiego uzasadnienia ówczesnego angielskiego kapitalizmu przemysłowego. Pojęcie darwinizm było używane do określenia idei ewolucyjnych innych, np. mechanizmu doboru naturalnego Spencera jako postępu wolnorynkowego i rasistowskich pomysłów ludzkiego rozwoju Ernsta Haeckela. Darwin nie podzielał ówczesnego rasizmu, co zostało zbadane przez filozofa Antony'ego Flewa[181]. Darwin był przeciwnikiem niewolnictwa i uznawania ras człowieka jako osobnych gatunków, jak również znęcania się nad tubylcami[182]Szablon:Ref label.

Jego poglądy na sprawy społeczne i polityczne były odzwierciedleniem czasów, w których żył, i pozycji społecznej w jakiej się znajdował. Cenił cywilizację europejską i uważał, że kolonializm propaguje jego zalety wraz ze smutną, ale nieuniknioną eksterminacją dzikich plemion, które nie poddały się ucywilizowaniu. Teorie Darwina przedstawiały to jako naturalne i były cytowane przy popieraniu polityki będącej w sprzeczności z jego humanitarnym zasadom[183]. Dobór naturalny był wykorzystywany przy popieraniu różnych, często sprzecznych ideologii, np. leseferystyczny kapitalizm, rasizm, działania wojenne, kolonializm i imperializm. Jednakże jego holistyczne spojrzenie na naturę obejmowało zależność jednego istnienia od innego, dlatego też pacyfiści, socjaliści, liberalni reformatorzy społeczni i anarchiści, tacy jak Piotr Kropotkin, podkreślali przewagę współpracy ponad walkę wewnątrz gatunku[184]. Darwin nalegał, aby polityka społeczna nie opierała się na koncepcjach walki i doboru w naturze[185].

Pojęcie darwinizm społeczny było używane od około lat 90. XIX w., ale stało się popularne jako uwłaczające określenie w latach 40. XX w., gdy Richard Hofstadter używał go atakując leseferystyczny konserwatyzm osób takich jak William Graham Sumner, które sprzeciwiały się reformom i socjalizmowi. Od tamtej pory pojęcie to jest używane przez sprzeciwiających się moralnym konsekwencjom ewolucji[186][187][178].

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

W 1881 Darwin był wybitną postacią, ciągle pracując nad swoim wkładem w myśl ewolucyjną, która miała ogromny wpływ na wiele dziedzin nauki

Za życia Darwina, wiele nazw geograficznych powstało od jego nazwiska. Obszar wody przyległy do Kanału Beagle został nazwany Darwin Sound przez Roberta FitzRoya po tym jak bezzwłoczne działanie Darwina wraz z 2-3 innymi mężczyznami uratowało ich od wyrzucenia na brzeg, gdy spadający lodowiec spowodował falę będącą w stanie rzucić łodzią[188]. Pobliska Monte Darwin została tak nazwana z okazji 25 urodzin Darwina[189]. Inny Darwin Sound na Wyspach Królowej Charlotty w Kolumbii Brutyjskiej, pomiędzy Wyspą Moresby i Wyspą Lyella, została tak nazwana w 1878 przez ówczesnego głównego geografa Kanady George'a Dawsona[190]. Gdy Beagle badał Australię w 1839, przyjaciel Darwina John Lort Stokes zauważył naturalny port, który kapitan statku Wickham nazwał Port Darwin[191]. Nazwa osady Palmerston w Terytorium Północnym założonej w 1869 została oficjalnie zmieniona na Darwin w 1911. Stała się stolicą Terytorium Północnego[191], w którym znajduje się również Charles Darwin University[192] i Charles Darwin National Park[193].

Darwin College w Cambridge założone w 1964 zostało nazwane na cześć rodziny Darwin, częściowo ponieważ posiadali część terenu[194].

Linnean Society of London upamiętnia dokonania Darwina przyznając Darwin-Wallace Medal od 1908.

Ponad 120 gatunków i 9 rodzajów zostało nazwanych na cześć Darwina[195]. W 2009, nadzwyczaj kompletna skamieniałość naczelnego sprzed 47 milionów lat została określona jako znaczące brakujące ogniwo ewolucji i nazwana Darwinius, aby uczcić dwóchsetlecie Darwina[196]. Grupa gatunków spokrewniona z tymi, które Darwin odkrył na Galapagos stała się powszechnie znana jako Zięby Darwina po publikacji książki Davida Lacka o takimże tytule w 1947; pomimo tego, że są one bliżej spokrewnione z amerykańskimi trznadlami lub tanagrami niż z łuszczakami[197].

W 1992 Darwin znalazł się na 16. miejscu listy 100 postaci, które miały największy wpływ na dzieje ludzkości[198]. Znalazł się na 4 miejscu listy 100 Najwybitniejszych Brytyjczyków[199]. W 2000 Darwin został umieszczony na dziesięciofuntowym banknocie Bank of England, zastępując Charlesa Dickensa[200].

Charles Darwin Foundation z siedzibą w Charles Darwin Research Station na Galapagos pomaga na nowo wprowadzić przedrzeźniacze na Floreanę (dawną Charles Island), które jako pierwsze zwróciły uwagę na gatunki wyjątkowe dla wysp. Zostały one wykorzenione z głównej wyspy przez gatunki europejskie, głównie szczury i kozy, ale przetrwały na dwóch pobliskich wyspach[201].

Co roku przyznawane są Nagrody Darwina, aby upamiętnić osoby, które przyczyniły się do przetrwania naszego gatunku w długiej skali czasowej, eliminując swoje geny z puli genów ludzkości w nadzwyczaj idiotyczny sposób[202].

Napisano wiele biografii Darwina. Powieść The Origin Irvinga Stone'a daje dogłębnie zbadaną beletrystyczną relację życia Darwina.

Upamiętnienie w 2009[edytuj | edytuj kod]

Posąg Charlesa Darwina w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie

Dzień Darwina stał się rocznym świętem, dwusetlecie urodzin Darwina i 150 rocznica wydania O powstawaniu gatunków są świętowane przez wydarzenia i publikacje na całym swiecie[203]. Wystawa Darwina po otwarciu w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku w 2006 była pokazywana w Muzeum Nauki w Bostonie, Muzeum Historii Naturalnej w Chicago i w Royal Ontario Museum w Toronto[204], a potem od 14 listopada 2008 do 19 kwietnia 2009 w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie jako część programu wydarzeń Darwin200[205]. Od 12 lutego do 3 maja była wystawiana w Palazzo delle Esposizioni w Rzymie[206]. Na University of Cambridge odbył się festiwal w lipcu 2009[207]. W miejscu jego narodzin odbył się Darwin's Shrewsbury 2009 Festival[208].

W Wielkiej brytanii wypuszczono dwufuntową monetę z portretem Darwina naprzeciw szympansa otoczonym przez inskrypcją 1809 DARWIN 2009; na krawędzi umieszczono inskrypcję ON THE ORIGIN OF SPECIES 1859[209]. Aby upamiętnić życie i osiągnięcia Darwina BBC wile programów radiowych i telewizyjnych znanych pod wspólną nazwą BBC Darwin Season.

We wrześniu 2008 Kościół Anglii opublikował artykuł głoszący, że dwusetna rocznica narodzin Darwina jest odpowiednim momentem, aby przeprosić go za niezrozumienie[210]

Film zatytułowany Creation został wypuszczony w 2009, dołączając do krótkiej listy filmów na temat Darwina.

Inne prace[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Lista prac Charlesa Darwina.

Darwin był płodnym pisarzem. Jeśli nie opublikowałby swoich prac na temat ewolucji, miałby duże znaczenie jako autor The Voyage of the Beagle, jako geolog, który publikował na temat Ameryki Południowej i rozwiązał zagadkę powstawania atoli, i jako biolog publikujący rozstrzygające prace na temat wąsonogów. Podczas gdy O powstawaniu gatunków zdominowało odbiór jego pracy, The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex i The Expression of Emotions in Man and Animals miały znaczący wpływ, a jego książki na temat roślin, m.in. The Power of Movement in Plants były innowacyjnymi badaniami o dużym znaczeniu, podobnym do jego ostatniej pracy The Formation of Vegetable Mould Through the Action of Worms[211][212][213].

Jako botanik jest oznaczany skrótem Darwin przy cytowaniu nazwy botanicznej[214].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

I. Szablon:Note label Darwin był wybitnym historykiem naturalnym, geologiem, biologiem i autorem; po 2 latach pracy jako asystent lekarza i 2 latach jako student medycyny, był kształcony jako duchowny; był również szkolony w taksydermii[215].

II. Szablon:Note label Robert FitzRoy po podróży był znany za swoją [[dosłownej interpretacji Biblii, ale w tym czasie był znacząco zainteresowany pomysłami Lyella. Spotkał się z nim przed podróżą, gdy Lyell poprosił o obserwacje w Południowej Ameryce. W pamiętniku FitzRoya z okresu gdy znajdowali się na rzece Santa Cruz w Patagonii zapisano, że według niego równiny były terasami morskimi, ale po powrocie ożenił się z bardzo religijną damą i wyparł się tego. [216]

III. Szablon:Note label Porównaj np. z [217]

IV. Szablon:Note label Np. piosenka A lady fair of lineage high z Princess Ida Gilberta i Sullivana, która opisuje pochodzenie mężczyzn (ale nie kobiet!) od małp.

V. Szablon:Note label Genetycy badali ludzkie dziedziczenie jako prawa Mendla, podczas gdy ruchy eugeniczne usiłowały kierować społeczeństwem, ze szczególnym uwzględnieniem klas społecznych w Wielkiej Brytanii]]), niepełnosprawności i narodowości w USA, co doprowadziło do uznania eugeniki jako niepraktycznej pseudonauki. Przejście od dobrowolnych układów do negatywnej eugeniki obejmowało prawa przymusowej sterylizacji w USA, skopiowane przez III Rzeszę jako podstawę nazistowskiej eugeniki, która opierała się na rasizmie i higienie rasowej[218][219].

VI. Szablon:Note label Darwin nie podzielał powszechnego wówczas poglądu, że inne rasy są gorsze, podrzędne i mówił o swoim nauczycieli taksydermii, Johnu Edmonstonie, uwolnionemu czarnemu niewolnikowi, że często z nim przesiadywał, ponieważ był bardzo przyjemnym i inteligentnym człowiekiem[18].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Jerry A. Coyne: Why Evolution is True. Oxford: Oxford University Press, 2009, s. 17. ISBN 0-199-23084-6. Cytat: In The Origin, Darwin provided an alternative hypothesis for the development , diversification, and design of life. Much of that book presents evidence that not only supports evolution but at the same time refutes creationism. In Darwin's day, the evidence for his theories was compelling but not completely decisive. (ang.).
  2. Bentley Glass: Forerunners of Darwin. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 1959. ISBN 0-8018-0222-9. Cytat: Darwin's solution is a magnificent synthesis of evidence...a synthesis...compelling in honesty and comprehensiveness. (ang.).
  3. a b c d e f g h John van Wyhe: Charles Darwin: gentleman naturalist: A biographical sketch
  4. a b Peter J. Bowler: Evolution: The History of an Idea, ss. 338, 347
  5. The Complete Works of Darwin Online – Biography. [dostęp 15 listopada 2009]. (ang.).
  6. Theodosius Dobzhansky: Nothing in Biology Makes Sense Except in the Light of Evolution. T. 35. March 1973, s. 125–129. (ang.).
  7. Charles Darwin, Joseph T. Carroll: On the origin of species by means of natural selection. Peterborough, Ont.: Broadview Press, 2003. ISBN 1-55111-337-6. Cytat: The Origin of Species has special claims on our attention. It is one of the two or three most significant works of all time—one of those works that fundamentally and permanently alter our vision of the world....It is argued with a singularly rigorous consistency but it is also eloquent, imaginatively evocative, and rhetorically compelling.. (ang.).
  8. a b David Leff: AboutDarwin.com, About Charles Darwin. [dostęp 15 listopada 2009]. (ang.).
  9. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 210, 263–274, 284–285
  10. John van Wyhe: Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?, ss. 184, 187
  11. Darwin – A life's work.. Amerykańskie Muzeum Historii Naturalnej. [dostęp 15 listopada 2009]. (ang.).
  12. R. B. Freeman: The Works of Charles Darwin: An Annotated Bibliographical Handlist
  13. a b BBC NEWS : Politics : Thatcher state funeral undecided. 2008-08-02. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  14. David Leff: AboutDarwin.com, Darwin's Burial
  15. John H. Wahlert: The Mount House, Shrewsbury, England (Charles Darwin). [w:] Darwin and Darwinism [on-line]. Baruch College, 11 czerwca 2001. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  16. a b Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 12–15
  17. Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, ss. 21–25
  18. a b Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, ss. 47–51
  19. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 72–88
  20. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 42–43
  21. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 47–48
  22. a b Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, ss. 57–67
  23. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, s. 97
  24. a b Momme von Sydow: Science and Beliefs: From Natural Philosophy to Natural Science, 1700–1900, ss. 5–7
  25. a b Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, ss. 67–68
  26. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 128–129, 133–141
  27. Darwin Correspondence Project – Letter 105 — Henslow, J. S. to Darwin, C. R., 24 Aug 1831. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  28. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 94–97
  29. a b Richard Keynes: Charles Darwin’s zoology notes & specimen lists from H.M.S. Beagle, ss. ix–xi}}
  30. John van Wyhe: Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution, ss. 18–21
  31. Gordon Chancellor, Randal Keynes: Darwin's field notes on the Galapagos: 'A little world within itself'. Darwin Online, październik 2006. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  32. Richard Keynes: Charles Darwin's Beagle Diary, 21-22
  33. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 183–190
  34. Richard Keynes: Charles Darwin's Beagle Diary, ss. 41–42}}
  35. Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, 73–74
  36. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 223–235
  37. Charles Darwin: Extracts from letters to Professor Henslow, s. 7
  38. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, s. 210
  39. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 189–192, 198
  40. a b c Niles Eldredge: Confessions of a Darwinist. 2006, s. 32–53. (ang.).
  41. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 131, 159
  42. Sandra Herbert: Charles Darwin as a prospective geological author. s. 159–192. (ang.).
  43. Darwin Online: 'Hurrah Chiloe': an introduction to the Port Desire Notebook. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  44. Charles Darwin: Journal of researches into the natural history and geology of the countries visited during the voyage of H.M.S. Beagle round the world, under the Command of Capt. Fitz Roy, R.N. 2d edition. John Murray, 1845, s. 205–208. (ang.).
  45. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 244–250
  46. Richard Keynes: Charles Darwin's Beagle Diary, ss. 226–227
  47. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 160–168, 182
  48. Charles Darwin: The life and letters of Charles Darwin, including an autobiographical chapter, 260
  49. a b Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, p 98–99
  50. a b Richard Keynes: Charles Darwin's Beagle Diary, ss. 356–357
  51. Frank J. Sulloway: Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend, s. 19
  52. Darwin Online: 'Coccatoos & Crows': An introduction to the Sydney Notebook. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  53. Richard Keynes: Charles Darwin's Beagle Diary, 398–399
  54. Darwin Correspondence Project – Letter 301 — Darwin, C. R. to Darwin, C. S., 29 Apr 1836. (ang.).
  55. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, s. 336
  56. a b John van Wyhe: Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?, 197, cytat: that mystery of mysteries, the replacement of extinct species by others (...) a natural in contradistinction to a miraculous process.
  57. Richard Keynes: Charles Darwin’s zoology notes & specimen lists from H.M.S. Beagle, ss. xix–xx}}
  58. Charles Darwin: On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, p. 1, cytat: seemed to me to throw some light on the origin of species
  59. Charles Darwin: Extracts from letters to Professor Henslow, editorial introduction
  60. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 195–198
  61. Richard Owen: Fossil Mammalia Part 1. Smith Elder and Co, 1840, s. 16, 73, 106, seria: The zoology of the voyage of H.M.S. Beagle. (ang.).
  62. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 201–205.
  63. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 349–350
  64. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 345–347
  65. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 207–210
  66. Frank J. Sulloway: Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend, ss. 20–23
  67. Darwin Correspondence Project – Letter 346 — Darwin, C. R. to Darwin, C. S., 27 Feb 1837. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.). proposes a move on Friday 3 March 1837,
  68. Darwin's Journal (Darwin (2006), s. 12 verso) backdated from August 1838 gives a date of 6 March 1837
  69. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 201, 212–221
  70. Frank J. Sulloway: Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend, ss. 20–23
  71. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, s. 360
  72. Darwin, C. R. (Read 14 marca 1837) Notes on Rhea americana and Rhea darwinii, Proceedings of the Zoological Society of London. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  73. Sandra Herbert: The red notebook of Charles Darwin. s. 1–164, seria: Historical Series. (ang.).
  74. John van Wyhe: Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution, s. 44
  75. Charles Darwin: Notebook B: [Transmutation of species]. Darwin Online, 1837, s. 1–13, 26, 36, 74. CUL-DAR121. (ang.).
  76. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 229–232
  77. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 367–369
  78. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 233–234
  79. Darwin Correspondence Project – Letter 404 — Buckland, William to Geological Society of London, 9 Mar 1838. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  80. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 233–236.
  81. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 241–244, 426
  82. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, s. xii
  83. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 241–244
  84. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 252, 476, 531
  85. Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, s. 115
  86. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, s. 254
  87. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 377–378
  88. Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, s. 84
  89. Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, ss. 232–233
  90. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 256–259
  91. wolne tłumaczenie z: Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, s. 120, cytat: In October 1838, that is, fifteen months after I had begun my systematic enquiry, I happened to read for amusement Malthus on Population, and being well prepared to appreciate the struggle for existence which everywhere goes on from long-continued observation of the habits of animals and plants, it at once struck me that under these circumstances favourable variations would tend to be preserved, and unfavourable ones to be destroyed. The result of this would be the formation of new species. Here, then, I had at last got a theory by which to work...
  92. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 264–265
  93. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 385–388
  94. Charles Darwin: The foundations of The origin of species: Two essays written in 1842 and 1844, s. 7
  95. Darwin transmutation notebook E p. 75. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  96. Darwin transmutation notebook E p. 71. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  97. a b c Darwin Correspondence Project – Belief: historical essay. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  98. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 272–279
  99. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, s. 279
  100. Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, s. 120}}
  101. Darwin Correspondence Project – Letter 419 — Darwin, C. R. to Fox, W. D., (15 czerwca 1838). [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  102. John van Wyhe: Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?, 186–192
  103. Charles Darwin: The life and letters of Charles Darwin, including an autobiographical chapter, p. 32.
  104. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 292–293
  105. Charles Darwin: The foundations of The origin of species: Two essays written in 1842 and 1844, ss. xvi–xvii}}
  106. Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, s. 114
  107. John van Wyhe: Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?, 183–184
  108. Darwin Correspondence Project – Letter 729 — Darwin, C. R. to Hooker, J. D., (11 stycznia 1844). [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  109. John van Wyhe: Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?, s. 188
  110. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 461-465
  111. Darwin Correspondence Project – Letter 814 — Darwin, C. R. to Hooker, J. D., (7 Jan 1845). [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  112. John van Wyhe: Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?, ss. 190–191
  113. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 320–323, 339–348
  114. Darwin Correspondence Project – Letter 1236 — Darwin, C. R. to Hooker, J. D., 28 Mar 1849. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  115. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 498–501
  116. Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, ss. 117–118
  117. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 383–387
  118. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 419–420
  119. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 412–441, 457–458, 462–463
  120. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 466–470
  121. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place, ss. 40–42, 48–49
  122. Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, s. 122
  123. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 374–474
  124. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, s. 477
  125. Charles Darwin: On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, s. 459
  126. Charles Darwin: On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, s. 490
  127. Karol Darwin: O powstawaniu gatunków. tłum. Szymon Dickstein, Józef Nusbaum. Warszawa: Jirafa Roja, 2006, s. 19. ISBN 83-89143-67-4.
  128. Karol Darwin: O powstawaniu gatunków. tłum. Szymon Dickstein, Józef Nusbaum. Warszawa: Jirafa Roja, 2006, s. 451. ISBN 83-89143-67-4.
  129. a b E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place, ss. 373–379
  130. John van Wyhe: Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution, s. 48
  131. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place, ss. 103–104, 379
  132. Charles Darwin: On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, s. 488
  133. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place, s. 87
  134. Leifchild: Review of 'Origin'. 1859. (ang.).
  135. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 477–491
  136. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place, ss. 110–112
  137. Peter J. Bowler: Evolution: The History of an Idea, s. 186
  138. a b c d Darwin and design: historical essay. Darwin Correspondence Project, 2007. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  139. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 487–488, 500
  140. a b Sara Joan Miles: Charles Darwin and Asa Gray Discuss Teleology and Design. T. 53. 2001, s. 196–201. (ang.).
  141. Peter J. Bowler: Evolution: The History of an Idea, s. 185
  142. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 503–505
  143. a b E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place, ss. 217–226
  144. Darwin Correspondence Project – Letter 4652 — Falconer, Hugh to Darwin, C. R., 3 Nov (1864). [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  145. Darwin Correspondence Project – Letter 4807 — Hooker, J. D. to Darwin, C. R., (7–8 Apr 1865). [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  146. Peter J. Bowler: Evolution: The History of an Idea, s. 196
  147. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 507–508
  148. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place, ss. 128–129, 138
  149. John van Wyhe: Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution, ss. 50–55
  150. R. B. Freeman: The Works of Charles Darwin: An Annotated Bibliographical Handlist, s. 122
  151. Charles Darwin: The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex, ss. 385–405}}
  152. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place, ss. 339–343
  153. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place, ss. 359–369
  154. Charles Darwin: The life and letters of Charles Darwin, including an autobiographical chapter, s. 133
  155. Charles Darwin: The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex, 405, cytat: "that man with all his noble qualities, with sympathy which feels for the most debased, with benevolence which extends not only to other men but to the humblest living creature, with his god-like intellect which has penetrated into the movements and constitution of the solar system–with all these exalted powers–Man still bears in his bodily frame the indelible stamp of his lowly origin”
  156. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place, ss. 495–497
  157. Peter J. Bowler: Evolution: The History of an Idea, ss. 222–225
  158. John van Wyhe: Charles Darwin: gentleman naturalist: A biographical sketch
  159. Charles Darwin: The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life. Wyd. 6th. John Murray, 1872, s. 421. (ang.).
  160. a b John van Wyhe: Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution, s. 41
  161. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, s. 447.
  162. David Leff: AboutDarwin.com, [1]
  163. List of Fellows of the Royal Society / 1660–2006 / A-J. [dostęp 2009-09-16].
  164. Szablon:MacTutor Biography
  165. Edwards, A. W. F. 2004. Darwin, Leonard (1850–1943) w: Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press.
  166. a b Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow, ss. 85–96
  167. Momme von Sydow: Science and Beliefs: From Natural Philosophy to Natural Science, 1700–1900, ss. 8–14
  168. Momme von Sydow: Science and Beliefs: From Natural Philosophy to Natural Science, 1700–1900, ss. 4–5
  169. James Moore: Evolution and Wonder – Understanding Charles Darwin
  170. Darwin Correspondence Project – Darwin and the church: historical essay. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  171. a b Letter 12041 — Darwin, C. R. to Fordyce, John, 7 May 1879
  172. Nick Spencer: Darwin's complex loss of faith. [dostęp 2009-12-18]. (ang.).
  173. James Moore: Darwin — A 'Devil’s Chaplain'?. American Public Media, 2005. (ang.).
  174. Simon Yates: The Lady Hope Story: A Widespread Falsehood. TalkOrigins Archive, 2003. (ang.).
  175. Adrian J. Desmond, James William Moore: Darwin, ss. 556–557, 572, 598
  176. Charles Darwin: The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex, ss. 167–173, 402–403
  177. Corespondence between Francis Galton and Charles Darwin. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  178. a b John S. Wilkins: Evolution and Philosophy: Does evolution make might right?. TalkOrigins Archive, 1997. (ang.).
  179. James Moore: Evolution and Wonder – Understanding Charles Darwin
  180. William Sweet: Herbert Spencer. Internet Encyclopedia of Philosophy, 2004. (ang.).
  181. Antony Flew: Darwinian Evolution. Wyd. 2. Piscataway, NJ: Transaction, 1997. ISBN 1-56000-948-9. Cytat: ...there seem to be absolutely no grounds for pillorying Darwin as a racist. On the contrary... he shared...principled hatred...for Negro slavery. (ang.).
  182. John S. Wilkins: A Companion to the Philosophy of History and Historiography. Wiley-Blackwell, 2008, s. 405–415, 408–413, seria: Blackwell Companions to Philosophy. ISBN 1-4051-4908-6. (ang.).
  183. Tony Barta: Mr Darwin's shooters: on natural selection and the naturalizing of genocide. [w:] Patterns of Prejudice, Volume 39, Issue 2 [on-line]. Routledge, 2 czerwca 2005. s. 116–137. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  184. Diane B. Paul: The Cambridge Companion to Darwin. Cambridge University Press, 2003, s. 214–239, 223–225. ISBN 0-521-77730-5. (ang.).
  185. Robert C. Bannister: Social Darwinism: Science and Myth in Anglo-American Social Thought.. Temple University Press, 1989. ISBN 0-87722-566-4. (ang.).
  186. Diane B. Paul: The Cambridge Companion to Darwin. Cambridge University Press, 2003, s. 214–239. ISBN 0-521-77730-5. (ang.).
  187. Daniel Kotzin: Point-Counterpoint: Social Darwinism. Columbia American History Online, 2004. (ang.).
  188. Robert FitzRoy: Voyages of the Adventure and Beagle, Volume II. Henry Colburn, 1839, s. 216–8. (ang.).
  189. David Leff: AboutDarwin.com, Darwin’s Timeline
  190. BCGNIS Geographical Name Details. [dostęp 2009-12-18]. (ang.).
  191. a b Territory origins. Northern Territory Department of Planning and Infrastructure, Australia. [dostęp 2009-12-18]. (ang.).
  192. Charles Darwin University Homepage. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  193. Charles Darwin National Park - Find a Park - Parks - Natural Resources, Environment and the Arts. [dostęp 2009-12-18]. (ang.).
  194. Darwin College: About Darwin. [dostęp 2009-12-18]. (ang.).
  195. Charles Darwin 200 years – Things you didn't know about Charles Darwin. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  196. Christine McGourty: Science & Environment; Scientists hail stunning fossil. BBC News, 19 maja 2009. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  197. Frank J. Sulloway: Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend, ss. 45–47
  198. Michael H. Hart: The 100: A Ranking of the Most Influential Persons in History. Citadel, 2000, s. 82ff. (ang.).
  199. Ten greatest Britons chosen. BBC News, 20 października 2002. [dostęp 2009-08-18]. (ang.).
  200. BBC News. [dostęp 2009-12-18]. (ang.).
  201. Lewis Smith: Mockingbird goes back to its origins in honour of Charles Darwin – Times Online. 3 stycznia 2009. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  202. The Darwin Awards. [dostęp 2009-12-18]. (ang.).
  203. Darwin Online: Darwin 2009 commemorations around the world. Darwin Online. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  204. Darwin | American Museum of Natural History. [w:] Meet the curator [on-line]. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  205. Darwin 200: Celebrating Charles Darwin's bicentenary. Natural History Museum. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  206. Palazzo delle Esposizioni. [w:] Darwin 1809–2009, A cura di Niles Eldredge, Ian Tattersall e Telmo Pievani [on-line]. [dostęp 2009-02-22].
  207. Darwin 2009 – The Festival. University of Cambridge. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  208. Darwin's Shrewsbury 2009 Festival, Birthplace, History and Information. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  209. House of Commons Hansard Ministerial Statements for 12 lipca 2007. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).
  210. Good religion needs good science. [dostęp 2009-12-18]. (ang.).
  211. J. B. Balfour: Obituary Notice of Charles Robert Darwin. 11 maja 1882, s. 284–298. (ang.).
  212. John van Wyhe: Charles Darwin: gentleman naturalist: A biographical sketch
  213. Anonymous: Obituary: Death Of Chas. Darwin. 1882. (ang.).
  214. R. K. Brummitt, C. E. Powell: Authors of Plant Names. Royal Botanic Gardens, Kew, 1992. ISBN 1-84246-085-4. (ang.).
  215. Colin Matthew, Brian Howard Harrison: Oxford dictionary of national biography: in association with the British Academy: from the earliest times to the year 2000. Oxford: Oxford University Press, 2004. ISBN 978-0-19-861411-1. (ang.).
  216. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging, ss. 186, 414
  217. Jill Rudd, Val Gough: Charlotte Perkins Gilman: optimist reformer. Iowa City, Iowa: University of Iowa Press, 1999. ISBN 978-0-87745-696-4. Cytat: Gilman shared many basic educational ideas with the generation of thinkers who matured during the period of “intellectual chaos” caused by Darwin’s Origin of the Species. Marked by the belief that individuals can direct human and social evolution, many progressives came to view education as the panacea for advancing social progress and for solving such problems as urbanisation, poverty, or immigration.. (ang.).
  218. (AW. Edwards, RA. Fisher. The genetical theory of natural selection.. „Genetics”, s. 1419–26, Apr 2000. PMID: 10747041. (ang.). 
  219. John Wilkins: Evolving Thoughts: Darwin and the Holocaust 3: eugenics. [dostęp 18 listopada 2009]. (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  1. Peter J. Bowler: Evolution: The History of an Idea. Wyd. 3rd. University of California Press, 2003. ISBN 0-520-23693-9. (ang.).
  2. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 1 Voyaging. Jonathan Cape, 1995. ISBN 1-84413-314-1. (ang.).
  3. E. Janet Browne: Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place. Jonathan Cape, 2002. ISBN 0-7126-6837-3. (ang.).
  4. Charles Darwin: Extracts from letters to Professor Henslow. [privately printed], 1835. (ang.).
  5. Charles Darwin: Narrative of the surveying voyages of His Majesty's Ships Adventure and Beagle between the years 1826 and 1836, describing their examination of the southern shores of South America, and the Beagle's circumnavigation of the globe. Journal and remarks. 1832-1836.. T. III. Henry Colburn, 1839. (ang.).
  6. Charles Darwin: The foundations of The origin of species: Two essays written in 1842 and 1844.. Cambridge University Press, 1842. (ang.).
  7. Charles Darwin: On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection. Journal of the Proceedings of the Linnean Society of London, 1858, s. 46–50, seria: Zoology 3. (ang.).
  8. Charles Darwin: On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life. Wyd. 1st. John Murray, 1859. (ang.).
  9. Charles Darwin: The variation of animals and plants under domestication. John Murray, 1868. (ang.).
  10. Charles Darwin: The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex. Wyd. 1st. John Murray, 1871. (ang.).
  11. Charles Darwin: The life and letters of Charles Darwin, including an autobiographical chapter. John Murray, 1887. (ang.).
  12. Charles Darwin: The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow. Collins, 1958. (ang.).
  13. Charles Darwin: [Darwin's personal 'Journal' (1809–1881)]. Darwin Online, 2006. CUL-DAR158.1-76. (ang.).
  14. Adrian Desmond: Darwin. Michael Joseph, Penguin Group, 1991. ISBN 0-7181-3430-3. (ang.).
  15. Theodosius Dobzhansky: Nothing in Biology Makes Sense Except in the Light of Evolution. T. 35. March 1973, s. 125–129. (ang.).
  16. R. B. Freeman: The Works of Charles Darwin: An Annotated Bibliographical Handlist. Wm Dawson & Sons Ltd, 1977. (ang.).
  17. Richard Keynes: Charles Darwin’s zoology notes & specimen lists from H.M.S. Beagle.. Cambridge University Press, 2000. (ang.).
  18. Richard Keynes: Charles Darwin's Beagle Diary. Cambridge University Press, 2001. (ang.).
  19. David Leff: AboutDarwin.com. Wyd. 2000–2008. 2000. (ang.).
  20. James Moore: Evolution and Wonder – Understanding Charles Darwin. American Public Media, 2006, seria: Speaking of Faith (Radio Program). (ang.).
  21. Charles H. Smith: Alfred Russel Wallace on Spiritualism, Man, and Evolution: An Analytical Essay. 1999. (ang.).
  22. Frank J. Sulloway: Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend. T. 15. 1982, s. 1–53. DOI: 10.1007/BF00132004. (ang.).
  23. John S. Wilkins: Evolution and Philosophy: Does evolution make might right?. TalkOrigins Archive, 1997. (ang.).
  24. John van Wyhe: Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?. T. 61. 27 marca 2007, s. 177–205. DOI: 10.1098/rsnr.2006.0171. (ang.).
  25. John van Wyhe: Charles Darwin: gentleman naturalist: A biographical sketch. Darwin Online, 2008. (ang.).
  26. John van Wyhe: Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution. Andre Deutsch Ltd, 2008b. ISBN 0-233-00251-0. (ang.).
  27. Momme von Sydow: Science and Beliefs: From Natural Philosophy to Natural Science, 1700–1900. Ashgate, 2005, s. 141–156. ISBN 0-7546-3996-7. (ang.).

{{link FA|bg}} {{link FA|bs}} {{link FA|ca}} {{link FA|el}} {{link FA|mt}} {{link FA|fi}} {{link FA|ml}} {{link FA|sl}} {{link FA|en}} [[az:Çarlz Robert Darvin]] [[be:Чарльз Дарвін]] [[hy:Չառլզ Դարվին]] [[kk:Дарвин, Чарлз Роберт]] [[ru:Дарвин, Чарлз Роберт]] [[sq:Charles Darwin]] [[sk:Charles Robert Darwin]] [[uk:Чарлз Роберт Дарвін]]