Płazy Europy: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana]

Usunięta treść Dodana treść

Jednokolumnowy

Wersja z 22:30, 4 wrz 2023

Płazy Europy – lista przedstawicieli gromady płazów zasiedlające Europę. W artykule tym opisano ewolucję i rozmieszczenie europejskich płazów, a także zagrożenia oraz metody ich ochrony, a następnie wymieniono wszystkie dotychczas (stan na 04.09.2023) opisane gatunki płazów występujące w Europie.

Ewolucja i rozmieszczenie

Czynniki, które ukształtowały obecne rozmieszczenie europejskich płazów

W Europie występują wyłącznie przedstawiciele płazów bezogonowych i ogoniastych, brak natomiast płazów beznogich^[1]^[2]. Spośród rodzin płazów bezogonowych i ogoniastych żadna nie jest endemiczna dla Europy^[1]. Na poziomie niektórych rodzin obserwuje się dysjunkcje zasięgu taksonów, co widoczne jest np. u odmieńca jaskiniowego (Proteus anguinus), występującego w Górach Dynarskich i będącego jedynym europejskim gatunkiem rodziny odmieńcowatych, której inni przedstawiciele z rodzaju Necturus spotykani są Ameryce Północnej. Jest to spowodowane faktem, iż Europa i Ameryka Północna tworzyły kiedyś superkontynent Laurazję, co umożliwiło niektórym gatunkom na swobodne przemieszczanie się pomiędzy obszarami leżącymi obecnie na różnych kontynentach^[3].

Pomimo iż większość z europejskich gatunków płazów istniała w Miocenie ponad 5 milionów lat temu, w ciągu ostatnich paru milionów lat kilka czynników klimatycznych i geologicznych wpłynęło na obecne rozmieszczenie płazów europejskich, a także doprowadziło do powstania nowych gatunków^[4]^[5]. Do owych czynników zalicza się:

Zasięg lądolodu w Europie podczas zlodowacenia północnopolskiego
Epoki lodowe występujące w plejstocenie. Okresy te (zwane zlodowaceniami) charakteryzowały się występowaniem lądolodu na znacznym obszarze kontynentu oraz spadkiem temperatur powietrza. Ostatnie z takich zlodowaceń, zlodowacenie północnopolskie, trwało około 100 tysięcy lat i zakończyło się około 11,7 tys. lat b2k. Płazy, jako zwierzęta zmiennocieplne, nie były w stanie przetrwać okresu zlodowaceń, co doprowadziło do wymarcia populacji północnych lub ich migracji na południe. Podczas epok lodowych płazy występowały wyłącznie w refugiach (ostojach) na Półwyspie Iberyjskim, Apenińskim oraz południowej części Półwyspu Bałkańskiego, które charakteryzowały się wyższymi temperaturami oraz bardziej stabilnym klimatem. Owe odizolowane populacje występujące w różnych refugiach niekiedy różnicowały się w odrębne gatunki. Podczas okresów międzylodowcowych (który trwa również obecnie) wzrost temperatur umożliwiał płazom rekolonizację północnej Europy. W paru przypadkach nie doszło do ponownej kolonizacji obszarów północnych przez niektóre populacje. Jest to widoczne np. u podgatunku traszki górskiej, Ichthyosaura alpestris cyreni w północnej Hiszpanii, której pozostałe populacje gatunku występują od środkowej i zachodniej Francji do południowej Polski (jest to tzw. dysjunkcja zasięgu). Wśród gatunków płazów, którym udało się ponownie skolonizować obszary leżące poza refugiami należy wymienić grzebiuszkę gibraltarską (Pelobates cultipres), która rozprzestrzeniła się z Półwyspu Iberyjskiego wzdłuż francuskiego wybrzeża Atlantyku. Inne gatunki, takie jak ropucha paskówka (Epidalea calamita) zasiedliły ponownie znaczne obszary Europy Środkowej i Północnej. Niekiedy obserwowano również ponowny kontakt populacji odizolowanych w różnych refugiach. Zjawisko to widoczne jest np. w środkowych Niemczech w strefie kontaktu (ang. Contact zone) salamandry plamistej (Salamandra salamandra), gdzie jeden z podgatunków (S. s. terrestris) wyewoluował w Hiszpanii, a drugi (S. s. salamandra) na Półwyspie Bałkańskim. Na niektórych obszarach (np. Wielka Brytania) nie doszło do ponownej kolonizacji, co znacząco zmniejszyło bogactwo gatunkowe płazów^[6]^[7]^[8].
Kryzys messyński, który rozpoczął się 5,96 miliona lat temu i spowodowany był epizodami otwierania się i zamykania cieśnin w rejonie Gibraltaru, co doprowadzało do zasychania Morza Śródziemnego^[9]. Pod koniec kryzysu (5,33 milionów lat temu) basen Morza Śródziemnego został ponownie zalany wodami Atlantyku, co odcięło płazom występującym na wyspach takich jak Korsyka, Sardynia czy Kreta dostęp do stałego lądu i doprowadziło do zróżnicowania się populacji wyspowych w nowe gatunki^[5].
Dyspersja z innych kontynentów. Niektóre gatunki płazów występujące obecnie w Europie wyewoluowały na innych kontynentach. Do czynników umożliwiających kolonizacje przez nie Europy należą m.in. pomosty lądowe wynikające np. z zamarzania mórz i oceanów podczas zlodowaceń, kolizje płyt tektonicznych doprowadzające do orogenezy obszarów będących wcześniej pod wodą. W przeszłości Europa posiadała lądowe połączenie z Afryką (na obecnym obszarze cieśniny gibraltarskiej). Do innych pomostów lądowych należała także Cieśnina Bosfor, co umożliwiło zasiedlenie Europy przez żabę Pelophylax bedriagae. Ponadto, niektóre gatunki, takie jak ropucha zielona (Bufotes viridis) wyewoluowały w środkowej Azji, a do Europy dotarły dzięki korytarzom ekologicznym łączącym te dwa kontynenty^[7]^[10].
Lokalne bariery klimatyczne i topograficzne. We Włoszech góry Apeniny stanowią barierę pomiędzy dwoma populacjami płazów ogoniastych z rodzaju Salamandrina, co doprowadziło do powstania dwóch odmiennych gatunków Na Półwyspie Iberyjskim z kolei suchy klimat uniemożliwił niektórym gatunkom zasiedlenie terenów oddalonych od wybrzeży Atlantyku i Morza Śródziemnego, co doprowadziło do izolacji i ewolucji gatunków i podgatunków płazów bezogonowych z rodzajów Alytes i Pelodytes^[8]. Niektóre płazy, takie jak płazy ogoniaste z rodzaju Speleomantes cechują się niewielkimi zdolnościami do dyspersji (i tym samym do migracji między różnymi populacjami), co doprowadziło do powstania stosunkowo dużej liczby gatunków na niewielkim obszarze. Inne, jak np. ropucha szara (Bufo bufo) mogą występować w wielu rodzajach siedlisk, co umożliwiło im skolonizowanie bardzo dużej części Europy^[11].

Ponadto, w przypadku kilku gatunków płazów doszło do introdukcji mającej miejsce stosunkowo niedawno, jak i w czasach starożytnych^[11].

Obecna różnorodność płazów Europy

Batrachofauna Europy w porównaniu z innymi kontynentami uważana jest za bardzo ubogą^[1].Obecnie na kontynencie tym wyróżnia się około 100 gatunków płazów, z czego mniej więcej 75% jest endemicznych dla tego Europy^[2]^[12]. Na początku XXI wieku liczba opisanych gatunków znacząco wzrosła, co spowodowane było lepszym zbadaniem batrachofauny południowej Europy oraz rozwojem badań molekularnych i genetycznych prowadzących do zmian taksonomicznych zaobserwowanych np. w rodzaju Bufo^[13].

Obecnie wśród europejskich płazów wyróżnia się następujące typy rozmieszczenia^[14]:

CA₁ - gatunki występujące na Półwyspie Iberyjskim oraz zachodniej Francji (np. rzekotka śródziemnomorska - Hyla meridionalis)
CA₂ - gatunki Europy Zachodniej (np. pętówka babienica, Alytes obstericans)
CA₃ - gatunki rozpowszechnione w całej Europie (np. ropucha szara, Bufo bufo)
CA₄ - gatunki występujące w Pirenejach (np. traszka pirenejska, Calotrition asper)
CA₅ i CA₆ - gatunki występujące na Korsyce i Sardynii oraz wzdłuż południowego wybrzeża Morza Śródziemnego (np. Traszka sardyńska, Euproctus platycephalus)
CA₇ - gatunki z Półwyspu Apenińskiego (np. Hyla intermedia)
CA₈ - gatunki występujące na Kaukazie (np. Nurzaniec kaukaski, Pelodytes caucasicus)
CA₉ - gatunki występujące w Alpach oraz Górach Dynarskich (np. salamandra czarna, Salamandra atra)

Ogólne bogactwo gatunkowe jest najwyższe w Europie Środkowej i Zachodniej, co spowodowane jest rekolonizacją tych obszarów z kilku odrębnych refugiów oraz stosunkowo wilgotnym klimatem umiarkowanym^[14]^[7]. W zachodniej Francji, na przykład, w niektórych zbiornikach wodnych występuje pięć różnych gatunków płazów bezogonowych^[7]. W przypadku gatunków endemicznych dla Europy, bogactwo gatunkowe jest największe w Europie Zachodniej, jako że duża część płazów Europy Środkowej występuje również w Azji^[14]. Do krajów z największą liczbą gatunków płazów należą Włochy, Francja oraz Hiszpania. Na Islandii, z kolei, nie występuje ani jeden gatunek płaza^[2].

W regionalnej obszary charakteryzujące się największą liczbą gatunków endemicznych to Sardynia, Korsyka, Majorka, Sycylia, południowe Wyspy Egejskie, a także niektóre tereny na Półwyspie Bałkańskim oraz na Kaukazie^[14]. Włochy natomiast zostały uznane za jedyny europejski hotspot bioróżnorodności płazów (miejsce charakteryzujące się występowaniem dużej liczby gatunków endemicznych)^[15]^[16].

Mapy Europy przedstawiające bogactwo gatunkowe oraz endemiczność płazów na poszczególnych obszarach kontynentu. Ogólna bogactwo gatunkowe jest największe w Europie Środkowej i Zachodniej (po lewej), wśród gatunków endemicznych dla Europy (po środku) wartość ta jest najwyższa dla zachodnich obszarów kontynentu. W skali regionalnej (po prawej) najwięcej gatunków endemicznych występuje na Sardynii, Korysce, Majorce, Sycylii, południowych Wyspach Egejskich oraz niektórych obszarach Półwyspu Bałkańskiego i Kaukazu (w tym przypadku użyto wskaźnika Corrected Weighted Endemism index (CWE) mającego większą wartość na obszarach cechujących się dużą liczbą gatunków endemicznych

Zagrożenia i ochrona

Zagrożenia

W wydanej w 2009 roku European Red List of Amphibians (Europejska Czerwona Księga Płazów) podano, że populacja 59% europejskich gatunków płazów maleje, a 23% gatunków jest zagrożonych wyginięciem^[2]. Obecnie do najważniejszych zagrożeń dla europejskich płazów zalicza się:

Utratę i fragmentację siedlisk. Czynniki te uznawane są za główną przyczynę spadku rozmiarów populacji płazów w Europie. Eksploatacja siedlisk doprowadza do utraty łąk, lasów, a przede wszystkich terenów podmokłych, co prowadzi do zaniku miejscowych populacji płazów. Ponadto, fragmentacja siedlisk wynikająca często z obecności dróg samochodowych rozdzielających poszczególne populacje płazów (a także prowadzących do dużej śmiertelności płazów przejeżdżanych przez samochody) doprowadza do braku migracji pomiędzy populacjami (i wynikającym z tego inbreedingu) oraz utrudnia płazom dotarcie do zbiorników rozrodczych^[17]^[18].
Zmiany klimatu. Spekuluje się, że globalne ocieplenie może wpłynąć na rozmieszczenie europejskich płazów i będzie miało szczególnie negatywny wpływ na gatunki o małych zdolnościach do dyspersji oraz tych z ograniczonym zasięgiem. Co więcej, ocieplenie to może doprowadzić do szybszego wysychania okresowych zbiorników wodnych używanych przez płazy do rozrodu. Zjawisko to zauważalne jest już na niektórych obszarach strefy śródziemnomorskiej. Ponadto, zmiany klimatyczne mogą również doprowadzić do zmian fenologicznych w rozrodzie oraz zwiększyć rozmiary dziury ozonowej tym samym zwiększając ilość promieniowania UV-B docierającego do ziemi i zagrażającego płazom^[19].
Skóra salamandry plamistej zainfekowanej Batrachochytrium salamandrivorans
Patogeny. Do najważniejszych patogenów zagrażających europejskim płazom zaliczyć należy grzyby Batrachochytrium dendrobatidis oraz B. salamandrivorans powodującymi chorobę chytridiomikozę dziesiątkującą płazie populacje na całym świecie^[19]. Obecność B. dendrobatidis w Europie została po raz pierwszy stwierdzona w 2000 roku wśród płazów bezogonowych pochodzących z importu z Ameryki Południowej. W 2001 roku chytridiomikoza wykryta została w Hiszpanii, gdzie doprowadziła do znaczącego spadku w populacji pętówki babienicy (Alytes obstericans) w Parque Natural de la Cumbre, Circo y Lagunas de Peñalara. Obecność B. dendrobatidis została dotychczas stwierdzona również w m.in. Włoszech, Szwajcarii, Portugalii, Wielkiej Brytanii. Należy wymienić, że niektóre gatunki europejskich płazów są odporne na infekcje B. dendrobatidis, a inne, jak np. inwazyjna żaba rycząca (Lithobates catesbeianus), mogą stanowić wektor ułatwiający rozprzestrzenianie się choroby^[20]. B. salamandrivorans został po raz pierwszy opisany w 2013 roku^[21]. Infekcje obserwuje się praktycznie wyłącznie u płazów ogoniastych^[21]^[22]. Grzyb ten występuje endemicznie w Azji Wschodniej, a do jego rozprzestrzenienia doszło w związku z międzynarodowym handlem płazami ogoniastymi jako zwierzętami domowymi^[22]. W Holandii chytridiomikoza spowodowana przez ten gatunek grzyba doprowadziła do spadku populacji salamandry plamistej o 99,9%^[23]^[24]. Szacuje się, że w Europie B. salamandrivorans może doprowadzić do spadku liczebności populacji 30 gatunków płazów ogoniastych oraz doprowadzić do całkowitego wymarcia 10 z owych gatunków^[25]. Do innych patogenów zagrażających europejskim płazom należą wirusy z rodzaju Ranavirus (doprowadzające np. do spadku populacji ropuchy szarej w Wielkiej Brytanii lub pętówki babienicy w Hiszpanii), bakterie Aeromonas hydrophilia czy muchy ropuszanki^[19]^[20].
Gatunki inwazyjne, takie jak pstrąg tęczowy, ryby z rodzaju Gambusia, czy rak sygnałowy żywiące się jajami i larwami płazów, co powoduje spadek w rozmiarach populacji niektórych płazów bezogonowych. Na lądzie płazy mogą padać ofiarami introdukowane szopa pracza, co jest szczególnie widoczne na Kaukazie. Zagrożenie stanowić mogą również inwazyjne gatunki płazów, takie jak platana szponiasta (Xenopus laevis) czy żaba rycząca pochodzące z innych kontynentów lub europejskie gatunki płazów introdukowane na nowych obszarach. W obu tych przypadkach obce gatunki płazów, które mogą wypierać rodzimą batrachofaunę^[26].
Nadmierny odłów w celach kulinarnych^[26].

Ochrona

Kraje europejskie, w tym kraje członkowskie Unii Europejskiej są sygnatariuszami kilku konwencji mających na celu ochronę bioróżnorodności, w tym płaziej. Do owych konwencji należy m.in. konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (zwana również konwencją berneńską) z 1979 roku, Konwencja Alpejska z 1991 roku oraz konwencja o różnorodności biologicznej z 1992 roku. W ramach konwencji berneńskiej, zrzeszającej wszystkie europejskie kraje oraz niektóre afrykańskie, organizowane są warsztaty i seminaria dotyczące ochrony płazów, a także rozwinięto konkretne plany ochrony niektórych gatunków, jak np. Rana latastei^[2]. Ponadto, w Unii Europejskiej obowiązuje dodatkowo tzw. dyrektywa siedliskowa z 1992 roku, mająca na celu zahamowanie spadku populacji i rozmiarów siedlisk znajdujących się na terenie UE, a także utrzymanie stabilnych trendów populacji w dłuższej perspektywie^[27]. Dyrektywa ta zawiera 6 załączników. Państwa członkowskie Unii Europejskiej są zobowiązane do wydzielenia obszarów ochrony (obszary Natura 2000) dla gatunków wymienionych w załączniku II (jak np. jaskinnica cętkowana, Speleomantes supramontis). Gatunki wymienione w załączniku IV (np. traszka sardyńska, Euproctus platycephalus) wymagają ścisłej ochrony^[2]. W związku z powyższym wiele z zagrożonych gatunków płazów europejskich występuje na obszarach Natura 2000 objętych ochroną i pokrywających 18% powierzchni Unii Europejskiej^[28]. Ponadto, programy ochrony niektórych płazów gatunków płazów, takich jak pętówka balearska, Alytes muletensis, finansowane są przez LIFE+, instrument finansowy Unii Europejskiej^[2], a dla ochrony płazów ogoniastych przed B. salamandrivorans utworzony został specjalny projekt The European Bsal Action Plan^[25]^[29]. Część gatunków jest również chroniona przez ustawodawstwo krajowe i regionalne^[30].

Lista płazów Europy

Lista gatunków płazów występujących w Europie jest w dużej mierze oparta na liście przedstawionej w artykule Speybroeck i in. (2020)^[12]. W artykule tym za tereny europejskie uznane te, które znajdują się w internetowym katalogu Fauna Europaea oraz te zaliczone do Europy we wcześniejszych badaniach dot. rozmieszczenia płazów na tym kontynencie. W związku z powyższym do terenów europejskich (mapa po prawej stronie) wliczono również m.in. Cypr, który traktowany jest zazwyczaj jako państwo azjatyckie. W zamieszczonej w tej sekcji liście przyjęto te same kryteria taksonomiczne i geograficzne jak w artykule Speybroeck i in. (2020). Ponadto, do listy dodano również gatunki, którym nadano status podgatunku w badaniu Speybroeck i in. (2020), a które zostały wymienione jako osobne gatunki w atlasie europejskich płazów Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East wydanej w 2019 roku przez herpetologa Christophe'a Dufresnesa (będącego jednocześnie jednym z współautorów artykułu Speybroeck i in. (2020)). Kontrowersje dotyczące dokładnej pozycji taksonomicznej niektórych gatunków zostały opisane dokładniej w sekcji Uwagi. W internetowej bazie danych AmphibiaWeb ostatnim nowym gatunkiem płazów zasiedlających tereny europejskie jest Bufotes cypriensis, który wymieniony został również w badaniu Speybroeck i in. (2020), co sugeruje, że lista ta jest w bardzo dużej mierze aktualna (stan na 04.09.2023)^[31].

Lista ta jest podzielona na mniejsze części odpowiadające poszczególnej rodzinie płazów i zawiera następujące sekcje:

Nazwa - nazwa łacińska i polska (jeżeli istnieje) gatunku
Zdjęcie - grafika przedstawiająca osobnika danego gatunku
Kategoria zagrożenia IUCN - Kategoria określająca stopień zagrożenia wyginięciem danego gatunku zawarta w czerwonej księdze gatunków zagrożonych publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN). Dokładny opis poszczególnych kategorii znajduje się w artykule czerwona księga gatunków zagrożonych
Zasięg występowania - opis obszaru, na którym regularnie występują osobniki danego gatunku z dokładniejszym opisem terenów leżących w Europie
Uwagi - najnowsze (tzn. te z XXI wieku) zmiany taksonomiczne, którym poddanym był dany gatunek oraz ewentualny opis różnych poglądów dotyczących dokładnej pozycji taksonomicznej gatunki. W tej sekcji zawarto również inne, ważne w kontekście danego gatunku, informacje

Caudata – płazy ogoniaste

Hynobiidae – kątozębne

Większość płazów ogoniastych z rodziny kątozębnych, blisko spokrewnionych ze skrytoskrzelnymi (Cryptobranchidae), występuje w Chinach i Japonii. W Europie spotykany jest wyłącznie jeden przedstawiciel rodziny, kątoząb syberyjski^[32].

Rodzaj Salamandrella
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Salamandrella keyserlingii - kątoząb syberyjski			Gatunek kosmopolityczny - rozpowszechniony w Rosji; spotykany również północnych Chinach i Mongolii oraz na japońskiej wyspie Hokkaido. W Europie występuje w Rosji od obwodu archangielskiego na północy, przez obwód kostromski do Republiki Mari El na południu^[33].	Posiada najbardziej rozległy zasięg występowania ze wszystkich gatunków płazów na świecie - wynosi on 12 milionów km²^[34].

Plethodontidae – bezpłucnikowate

Jest to największa rodzina płazów ogoniastych^[35]. Większość z nich (98%) spotykana jest w Ameryce Północnej, gdzie najprawdopodobniej wyewoluowała cała rodzina^[36]. Jednakowoż, w Kredzie późnej przedstawiciele bezpłucnikowatych przekroczyli Cieśninę Beringa, po czym dotarli do Europy^[35]^[37]. Obecnie w Europie spotykane są gatunki zaliczane zazwyczaj do endemicznego dla tego kontynentu rodzaju Speleomantes^[35]. Pozycja taksonomiczna rodzaju nie jest do końca ustalona, część badaczy zalicza europejskich przedstawicieli bezpłucnikowatych do rodzaju Hydromantes, skupiającego gatunki spotykane w Stanach Zjednoczonych. Ponadto, jaskinnica sardyńska (S. genei) zaliczana jest czasami do monotypowego rodzaju Atylodes^[37]. Europejscy przedstawiciele bezpłucnikowatych występują w południowo-wschodniej Francji i we Włoszech (w tym na Sardynii)^[35]^[37]. Są to średnich rozmiarów płazy o długich, smukłych kończynach i wyłupiastych oczach. Gatunki te cechują się głównie nocną aktywnością i spotykani są w jaskiniach i jamach, ale również w lasach. Jaja składane są w wilgotnych szczelinach pomiędzy kamieniami^[37].

Rodzaj Speleomantes
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Speleomantes ambrosii - jaskinnica zmienna			Włoskie prowincje La Spezia i Massa Carrara^[38]. Introdukowana również we francuskich Pirenejach przy granicy z Hiszpanią^[39].	Podgatunek S. ambrosii bianchii stanowi być może osobny gatunek^[40].
Speleomantes flavus - jaskinnica żółta			Wyłącznie wapienny masyw Monte Albo w północno-wschodniej Sardynii^[41]^[42].
Speleomantes genei - jaskinnica sardyńska			Wyłącznie południowo-zachodnia część Sardynii (region Sulcis-Iglesiente)^[43].	Gatunek umieszczany czasami w monotypowym rodzaju Atylodes^[44].
Speleomantes imperialis - jaskinnica cesarska			Wyłącznie środkowa i wschodnia część Sardynii (prowincje Nuoro, Oristano i Cagliari^[45]).
Speleomantes italicus - jaskinnica włoska			Wyłącznie Apeniny Północne i Środkowe^[46].
Speleomantes sarrabusensis			Wyłącznie okolica góry Monte dei Sette Fratelli w południowo-wschodniej części Sardynii^[47].	Opisany po raz pierwszy w 2001 roku jako podgatunek jaskinnicy cesarskiej. Od 2007 roku traktowany jako osobny gatunek^[48].
Speleomantes strinatii - jaskinnica francuska			Południowo-wschodnia Francja oraz północno-zachodnie Włochy^[49].
Speleomantes supramontis - jaskinnica cętkowana			Środkowo-wschodnia część Sardynii (pasmo górskie Supramonte)^[50].

Proteidae – odmieńcowate

Do rodziny odmieńcowatych należy mniej niż 10 gatunków płazów ogoniastych. Rodzina ta podzielona jest na dwa rodzaje - Necturus, którego przedstawiciele spotykani są w Ameryce Północnej, oraz monotypowy rodzaju Proteus, którego jedynym przedstawicielem jest europejski endemit - odmieniec jaskiniowy zasiedlający jaskinie^[51].

Rodzaj Proteus
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Proteus anguinus - odmieniec jaskiniowy			Alpy Dynarskie - od południowej Słowenii i północno-wschodnich Włoch przez obszary na zachodzie Chorwacji do rzeki Trebišnjicy w południowej Bośni i Hercegowinie. Być może występuje także w Czarnogórze. Introdukowany również w regionie Vicenza w północno-wschodnich Włoszech^[52].	Badania genetyczne dowiodły, że takson ten może być w rzeczywistości grupą gatunków kryptycznych^[53].

Salamandridae – salamandrowate

Do rodziny tej należy ponad 100 gatunków, z czego około 1/3 występuje w Europie. Przedstawiciele salamandrowatych spotykani są w prawie każdym europejskim kraju, a bogactwo gatunkowe jest mniejsze na południowych obszarach kontynentu^[54]. Wszystkie gatunki salamandrowatych w Europie cechują się aktywnością nocną i spotykane są zazwyczaj na podmokłych terenach charakteryzujących się bujną roślinnością. Gatunki zasiedlające północną i środkową część Europy hibernują podczas zimy. Te z terenów południowych, natomiast, rozmnażają się zimą i wczesną wiosną, a w lecie przechodzą w stan estywacji^[55]. W Europie spotykani są przedstawiciele 11 rodzajów należących do rodziny salamandrowatych, z czego 4 (Calotriton, Chioglossa - rodzaj monotypowy, Euproctus oraz Salamandrina) są endemiczne dla Europy^[12]^[56]^[57]^[58].

Rodzaj Calotriton
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Calotriton arnoldi			Wyłącznie w pasmie górskim Montseny w hiszpańskiej Katalonii^[59].	W 2005 roku traszkę pirenejską przeniesiono do nowo rodzaju Calotrition (wraz z nowo opisanym Calotriton arnoldi) ze względu na polifiletyzm rodzaju Euproctus, do którego traszka pirenejska była dotychczas zaliczana^[60].
Calotriton asper - traszka pirenejska			Pireneje na granicy Francji, Andory i Hiszpanii - od La Jonquera na wschodzie do Sierra de Aralar na zachodzie. Północną granicę zasięgu wyznacza St. Jean Pied de Port, a południową – Montseny^[61].
Rodzaj Chioglossa
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Chioglossa lusitanica - salamandra luzytańska			Wilgotne obszary północno-zachodniego Półwyspu Iberyjskiego. Spotykany od Kantabrii w Hiszpanii do pasma górskiego Serra da Estrela w środkowej Portugalii^[62].
Rodzaj Euproctus
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Euproctus montanus - traszka korsykańska			Wyłącznie francuska wyspa Korsyka^[63].
Euproctus platycephalus - traszka sardyńska			Wyłącznie Sardynia (głównie wschodnia część wyspy)^[64].
Rodzaj Ichthyosaura
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Ichthyosaura alpestris - traszka górska			Spotykany na większości obszarów północno-zachodniej, środkowej, wschodniej oraz południowo-wschodniej Europy - od wybrzeża Atlantyku we Francji do Karpat ukraińskich. Ponadto, introdukowana w Holandii, Niemczech, Wielkiej Brytanii, a także w Nowej Zelandii^[65].	W 2018 roku zasugerowano, że podgatunkom apuana, reiseri i veluchiensis nadany powinien zostać status osobnego gatunku^[66]. Jednakowoż, rozwiązanie to nie zostało przyjęte przez dużą część europejskich herpetologów^[12].
Rodzaj Lissotriton
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Lissotriton boscai - traszka portugalska			Zachodnia część Półwyspu Iberyjskiego. Populacje z południowo-zachodniej Portugalii zaliczane są obecnie odrębnego gatunku Lissotriton maltzani^[67].
Lissotriton graecus			Zachodnia, południowa i południowo-wschodnia część Półwyspu Bałkańskiego (środkowa Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, południowe Kosowo, Macedonia Północna, Albania, Grecja i Bułgaria)^[68].	Do 2009 roku uznawany za podgatunek traszki zwyczajnej (Lissotriton vulgaris)^[69].
Lissotriton helveticus - traszka helwecka			Północno-zachodnia i południowo-zachodnia Europa. Spotykany w środkowej Portugalii przez północną Hiszpanię, Francję, Wielką Brytanię, Belgię do zachodnich i środkowych Niemiec i Szwajcarii^[70].
Lissotriton italicus - traszka włoska			Środkowa i południowa część Włoch^[71].
Lissotriton lantzi			Zachodni i środkowy Kaukaz od Noworosyjska na zachodzie, do zachodniego Dagestanu na wschodzie^[72].	Przez część herpetologów uznawany za podgatunek traszki zwyczajnej^[12].
Lissotriton maltzani			Południowozachodnia Portugalia^[73]	Od 2020 roku jego status osobnego gatunku jest powszechnie akceptowany. Wcześniej zaliczany do gatunku traszka portugalska^[12]^[74]^[75].
Lissotriton montandoni - traszka karpacka			Karpaty - od południowej Polski przez północno-wschodnie Czechy, północną Słowację, zachodnią Ukrainę do północnej i środkowej Rumunii^[76].
Lissotriton schmidtleri			Zachodnia Turcja (część azjatycka i europejska), północno-wschodnia Grecja, środkowa część Bułgarii^[77].	Przez część herpetologów uważany za podgatunek traszki zwyczajnej^[12].
Lissotriton vulgaris - traszka zwyczajna			Zachodnia Europa, w tym Francja i Wielka Brytania; środkowa i południowa Skandynawia oraz większość obszarów środkowej i południowo-wschodniej Europy, w tym północne i środkowe Włochy. Poza tym występuje w azjatyckiej części Rosji^[78].	Jest to nominatywny takson komplesku gatunków (ang. species complex) Lissotriton vulgaris, do którego należy 9 taksonów o randze gatunku i podgatunku, a dokładna pozycja taksonomiczna niektórych z nich nie jest ustalona^[79].
Rodzaj Lyciasalamandra
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Lyciasalamandra helverseni			Wyłącznie greckie wyspy Kasos, Karpatos i Saria^[80].	W 2004 roku dla L. luschani utworzony został osobny rodzaj Lyciasalamandra (dotychczas zaliczana była do rodzaju Mertensiella) w związku z wynikami badań genetycznych, które wykazały, że rodzaj Mertensiella nie jest taksonem monofiletycznym. Ponadto, w tym samym badaniu 7 podgatunków L. luschani (w tym L. helverseni) podniesionych zostało do rangi osobnego gatunku^[81].
Lyciasalamandra luschani			W Europie jego zasięg obejmuje greckie wyspy Mejisti, Saria oraz Kasos. Poza tym południowo-zachodnia Anatolia od Patary do Finike^[82].
Rodzaj Ommatotriton
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Ommatotriton ophryticus			Zachodni Kaukaz (południowa Rosja i Gruzja, północno-zachodnia Armenia) oraz północna Turcja^[83].	Rodzaj Ommatotriton wydzielony został z rodzaju Triturus w 2005 roku. W tym samym badaniu Ommatotriton ophryticus , dotychczas traktowanemu jako podgatunek traszki wstęgowej (Ommatotriton vittatus) nadany został status odrębnego gatunku^[84].
Rodzaj Pleurodeles
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Pleurodeles waltl - traszka Waltla			Półwysep Iberyjski, oprócz górzystych obszarów na północy. Ponadto, występuje również w Maroku^[85].	Największy płaz ogoniasty Europy^[86].
Rodzaj Salamandra
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Salamandra atra - salamandra czarna			Środkowa i wschodnia część Alp. Odizolowane populacje spotykane również w Górach Dynarskich. Występuje również w Albanii oraz (być może) w Macedonii Północnej^[87].
Salamandra corsica - salamandra korsykańska			Wyłącznie francuska wyspa Korsyka^[88].
Salamandra lanzai - salamandra kotyjska			Wyłącznie Alpy Kotyjskie^[89].
Salamandra salamandra - salamandra plamista			Większość Europy środkowej, zachodniej i południowej. Nie występuje w Wielkiej Brytanii oraz w dużej części Europy północnej i wschodniej^[88].	Gatunek cechujący się dużą zmiennością genetyczną. Możliwym jest, że jeden lub więcej z jego podgatunków (np. S. s. longirostris) stanowi w rzeczywistości osobny gatunek^[12].
Rodzaj Salamandrina
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Salamandrina perspicillata			Apeniny oraz obszary górzyste północno-zachodnich i środkowych Włoch. Na południu jej zasięg dochodzi do Kampanii^[90].	W związku z dużą różnorodnością genetyczną, w 2006 roku salamandra okularowa podzielona została na dwa osobne gatunki - salamandrę okularową występującą w południowej części Półwyspu Apenińskiego i Salamandrina perspicillata spotykaną na północnych obszarach półwyspu^[91].
Salamandrina terdigitata - salamandra okularowa			Południowa część Półwyspu Apenińskiego^[90].
Rodzaj Triturus
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Triturus carnifex - traszka bladoskóra			Włoskie Apeniny (na północ od regionu Kalabria), południe Szwajcarii, górzyste obszary Austrii,bardzo niewielki obszar w południowo-wschodnich Niemczech, południowe Czechy, Chorwacja, zachodnia Bośnia i Hercegowinia oraz w Słowenii. Introdukowane populacje występują również w okolicach Genewy, w Portugalii, w Holandii, we Francji oraz w Wielkiej Brytanii^[92].	Populacje z zachodniej Bośni i Hercegowiny, Serbii, Macedonii Północnej, Albanii, północno-wschodniej Bułgarii oraz północno-zachodniej i środkowej Grecji od 2007 roku zaliczane są do gatunku Triturus macedonicus^[93]
Triturus cristatus - traszka grzebieniasta			Północno-zachodnia, północna i wschodnia Europa. Spotykana w południowej Skandynawii i w Wielkiej Brytanii. Na południu jej zasięg dochodzi do południowej Francji, Szwajcarii, północnej Austrii, Słowacji, Rumunii oraz północnej Bułgarii. Zasięg często pokrywa się z zasięgiem innych gatunków Triturus, dochodzi do częstego krzyżowania. Zjawisko to jest szczególnie widoczne w środkowej Serbii i północno-zachodniej Bułgarii, gdzie występują cztery blisko spokrewnione gatunki krzyżujące się między sobą oraz w północno-wschodniej Austrii, gdzie spotykane są trzy gatunki Triturus^[94].
Triturus dobrogicus - traszka naddunajska			Doliny rzeczne Cisy i Dunaju (wschodnia Austria, południowe Czechy, Słowacja, Węgry, północna Chorwacja, północna Serbia, mały obszar Bośni i Hercegowiny, Rumunia, północna Bułgaria, południowa Mołdawia). Odizolowana populacja występuje również w delcie Dniepru na Ukrainie^[95].
Triturus ivanbureschi			Południowo-wschodni Półwysep Bałkański (Bułgaria, wschodnia Grecja, europejska część Turcji, Serbia i Macedonia Północna)^[96].	Gatunek ten został w 2013 roku wyodrębniony z taksonu Triturus karelinii^[97]. Populacja z północnej Anatolii zaliczna jest obecnie do gatunkuTriturus anatolicus^[98].
Triturus karelinii - traszka Karelina			Kaukaz, Półwysep Krymski oraz południowe wybrzeże Morza Kaspijskiego^[99].	W 2013 roku natomiast dla populacji bałkańskiej i anatolijskiej utworzono osobny gatunek Triturus ivanbureschi^[12]^[97], z którego z kolei w 2016 roku wyodrębniono gatunek T. anatolicus występujący w północnej Anatolii^[98]^[100].
Triturus macedonicus			Południowo-wschodnia Europa od wschodniej Bośni i Hercegowiny, dużej części Serbii, przez Czarnogórę i Albanię do większości Macedonii Północnej oraz zachodnich części Grecji i Bułgarii^[101].	Do 2007 roku uznawany za podgatunek traszki bladoskórej^[93].
Triturus marmoratus - traszka marmurkowa			Od francuskiej rzeki Rodan na wschodzie przez środkową i zachodnia Francję do północno-zachodniej, północnej i północno-wschodniej Hiszpanii oraz północnej Portugalii^[102].
Triturus pygmaeus			Środkowa i południowa Portugalia oraz południowo-zachodnia Hiszpania. Granicę zasięgu pomiędzy traszką marmurkową i T. pygmaeus wyznaczają pasma górskie Sierra de Guadarrama, Sierra de Gredos oraz Sierra de Gata^[102].

Anura – płazy bezogonowe

Alytidae – ropuszkowate

Ropuszkowate to stosunkowo niewielki płazy. W Europie spotykane są gatunki z rodzaju Alytes oraz Discoglossus, który niekiedy zaliczany jest do osobnej rodziny Discoglossidae^[103]^[104]. Przedstawiciele rodzaju Alytes zasiedlają suche, kamieniste tereny zachodniej Europy, a do rozrodu dochodzi w strumieniach. Podczas kopulacji samiec obwiązuje sznur jaj wokół kończyn tylnych, po czym nosi je oraz nawilża przez pewien czas. Następnie udaje się do zbiornika wodnego, w którym dochodzi do wyklucia się kijanek^[105]. Gatunki z rodzaju Discoglossus spotykane są w zachodniej i wschodniej strefie śródziemnomorskiej i zasiedlają bardziej wilgotne obszary niż płazy z rodzaju Alytes^[104]^[103]. Do preferowanych siedlisk należą m.in. lasy strefy umiarkowanej, obszary charakteryzujące się roślinnością twardolistną, rzeki oraz bagna. Do rozrodu przystępują praktycznie przez cały rok, a odbywa on się np. w rowach^[104].

Rodzaj Alytes
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Alytes almogavarii			Południowowschodnia Francja i południowowschodnia Hiszpania^[106].	Do 2020 roku uważany był za podgatunek pętówki babienicy^[107].
Alytes cisternasii - pętówka iberyjska			Południowo-zachodnia i środkowa część Półwyspu Iberyjskiego. Na wschodzie jego zasięg dochodzi do Madrytu, Gór Toledańskich oraz najbardziej wysuniętej na wschód części Sierra Morena^[108].
Alytes dickhilleni			Stosunkowo niewielki obszar w południowo-wschodnim Półwyspie Iberyjskim - od pasma górskiego Sierra Nevada na południu do Sierra de Alcaraz na północy i północno-zachodniej Murcji na wschodzie^[109].
Alytes muletensis - pętówka balearska			Pasmo górskie Serra de Tramuntana na hiszpańskiej wyspie Majorce^[110].
Alytes obstetricans - pętówka babienica			Od północnych części Hiszpanii i Portugalii przez dużą część Francji, południową Belgię, małą część południowo-wschodniej Hiszpanii, Luksemburg do środkowych i środkowo-północnych Niemiec oraz zachodniej i północnej Szwajcarii. Introdukowana do Wielkiej Brytanii^[111].
Rodzaj Discoglossus
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Discoglossus galganoi			Do niedawna uważano, że D. galganoi występuje w całej Portugalii i w zachodniej części Hiszpanii, a od spokrewnionego taksonu D. jeanneae (zasiedlającego południową, wschodnią i północno-wschodnią część Hiszpanii) oddziela go hiszpańska rzeka Gwadalkivir na południu oraz słone jeziora w środkowej części Hiszpanii^[112]^[113]. Po wykazaniu, że D. jeannae jest w rzeczywistośći podgatunkiem D. galganoi, w skład zasięgu D. galganoi wliczane są również tereny południowej, wschodniej i południowo-wschodniej Hiszpanii^[114].	W związku z brakiem wyraźnej barriery reprodukcyjnej od 2020 roku D. jeanneae uważany jest raczej za podgatunek D. galganoi^[12]^[115]^[116].
Discoglossus jeanneae
Discoglossus montalentii - ropuszka korsykańska			Środkowa część Korsyki^[117].
Discoglossus pictus - ropuszka krągłojęzyczna			Naturalnie występuje na Sycylii, Malcie i Gozo. W wyniku introdukcji dokonanej w starożytności obecna również w Katalonii i południowo-zachodniej Francji. Poza Europą spotykana w Afryce Północnej^[118].
Discoglossus sardus - ropuszka tyrreńska			Wyspy Morza Tyrreńskiego, takie jak Korsyka^[119], Sardynia, Caprera, Maddalena, Spargi, San Pietro, Asinara, Montecristo, Isola del Giglio^[120] oraz Îles d'Hyères^[119]. Introdukowana również do francuskiego departamentu Delta Rodanu^[120] oraz do toskańskiej miejscowości Monte Argentario^[119].

Bombinatoridae – kumakowate

Kumakowate są małymi (długość ciała wynosi mniej niż 6 cm), wodnymi płazami cechującymi się źrenicą w kształcie trójkąta lub serca. Skóra na grzbiecie pokryta jest brodawkami i ma kolor matowy, ułatwiając kamuflowanie się. Brzuch jest jaskrawy, co wskazuje na dużą toksyczność tych płazów. Samice składają 50-300 jaj przyczepianych do wodnej roślinności^[121]. W Europie występują wyłącznie przedstawiciele rodzaju Bombina, preferujący nizinne zbiorniki wodne charakteryzujące się bujną roślinnością (kumak nizinny, Bombina bombina) lub okresowe zbiorniki wodne terenów górzystych (kumak górski, Bombina variegata)^[122]. Kumakowate powszechne są w środkowej i wschodniej Europie, a kumak nizinny i kumak górski krzyżują się na dużym obszarze Europy Środkowej^[121]^[122].

Rodzaj Bombina
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Bombina bombina - kumak nizinny			Duże obszary środkowej, wschodniej i południowo-wschodniej Europy - od Danii, południowej Szwecji oraz północno-wschodnich Niemiec do Uralu, równiny Dunaju i północnego Kaukazu. Poza tym spotykany w Anatolii w Turcji oraz we wschodniej Rosji^[123].
Bombina pachypus - kumak włoski			Od południowego krańca Półwyspu Apenińskiego przez Apeniny do obszarów na południe od Niziny Padańskiej^[124].	Przez część badaczy kumak włoski traktowany jest jako podgatunek kumaka górskiego^[124].
Bombina variegata - kumak górski			Duża część Europy Środkowej i Południowej - od środkowej Francji przez południowe Niemcy, północną oraz zachodnią Szwajcarię, Karpaty do Półwyspu Bałkańskiego^[125]^[126].

Bufonidae – ropuchowate

Rodzina ropuchowatych jest bardzo liczna, a jej przedstawiciele występują na wszystkich kontynentach poza Antarktydą^[127]. Ropuchowate cechują się poziomą źrenicą, brodawkowatą skóra oraz występowanie tzw. gruczołów przyusznych zawierające truciznę wydzielaną podczas sytuacji zagrożenia. Ponadto, w przeciwieństwie do dużej części płazów bezogonowych, ropuchowate poruszają się pełzając i biegając, a nie skacząc. Samice większości gatunków składają sznury jaj, z których wylęgają się kijanki^[128]. W Europie bogactwo gatunkowe ropuchowatych jest stosunkowo niewielkie, a ich dokładane pozycje taksonomiczne są tematem sporów^[127]^[128]. Dwa rodzaje - Bufo oraz Bufotes rozprzestrzeniły się na całą Europę, a poszczególne gatunki są trudne do odróżnienia^[129]. Europejskie ropuchowate to gatunki oportunistyczne występujące w wielu rodzajach siedlisk. Jednakowoż, ropucha szara (Bufo bufo) preferuje zazwyczaj stałe, głębokie zbiorniki wodne; inne gatunki są natomiast bardziej odporne na susze i rozmnażają się również w płytkich zbiornikach okresowych^[127]. W Europie występują przedstawiciele czterech rodzajów, z czego jeden (Epidalea) jest monotypowy i endemiczny dla Europy , a jeden (Sclerophrys) obcy dla tego kontynentu (niewykluczone jest również, że populacja europejska wyginęła)^[128].

Rodzaj Bufo
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Bufo bufo - ropucha szara			Występuje w całej Europie, poza zachodnią Francją, Półwyspem Iberyjskim, Irlandią, częściami Skandynawii oraz większością wysp na Morzu Śródziemnomorskim. Poza Europą spotykana w Anatolii oraz we wschodniej Rosji^[130].	Takson nominatywny kompleksu gatunków (ang. Species complex) Bufo bufo^[129].
Bufo spinosus			Północno-zachodnia Afryka przez Półwysep Iberyjski do południowozachodniej Francji. Odizolowana populacja występuje również na brytyjskiej wyspie Jersey^[131].
Bufo verrucosissimus			Kaukaz Południowy – Armenia, Azerbejdżan, Gruzja oraz południowa Rosja. Spotkać go można również w Turcji, Syrii i Libanie^[132].	Traktowany przez niektórych badaczy jako podgatunek ropuchy szarej (Bufo bufo) – B. b. verrucosissimus^[12]. Ma to związek z zachodzącymi na siebie zasięgami występowania oraz krzyżowaniem (hybrydyzacją) dwóch taksonów^[133].
Rodzaj Bufotes
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Bufotes balearicus			Duża część Włoch, w tym Sardynia oraz wschodnia Sycylia. Spotykany również na francuskiej wyspie Korsyce oraz na hiszpańskich Balearach (gdzie został najprawdopodobniej introdukowany w epoce brązu^[134])^[135].	Przez niektórych badaczy uznawany za podgatunek ropuchy zielonej, z którą krzyżuje się na południowy-wschód od włoskiego jeziora Lago di Garda^[12].
Bufotes boulengeri			W Europie spotykany na Sycylii, Favignanie i Ustice. Płaz ten występuje natomiast głównie w Afryce Północnej^[136].	W Europie spotykany jest podgatunek B. boulengeri siculus (uznawany czasami za osobny gatunek)^[136].
Bufotes cypriensis			Cypr (głównie północna i północno-wschodnia część)^[137].	Do 2019 roku zaliczany do gatunku (lub podgatunku ropuchy zielonej - (Bufotes viridis sitibundus) Bufotes sitibundus^[138]^[12].
Bufotes siculus			Sycylia (oprócz północno-wschodniej części)^[139].	Obecnie traktowany raczej jako podgatunek Bufotes boulengeri^[138]^[12].
Bufotes viridis - ropucha zielona			Głównie Europa Wschodnia oraz Półwysep Bałkański - spotykany również w Danii, południowej Szwecji, Niemczech, Austrii. Poza Europą występuje również w Azji Środkowej^[140].	Takson nominatywny kompleksu gatunków (ang. species complex) Bufotes viridis^[129].
Rodzaj Epidalea
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Epidalea calamita - ropucha paskówka			Półwysep Iberyjski, Francja, Belgia, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Dania, południowa Szwecja, północna Szwajcaria, Czechy, północno-zachodnia Słowacja, Polska oraz kraje bałtyckie. Odizolowane populacje występują również w Wielkiej Brytanii oraz Irlandii^[141].	Do niedawna zaliczana do rodzaju Bufo^[142].
Rodzaj Sclerophrys
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Sclerophrys mauritinica - ropucha berberyjska			Pierwotnie spotykana jedynie w Afryce Północnej. Na początku XX wieku subpopulacja została introdukowana na południu Hiszpanii, w pobliżu Parque Natural los Alcornocales^[143]. Obecnie uważa się natomiast, że populacja ta najprawdopodbniej wyginęła^[144].	Gatunek obcy dla Europy^[144].

Hylidae – rzekotkowate

Rzekotkowate to nadrzewne płazy spotykane głównie w Ameryce Łacińskiej oraz w Azji. W Europie występują wyłącznie przedstawiciele rodzaju Hyla. Większość europejskich gatunków wygląda bardzo podobnie - charakteryzują się one (zazwyczaj) jednolitym zielonym ubarwieniem, gładką skórą oraz przylgami na palcach stóp i dłoni służącymi do wspinaczki. Wszystkie gatunki oprócz rzekotki sardyńskiej (Hyla sarda) rozmnażają się w nasłonecznionych zbiornikach wodnych cechujących się bujną roślinnością. Podczas stosunkowo długiego okresu godowego płazy te wygrzewają się w słońcu na wysokich krzewach za dnia; w nocy natomiast samce nawołują. W związku z bardzo podobnym wyglądem oraz dźwiękami nawoływania wydawanymi przez samców, przedstawiciele rzekotkowatych mogą zostać rozróżnieni z największą pewnością poprzez zasięg występowania. W strefach kontaktu, jak w przypadku rzekotki drzewnej oraz rzekotki wschodniej (H. orientalis) wzdłuż rzeki Wisły w Polsce oraz rzekotki drzewnej (H. arborea) i Hyla intermedia we Włoszech gatunki mogą zostać rozróżnione wyłącznie z wykorzystaniem badań genetycznych^[145].

Rodzaj Hyla
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Hyla arborea - rzekotka drzewna			Północno-zachodnia, środkowa oraz południowo-zachodnia Europa. Zasięg rozciąga się od Francji (poza jej południową częścią) przez Niemcy, Czechy do środkowej Polski. Na południu występuje w Kotlinie Panońskiej przez dużą część wschodniego wybrzeża Morza Adriatyckiego, większość krajów Półwyspu Bałkańskiego do Grecji. Introdukowane populacje występuje m.in. w Holandii^[146].
Hyla intermedia			Po wyodrębnieniu gatunku Hyla perrini występującego głównie w Nizinie Padańskiej, obecny zasięg H. intermedia ogranicza się do obszarów Półwyspu Apenińskiego na południu od Niziny Padańskiej oraz do Sycylii^[147].
Hyla meridionalis - rzekotka śródziemnomorska			W Europie występuje dysjunkcja zasięgu. Pierwszy obszar występowania to południowy Półwysep Iberyjski głównie na południe od Gór Kastylijskich. Drugi obszar to północno-wschodnia Hiszpania, południowa Francja oraz północno-zachodnie Włochy. Poza tym występuje w Afryce Północnej^[148].	Jest to być może pierwotnie obcy dla Europy gatunek. Wyniki badań genetycznych sugerują, że jego obecność w Europie jest prawdopodobnie konsekwencją introdukcji z Afryki Północnej w czasach prehistorycznych lub w związku ze szlakami handlowymi przebiegającymi przez ten obszar Morza Śródziemnego w Starożytności. Nie jest natomiast wykluczone, że kolonizacja południowego Półwyspu Iberyjskiego odbyła się w sposób naturalny^[149]. Populacje z Tunezji oraz wschodniej Algierii zaliczane są od 2019 roku do gatunku Hyla carthaginiensis^[150].
Hyla molleri			Półwysep Iberyjski poza obszarami wysuniętymi najbardziej na południe i wschód. Występuje również w południowo-wschodniej Francji^[146].	Do 2008 roku uznawana za podgatunek rzekotki drzewnej^[151].
Hyla orientalis - rzekotka wschodnia			Tereny nizinne obszarów europejskich wysuniętych najbardziej na wschód. Spotykana na wschód od Karpat - od wschodniej Polski przez południowo-zachodnią Białoruś, Ukrainę, Rumunię do środkowej i wschodniej Bułgarii oraz europejskiej części Turcji. Występuje również w południowej części Półwyspu Krymskiego oraz na greckich wysepkach w pobliżu Turcji (takich jak np. Rodos). Poza tym spotykana równieżm. in. w Anatolii oraz Iranie^[146].	Do 2008 roku uznawana za podgatunek rzekotki drzewnej^[151].
Hyla perrini			Od Niziny Padańskiej we Włoszech i kantonu Tessyn w Szwajcarii do Słowenii^[152].	Wyodrębniony z gatunku Hyla intermedia w 2018 roku^[153]. Obecnie wciąż uznawany jest niekiedy za podgatunek H. intermedia^[12].
Hyla sarda - rzekotka sardyńska			Wyspy Morza Śródziemnego, takie jak Korsyka, Elba, Cavallo, Sardynia czy Arcipelago della Maddalena^[154].
Hyla savignyi			Na obszarze traktowanym w tym artykule jako Europa H. savignyi występuje wyłącznie na Cyprze. Poza tym spotkać go można m.in. w południowo-wschodniej Turcji, Lewancie oraz Półwyspie Arabskim^[155].

Pelobatidae – grzebiuszkowate

Jest to niewielka rodzina płazów bezogonowych, do której należy jeden rodzaj - Pelobates^[156]^[157]. Płazy te są stosunkowo duże i dobrze zbudowane, a ich źrenica jest pionowa. Grzebiuszkowate zasiedlają tereny charakteryzujące się występowaniem luźnej gleby, w której często się zakopują (stąd nazwa rodziny) używając do tego masywnego modzela piętowego. Cechują się nocną aktywnością^[156]. Do rozrodu dochodzi na wiosnę i ma on miejsce w głębokich zbiornikach wodnych o bujnej roślinności (w przypadku grzebiuszki ziemnej, P. fuscus) lub w okresowych zbiornikach wodnych (tak jak np. grzebiuszka gibraltarska, P. cultipres). Występuje ampleksus pachwinowy, a jaja składane są w nieregularnie ułożonych sznurach. Rodzinę tę cechuje bardzo duży rozmiar ich kijanek, przekraczający niekiedy 10 cm^[156]^[157]. W Europie płazy te spotykane są na Półwyspie Iberyjskim oraz w środkowej i wschodniej części kontynentu^[157].

Rodzaj Pelobates
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Pelobates balcanicus - grzebiuszka bałkańska			Serbia, Rumunia, Macedonia Północna, wschodnia Albania, Bułgaria, Grecja oraz europejska części Turcji^[158].	Do 2019 roku uznawana za podgatunek grzebiuszki syryjskiej^[159].
Pelobates cultripes - grzebiuszka gibraltarska			Półwysep Iberyjski (oprócz jego północnej części) oraz tereny wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego w południowej Francji. Odizolowane populacje występują również wzdłuż wybrzeża Atlantyku na zachodzie Francji^[160].
Pelobates fuscus - grzebiuszka ziemna			Od południowej Szwecji, Danii, Niemcy, wschodniej Holandii i północno-wschodniej Belgii przez dużą część Europy Środkowej i Wschodniej (m. in. Węgry, Polska, Słowenia, Chorwacja, Serbia) do krajów bałtyckich, Białorusi, Ukrainy i zachodniej Rosji na wschodzie oraz do północnej Bułgarii na południu^[161].
Pelobates syriacus - grzebiuszka syryjska			Europejska część Turcji, południowo-wschodnia Bułgaria oraz niektóre greckie wyspy, takie jak Limnos czy Lesbos^[12]. Poza Europą występuje w Turcji, Izraelu, Libanie, Syrii i Iranie^[162].
Pelobates vespertinus			Od wschodniej Ukrainy i zachodniej części Rosji do zachodniej Syberii i Kazachstanu^[159].	Do niedawna uznawany za podgatunek grzebiuszki ziemnej^[12]^[159].

Pelodytidae – nurzańcowate

Jest to niewielka rodzina, w której skład wchodzi wyłącznie rodzaj Pelodytes^[163]. Płazy te cechują się nocną aktywnością, a podczas okresu godowego nawołują schowane w bujnej roślinności^[163]. Nurzańcowate osiągają niewielkie rozmiary, a palce u stóp i dłoni spięte są słabo rozwiniętą błoną pławną. W Europie występują wszyscy przedstawiciele tej rodziny - większość spotykana jest na Półwyspie Iberyjskim i we Francji, a jeden (Nurzaniec Kaukaski) wzdłuż wschodnich wybrzeży Morza Kaspijskiego^[164].

Rodzaj Pelodytes
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Pelodytes atlanticus			Portugalia, gdzie spotykany jest w jej środkowo-zachodniej części, a także na obszarach nadmorskich – od Faro, Sagres i Przylądka Świętego Wincentego w regionie Algarve do miejscowości Esposende na północy^[165].	Do 2017 roku zaliczany do gatunku nurzaniec błotny^[166].
Pelodytes caucasicus - nurzaniec kaukaski			Głównie Kaukaz - występuje w górzystych obszarach rosyjskiego Kraju Krasnodarskiego, Gruzji, małym obszarze Azerbejdżanu oraz północno-wschodniej Anatolii w Turcji^[167].
Pelodytes hespericus			Endemit. Występuje wyłącznie w środkowej i wschodniej Hiszpanii od prowincji León i Zamora, Gór Toledańskich i prowincji Ciudad Real na zachodzie. Na południu spotykany jest w północnych częściach prowincji Jaén i Grenada oraz w nadbrzeżnych obszarach prowincji Almería^[168].	Do 2017 roku zaliczany do gatunku nurzaniec błotny^[166]. Obecnie w związku z brakiem wyraźnej bariery reprodukcyjnej traktowany jako podgatunek nurzańca błotnego P. punctatus hespericus^[169]^[12].
Pelodytes ibericus - nurzaniec iberyjski			Południowo-wschodnia Portugalia oraz południowa Hiszpania^[170].
Pelodytes punctatus - nurzaniec błotny			Północno-wschodnia i wschodnia Hiszpania (populacje te zaliczane są do P. hespericus o niepewnej pozycji taksonomicznej) do północno-wschodniej Andaluzji i Murcji na południu. Poza tym prawie cała Francja oraz mały obszar w północno-zachodnich Włoszech^[170].

Pipidae – grzbietorodowate

Grzbietorodowate to primitywne płazy bezogonowe występujące naturalnie w Ameryce Południowej oraz Afryce Subsaharyjskie. Płazy te nie posiadają języka, a ich ciało jest spłaszczone. Są to gatunki oportunistyczne, potrafiące zasiedlać wiele rodzajów siedlisk. W Europie występuje wyłącznie platana szponiasta (Xenopus laevis) będąca gatunkiem obcym, introdukowanym przez człowieka. Ma to związek z dużą popularnością tego gatunku jako zwierzęcia akwaryjnego oraz używaniem go w celach naukowych, co zwiększa szanse introdukcji^[171].

Rodzaj Xenopus
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Xenopus laevis - platana szponiasta			Naturalny zasięg obejmuje środkową i południową Afrykę. W Europie występuje m.in. w środkowej Francji, Portugalii, Katalonii oraz na Sycylii^[172].	Gatunek inwazyjny, obcy dla Europy. Jest wektorem przenoszącym chytridiomikozę wywoływaną infekcją grzyba Batrachochytrium dendrobatidis^[173].

Ranidae – żabowate

Jest to jedna z największych rodzin płazów bezogonowych występująca na prawie wszystkich kontynentach, z wyjątkiem południowych obszarów Ameryki Południowej, dużej części Australii oraz Antarktyki^[174]. Większość gatunków charakteryzuje się gładką, wilgotną skórą oraz smukłymi kończynami używanymi do skakania^[175]. W Europie występują trzy rodzaje: Lithobates (zawierający jeden, obcy dla Europy gatunek), Pelophylax oraz Rana^[174].

Przedstawiciele rodzaju Pelophylax spotykani są zazwyczaj na terenach nizinnych, a do rozrodu dochodzi przeważnie od kwietnia do lipca. Gatunki te występują bardzo powszechnie i dużo czasu spędzają w dobrze nasłonecznionych zbiornikach wodnych porośniętych bujną roślinnością^[176]^[177]. Zaobserwowano dużą zmienność wewnątrzgatunkowa w rozmiarach ciała. Jest to szczególnie widoczne na południu Europy, gdzie osobniki zasiedlające suchsze tereny są mniejsze i mniej kolorowe niż płazy z innych obszarów^[176]. Poszczególne gatunki są bardzo trudne do zidentyfikowania. Jest to związane z duża zmiennością wewnątrzgatunkową w wyglądzie, a także z krzyżowaniem się różnych gatunków. U żab z rodzaju Pelophylax występuje również tzw. hybrydogeneza (patrz: hybrydogeneza żab zielonych) - rodzaj hybrydyzacji, w której genom jednego z gatunków rodzicielskich eliminowany jest przed mejozą, a do gamet przekazywany jest wyłącznie genom drugiego gatunku rodzicielskiego. Osobniki powstałe wskutek hybrydogenezy nazywane są kleptonami i traktowane są jako osobne gatunki (w ich nazwie gatunkowej występuje człon „kl.”). Rozmnażają się poprzez krzyżowanie wsteczne z osobnikami gatunku, którego genom usuwany jest przed mejozą w procesie hybrydogenezy^[177]. W identyfikacji poszczególnych gatunków Pelophylax używane są badania genetyczne, a także analiza dźwięków nawoływania wydawanych podczas okresu godowego oraz wyglądu tzw. modzela piętowego mającego często inny kształt i rozmiar u różnych gatunków^[176]^[177].

Do rodzaju Rana należy około 50 gatunków spotykanych w regionach charakteryzujących się klimatem umiarkowanym w Ameryce Północnej, Azji i Europie. W przeciwieństwie do żab z rodzaju Pelophylax, płazy te preferują chłodniejsze zacienione siedliska^[178]. W Europie wszyscy przedstawiciele rodzaju Rana mają brązowawe ubarwienie i składają jaja w galaretowatych pakietach w wodach stojących lub w strumieniach, w zależności od gatunku^[178]^[179]. Niektóre gatunki (jak np. żaba trawna, R. temporaria czy żaba moczarowa, R. arvalis) mają rozległy zasięg i występują na znaczącej części kontynentu, inne, takie jak żaba włoska (R. latastei) występują jedynie na określonych obszarach^[175].

Rodzaj Lithobates
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Lithobates catesbeianus - żaba rycząca			Naturalnie występuje w środkowych i wschodnich Stanach Zjednoczonych^[180]. W Europie introdukowana najpierw do Niziny Padańskiej, obecnie spotykana w kilku krajach europejskich, takich jak Belgia, Włochy, Francja, Niemcy, Hiszpania, Wielka Brytania oraz Grecja^[180]^[181].	Największy płaz bezogonowy Europy. Jest natomiast gatunkiem obcym dla tego kontynentu. Płaz ten importowany był do Europy jako zwierzę domowe, ale również w celach kontroli populacji owadów oraz w celach konsumpcyjnych. Obecnie wdrażane są strategie eradykacji żaby ryczącej w Europie^[181].
Rodzaj Pelophylax
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Pelophylax bedriagae			Glownie kraje wschodniego wybrzeza Morza Srodziemnego. W Europie wystepuje w Bulgarii i na Rodos. Introdukowane populacje spotykane sa rowniez na Malcie i Gozo, w Belgii, Szwajcarii, Sardynii oraz na Cyprze^[182].
Pelophylax bergeri - żaba Bergera			Francja i Włochy. Spotykana na Korsyce (gdzie została introdukowana) i Sycylii^[183].	Czasami uznawana za podgatunek żaby jeziorkowej^[184].
Pelophylax cerigensis			Wyłącznie dwa strumienie w północnej części greckiej wyspy Karpatos^[185].	Nazywany najbardziej zagrożonym gatunkiem płaza bezogonowego Europy^[186]. Nieustalona pozycja taksonomiczna. Traktowany przez niektórych badaczy jak podgatunek Pelophylax bedriagae^[187].
Pelophylax cretensis			Wyłącznie grecka wyspa Kreta^[188].
Pelophylax cypriensis			Cypr^[189]	Nieustalona pozycja taksonomiczna. Przez niektórych herpetologów populacje P. cypriensis wliczane są do gatunku Pelophylax bedriagae^[12].
Pelophylax epeiroticus			Zachodnia Grecja (wzdłuż brzegu Morza Jońskiego) oraz południowo-zachodnia Albania (okręg Saranda)^[190].
Pelophylax kl. esculentus - żaba wodna			Kraje zachodniej, środkowej i wschodniej Europy. Występuje m.in. w środkowej i północnej Francji, Niemczech, Polsce, zachodniej i środkowej Ukrainie, Rumunii, w północnych Włoszech, Chorwacji oraz Słowenii^[191].	Klepton powstały na wskutek hybrydyzacji żaby jeziorkowej oraz żaby śmieszki. Obecnie populacji utrzymywana jest dzięki krzyżowaniu wstecznemu żaby wodnej z jednym z gatunków rodzicielskich (w Europie zachodniej zazwyczaj z żabą jeziorkową, a we wschodniej z żabą śmieszką)^[192].
Pelophylax kl. grafi			Południowa Francja oraz Katalonia^[193].	Klepton powstały na wskutek hybrydyzacji żaby pirenejskiej i żaby śmieszki. Obecnie populacja utrzymywana jest wskutek krzyżowania wstecznego z żabą pirenejską^[194].
Pelophylax kl. hispanicus			Włochy - Półwysep Apeniński oraz Sycylia^[195].	Klepton powstały na wskutek hybrydyzacji żaby Bergera i żaby śmieszki. Obecnie populacja utrzymywana jest wskutek krzyżowania wstecznego z żabą Bergera. W związku z niejasną pozycją taskonomiczną żaby Bergera, P. kl. hispanicus nie jest traktowany przez wszystkich herpetologów jako osobny gatunek^[196].
Pelophylax kurtmuelleri - żaba bałkańska			Naturalnie występuje w dużej części Grecji, Albanii oraz w Bułgarii. Introdukowana w m.in. Włoszech, Szwajcarii^[197] oraz Polsce^[198].	Niepewna pozycja taksonomiczna. Traktowana przez część badaczy jako podgatunek żaby śmieszki^[199].
Pelophylax lessonae - żaba jeziorkowa			Duża część Europy Zachodniej, Środkowej i Wschodniej - od Francji przez m.in. Belgię, Holandię, Niemcy, Czechy, Polskę do Białorusi, Ukrainy, krajów bałtyckich oraz zachodniej Rosji na wschodzie. Na południu zasięg dochodzi do północnej Bułgarii, Serbii oraz Bośni i Hercegowiny^[191].
Pelophylax perezi - żaba pirenejska			Półwysep Iberyjski oraz południowo-zachodnia Francja. Introdukowana w Wielkiej Brytanii, na Balearach oraz Wyspach Kanaryjskich^[200]^[201].
Pelophylax ridibundus - żaba śmieszka			Europa północno-zachodnia, północna (oprócz Skandynawii), wschodnia oraz południowo-wschodnia. Zasięg rozciąga się od Francji do zachodniej Rosji. Występuje we wszystkich krajach Półwyspu Bałkańskiego, ale nie spotyka jej się we Włoszech. Introdukowana do m.in. południowej Wielkiej Brytanii^[200]^[201].	Takson nominatywny kompleksu gatunków Pelophylax ridibundus^[202].
Pelophylax saharicus			Gatunek naturalnie występujący w północnej Afryce. W 2021 roku opisano populację występującą i rozmnażającą się na południu Francji^[203].	Gatunek obcy dla Europy^[203].
Pelophylax shqipericus			Zachodnia części Albanii oraz południowa Czarnogóra, wzdłuż linii brzegowej Morza Adriatyckiego^[204]^[205].
Rodzaj Rana
Nazwa	Zdjęcie	Kategoria zagrożenia IUCN	Zasięg występowania	Uwagi
Rana arvalis - żaba moczarowa			Europa Północna, Środkowa oraz Wschodnia. Na południu jej zasięg dochodzi do północno-wschodniej Francji, Chorwacji oraz środkowej Rumunii. Poza Europą spotykana we wschodniej Rosji, północnym Kazachstanie oraz małym obszarze północno-zachodniej Mongolii^[206].
Rana dalmatina - żaba dalmatyńska			Europa Środkowa, Zachodnia oraz południowo-wschodnia. Zasięg rozciąga się od Francji oraz małego obszaru północnej Hiszpanii na zachodzie przez południowe i środkowe Niemcy, Włochy, mały obszar południowej Polski do krajów Półwyspu Bałkańskiego na południu. Odizolowane populacje występują również w południowej Skandynawii oraz na brytyjskiej wyspie Jersey. Spotykana również w północno-zachodniej Turcji^[207].
Rana graeca - żaba strumieniowa			Półwysep Bałkański - południowa Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, południowo-zachodnia Bułgaria, Serbia, Macedonia Północna, Czarnogóra, Albania oraz część lądowa Grecji (w tym Peloponez)^[208].
Rana iberica - żaba hiszpańska			Północna, północno-zachodnia oraz środkowa część Półwyspu Iberyjskiego, w tym Góry Kastylijskie^[208].
Rana italica			Występuje głównie w Apeninach (oraz innych pagórkowatych regionach Włoch i San Marino)^[209].
Rana latastei - żaba włoska			Północne Włochy (Nizina Padańskia), południowa Szwajcaria (kanton Ticino), zachodnia Słowenia oraz Istria w Chorwacji^[207].
Rana macrocnemis - żaba kaukaska			Kaukaz oraz Azja Mniejsza^[210].
Rana parvipalmata			Północno-zachodnia Hiszpania^[211].	Do 2020 roku uważany za podgatunek żaby trawnej^[212].
Rana pyrenaica			Mały obszar w Pirenejach Zachodnich - głównie po stronie hiszpańskiej^[213].
Rana temporaria - żaba trawna			Bardzo rozpowszechniona w większości krajów Europy Północnej, Zachodniej, Środkowej oraz Wschodniej. Zasięg rozciąga się od południowej Francji do Rosji. Nie występuje na dużym obszarze Półwyspu Bałkańskiego oraz Apenińskiego^[214].

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Praca zbiorowa, Płazy - Amphibia, [w:] Czesław Błaszak (red.), Zoologia Tom 3 Część 1 Szkarłupnie - płazy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015, s. 602, ISBN 978-83-01-18277-9.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Helen J.H.J. Temple Helen J.H.J., Neil A.N.A. Cox Neil A.N.A., European Red List of Amphibians [online], 2009 .
↑ Praca zbiorowa, Płazy - Amphibia, [w:] Czesław Błaszak (red.), Zoologia Tom 3 Część 1 Szkarłupnie - płazy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015, s. 603, ISBN 978-83-01-18277-9.
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 11, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 9, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 12, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b ^c ^d Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 13, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 10, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ JoannaJ. Leksander JoannaJ., Mesyński kryzys salinarny przyczyny i skutki [online], 19 września 2018 [dostęp 2023-09-02] .
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 14, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 11, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t JeroenJ. Speybroeck JeroenJ. i inni, Species list of the European herpetofauna – 2020 update by the Taxonomic Committee of the Societas Europaea Herpetologica, „Amphibia-Reptilia”, 12 czerwca 2020 .
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 10, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b ^c ^d NeftaliN. Sillero NeftaliN. i inni, Updated distribution and biogeography of amphibians and reptiles of Europe, „Amphibia-Reptilia”, 35 (1), 2014, s. 1–31, DOI: 10.1163/15685381-00002935, ISSN 1568-5381 [dostęp 2023-01-29] (ang.).
↑ Praca zbiorowa, Płazy - Amphibia, [w:] Czesław Błaszak (red.), Zoologia Tom 3 Część 1 Szkarłupnie - płazy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015, s. 608, ISBN 978-83-01-18277-9.
↑ Hero, Jean-Marc, Shoo, Lucas. (2003). Conservation of amphibians in the Old World tropics: defining unique problems associated with regional fauna.
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 17, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 17, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b ^c Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 18, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ ^a ^b Duffus i inni, Major disease threats to European amphibians, „Herpetological Journal”, 20 (3), 2010, s. 117–127 [dostęp 2023-09-02] (ang.).
↑ ^a ^b AnA. Martel AnA. i inni, Batrachochytrium salamandrivorans sp. nov. causes lethal chytridiomycosis in amphibians, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 110 (38), 2013, s. 15325–15329, DOI: 10.1073/pnas.1307356110, ISSN 0027-8424, PMID: 24003137, PMCID: PMC3780879 [dostęp 2023-02-14] (ang.).
↑ ^a ^b ValarieV. Thomas ValarieV. i inni, Mitigating Batrachochytrium salamandrivorans in Europe, „Amphibia-Reptilia”, 40 (3), 2019, s. 265–290, DOI: 10.1163/15685381-20191157, ISSN 1568-5381 [dostęp 2023-02-14] .
↑ A.A. Martel A.A. i inni, Wildlife disease. Recent introduction of a chytrid fungus endangers Western Palearctic salamanders, „Science”, 346 (6209), 2014, s. 630–631, DOI: 10.1126/science.1258268, PMID: 25359973, PMCID: PMC5769814 [dostęp 2023-09-04] .
↑ Spitzen-van der Sluijs A, Martel A, Asselberghs J, Bales EK, Beukema W, Bletz MC, Dalbeck L, Goverse E, Kerres A, Kinet T, Kirst K, Laudelout A, Marin da Fonte LF, Nöllert A, Ohlhoff D, Sabino-Pinto J, Schmidt BR, Speybroeck J, Spikmans F, Steinfartz S, Veith M, Vences M, Wagner N, Pasmans F, Lötters S. Expanding Distribution of Lethal Amphibian Fungus Batrachochytrium salamandrivorans in Europe. Emerg Infect Dis. 2016 Jul;22(7):1286-8. doi: 10.3201/eid2207.160109. Epub 2016 Jul 15. PMID: 27070102; PMCID: PMC4918153.
↑ ^a ^b MaartenM. Gilbert MaartenM. i inni, Mitigating Batrachochytrium salamandrivorans in Europe. Batrachochytrium salamandrivorans Action Plan for European urodeles. [online], 2020 .
↑ ^a ^b Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 19, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ The Habitats Directive [online], environment.ec.europa.eu [dostęp 2023-09-04] (ang.).
↑ Natura 2000 - Environment - European Commission [online], ec.europa.eu [dostęp 2023-09-04] .
↑ Home [online], BsalEurope [dostęp 2023-09-04] (ang.).
↑ ochrona ścisła płazów i gadów - Encyklopedia Leśna [online], www.encyklopedialesna.pl [dostęp 2023-09-04] .
↑ New Species [online], AmphibiaWeb [dostęp 2023-09-04] .
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 110, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 111, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 189, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ ^a ^b ^c ^d Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 178, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Xing-XingX.X. Shen Xing-XingX.X. i inni, Enlarged Multilocus Data set Provides Surprisingly Younger Time of Origin for the Plethodontidae, the Largest Family of Salamanders, „Systematic Biology”, 65 (1), 2016, s. 66–81, DOI: 10.1093/sysbio/syv061, ISSN 1076-836X, PMID: 26385618 [dostęp 2023-08-08] .
↑ ^a ^b ^c ^d Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 105, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes ambrosii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2022-1.RLTS.T20454A89708811.en [dostęp 2023-03-18] (ang.).
↑ Darrel R. Frost: Speleomantes ambrosii (Lanza, 1955). [w:] Amphibian Species of the World: an Online Reference. Version 6.1 [on-line]. American Museum of Natural History, New York, USA. [dostęp 2023-03-18]. (ang.).
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 181, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes flavus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-03-11] (ang.).
↑ ManuelaM. Mulargia ManuelaM., ClaudiaC. Corti ClaudiaC., EnricoE. Lunghi EnricoE., The Herpetofauna of the Monte Albo, Sardinia (Italy), „Russian Journal of Herpetology”, 25 (3), 2018, s. 172–176, DOI: 10.30906/1026-2296-2018-25-3-172-176, ISSN 1026-2296 (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes genei, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-03-11] (ang.).
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 187, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes imperialis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-03-11] (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes italicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2022-1.RLTS.T20458A89709054.en [dostęp 2023-03-19] (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes sarrabuensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-03-11] (ang.).
↑ S.S. Carranza S.S. i inni, Biogeography and evolution of European cave salamanders, Hydromantes (Urodela: Plethodontidae), inferred from mtDNA sequences, „Journal of Biogeography”, 35 (4), 2008, s. 724–738, DOI: 10.1111/j.1365-2699.2007.01817.x, ISSN 0305-0270 .
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes strinatii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2022-1.RLTS.T59405A89709164.en [dostęp 2023-03-18] (ang.).
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 184, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 112, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Proteus anguinus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-09-04] (ang.).
↑ JuditJ. Vörös JuditJ., SylvainS. Ursenbacher SylvainS., DušanD. Jelić DušanD., Population Genetic Analyses Using 10 New Polymorphic Microsatellite Loci Confirms Genetic Subdivision within the Olm, Proteus anguinus, „Journal of Heredity”, marzec 2019 .
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 61, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 62, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ D. Frost: Salamandrininae Fitzinger, 1843. [w:] Amphibian Species of the World 6.1, an Online Reference [on-line]. American Museum of Natural History. [dostęp 2022-05-21]. (ang.).
↑ D. Frost: Calotriton Gray, 1858. [w:] Amphibian Species of the World 6.1, an Online Reference [on-line]. American Museum of Natural History. [dostęp 2022-05-17]. (ang.).
↑ D. Frost: Euproctus Gené, 1838. [w:] Amphibian Species of the World 6.1, an Online Reference [on-line]. American Museum of Natural History. [dostęp 2022-05-17]. (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Calotriton arnoldi, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-09-04] (ang.).
↑ S. Carranza & F. Amat. Taxonomy, biogeography and evolution of Euproctus (Amphibia: Salamandridae), with the resurrection of the genus Calotriton and the description of a new endemic species from the Iberian Peninsula. „Zoological Journal of the Linnean Society”. 145 (4), s. 555–582, 2005. DOI: 10.1111/j.1096-3642.2005.00197.x. (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Calotriton asper, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-09-04] (ang.).
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 75, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Euproctus montanus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2022-1.RLTS.T59449A89701122.en [dostęp 2023-03-19] (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Euproctus platycephalus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, wersja 2022-2, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2022-1.RLTS.T8371A89696764.en [dostęp 2023-03-06] (ang.).
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 94, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ JeanJ. Raffaëlli JeanJ., Proposal for a new taxonomic arrangement of Ichthyosaura alpestris (Laurenti, 1768) (Urodela, Salamandridae), an iconic species with a complex phylogenetic structure., „Alytes, the International Journal of Batrachology”, 2018 .
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Lissotriton boscai, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-09-04] (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Lissotriton graecus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-09-04] (ang.).
↑ Dubois, Alain & Raffaëlli, Jean. (2009). A new ergotaxonomy of the family Salamandridae Goldfuss, 1820 (Amphibia, Urodela). Alytes. 26. 1-85.
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 86, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Lissotriton italicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-04-02] (ang.).
↑ Lissotriton lantzi, [w:] AmphibiaWeb [online], University of California, Berkeley, CA, USA, 2023 [dostęp 2023-03-08] .
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Lissotriton maltzani, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, wersja 2022-2 [dostęp 2023-04-12] (ang.).
↑ Lissotriton maltzani (Boettger, 1879) [online] .
↑ AlanA. Dubois AlanA., JeanJ. Raffaëlli JeanJ., A new ergotaxonomy of the family Salamandridae Goldfuss, 1820 (Amphibia, Urodela), „Alytes : international journal of batrachology”, marzec 2009, s. 38 .
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 92, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Darrel R.D.R. Frost Darrel R.D.R., Lissotriton schmidtleri (Raxworthy, 1988), [w:] Amphibian Species of the World: an Online Reference. Version 6.1 [online], American Museum of Natural History, New York, USA [dostęp 2023-04-20] .
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 83, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 122, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Lyciasalamandra helverseni: Karpathos salamander, [w:] AmphibiaWeb [online], University of California, Berkeley, CA, USA, 2023 [dostęp 2023-04-28] .
↑ MichaelM. Veith MichaelM., SebastianS. Steinfartz SebastianS., When non-monophyly results in taxonomic consequences–the case of Mertensiella within the Salamandridae (Amphibia: Urodela), „Salamandra”, styczeń 2004 .
↑ Lyciasalamandra luschani (Steindachner, 1891) [online], Amphibian Species of the World .
↑ Olgun i inni, Ommatotriton ophryticus (errata version published in 2019), [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2009, wersja 2022-2, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2009-1.RLTS.T136019A155801190.en [dostęp 2023-03-11] (ang.).
↑ Litvinchuk i inni, Taxonomic status of Triturus vittatus (Amphibia: Salamandridae) in western Turkey: trunk vertebrae count, genome size and allozyme data, „Amphibia-Reptilia”, 26 (3), 2005, s. 305–323, DOI: 10.1163/156853805774408685, ISSN 1568-5381 [dostęp 2023-08-11] (ang.).
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 77, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 155, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 68, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 63, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ JeroenJ. Speybroeck JeroenJ. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 70, ISBN 978-1-4729-7042-8 .
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 71, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ DanieleD. Canestrelli DanieleD., FrancescaF. Zangari FrancescaF., GiuseppeG. Nascetti GiuseppeG., Genetic evidence for two distinct species within the Italian endemic salamandrina terdigitata (Bonnaterre, 1789) (Amphibia: Urodela: Salamandridae), „Herpetological Journal”, 16 (2), 2006, s. 221–227 [dostęp 2023-08-11] (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group., Triturus carnifex, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-05-02] (ang.).
↑ ^a ^b J.W.J.W. Arntzen J.W.J.W., G. EspregueiraG.E. Themudo G. EspregueiraG.E., B.B. Wielstra B.B., The phylogeny of crested newts (Triturus cristatus superspecies): nuclear and mitochondrial genetic characters suggest a hard polytomy, in line with the paleogeography of the centre of origin, „Contributions to Zoology”, 76 (4), 2007, s. 261–278, DOI: 10.1163/18759866-07604005, ISSN 1875-9866 [dostęp 2023-05-02] .
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 100, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group., Triturus dobrogicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-05-08] (ang.).
↑ Triturus ivanbureschi: Balkan Crested Newt; Buresch's Crested Newt, [w:] AmphibiaWeb [online], University of California, Berkeley, CA, USA, 2022 [dostęp 2023-05-29] .
↑ ^a ^b B.B. Wielstra B.B. i inni, A revised taxonomy of crested newts in the Triturus karelinii group (Amphibia: Caudata: Salamandridae), with the description of a new species, „Zootaxa”, 3682, 2013, s. 441–453, DOI: 10.11646/zootaxa.3682.3.5, ISSN 1175-5326, PMID: 25243299 [dostęp 2023-05-29] .
↑ ^a ^b B.B. Wielstra B.B., J.W.J.W. Arntzen J.W.J.W., Description of a new species of crested newt, previously subsumed in Triturus ivanbureschi (Amphibia: Caudata: Salamandridae), „Zootaxa”, 4109 (1), 2016, s. 73–80, DOI: 10.11646/zootaxa.4109.1.6, ISSN 1175-5334, PMID: 27394852 [dostęp 2023-05-29] .
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 139, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 137, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Triturus macedonicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-05-27] (ang.).
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 102, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 127, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b ^c Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 28, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 117, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Alytes almogavarii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-04-01] (ang.).
↑ Arntzen, J.W., & García-París, M. (1995). Morphological and allozyme studies of midwife toads (genus Alytes), including the description of two new taxa from Spain, Bijdragen tot de Dierkunde, 65(1), 5-34. doi: https://doi.org/10.1163/26660644-06501002
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 121, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 123, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Alytes muletensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2020-3.RLTS.T977A89697685.en [dostęp 2023-03-19] (ang.).
↑ Alytes obstericans [online], The IUCN Red List of Threatened Species, 2022 .
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 37, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ JaimeJ. Bosch JaimeJ. i inni, Discoglossus jeanneae, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2008 [dostęp 2023-04-15] (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Discoglossus galganoi, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021 [dostęp 2023-04-08] (ang.).
↑ ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh. i inni, Integrating hybrid zone analyses in species delimitation: lessons from two anuran radiations of the Western Mediterranean, „Heredity”, 124 (3), 2020, s. 423–438, DOI: 10.1038/s41437-020-0294-z, ISSN 1365-2540 [dostęp 2023-04-08] (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Discoglossus galganoi, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021 [dostęp 2023-04-08] (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Discoglossus montalentii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2022-09-20] (ang.).
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 129, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b ^c Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 40, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ ^a ^b IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Discoglossus sardus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020 [dostęp 2023-03-18] (ang.).
↑ ^a ^b Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 42, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 132, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 134, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Bombina pachypus: Apennine Yellow-bellied Toad, [w:] AmphibiaWeb [online], University of California, Berkeley, CA, USA, 2012 [dostęp 2023-03-08] .
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 135, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 136, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b ^c Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 148, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b ^c Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 70, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ ^a ^b ^c Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 71, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 150, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ AmphibiaWeb - Bufo spinosus [online], amphibiaweb.org [dostęp 2023-04-23] .
↑ DanielD. Jablonski DanielD., Riyad A.R.A. Sadek Riyad A.R.A., The Caucasian Toad, Bufo verrucosissimus (Pallas, 1814) in the Levant: evidence from mitochondrial DNA, „Herpetozoa”, 32, 2019, s. 255–258, DOI: 10.3897/herpetozoa.32.e37560, ISSN 2682-955X (ang.).
↑ J.J. Garcia-Porta J.J. i inni, Molecular phylogenetics and historical biogeography of the west-palearctic common toads (Bufo bufo species complex), „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 63 (1), 2012, s. 113–130, DOI: 10.1016/j.ympev.2011.12.019, ISSN 1055-7903 (ang.).
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 77, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group., Bufotes balearicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020 [dostęp 2023-04-29] (ang.).
↑ ^a ^b IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Bufotes boulengeri, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-05-06] (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Bufotes cypriensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-05-24] (ang.).
↑ ^a ^b ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh. i inni, Fifteen shades of green: The evolution of Bufotes toads revisited, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 141, 2019, s. 106615, DOI: 10.1016/j.ympev.2019.106615, ISSN 1055-7903 [dostęp 2023-05-24] (ang.).
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 78, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 156, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 152, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 154, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 83, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ ^a ^b IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Sclerophrys mauritanica, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021 [dostęp 2023-03-26] (ang.).
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 157, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b ^c Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 159, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Hyla intermedia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021 [dostęp 2023-09-04] (ang.).
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 163, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh., BéréniceB. Alard BéréniceB., An odyssey out of Africa: an integrative review of past and present invasions by the Mediterranean tree frog (Hyla meridionalis), „Biological Journal of the Linnean Society”, 31 sierpnia 2020 .
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Hyla meridionalis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-09-04] (ang.).
↑ ^a ^b MatthiasM. Stöck MatthiasM. i inni, Mitochondrial and nuclear phylogeny of circum-Mediterranean tree frogs from the Hyla arborea group, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 49 (3), 2008, s. 1019–1024, DOI: 10.1016/j.ympev.2008.08.029, ISSN 1055-7903 [dostęp 2023-08-18] .
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Hyla perrini, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020 [dostęp 2023-06-15] (ang.).
↑ ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh. i inni, Genomic Evidence for Cryptic Speciation in Tree Frogs From the Apennine Peninsula, With Description of Hyla perrini sp. nov, „Frontiers in Ecology and Evolution”, 6, 2018, DOI: 10.3389/fevo.2018.00144/full#b90, ISSN 2296-701X [dostęp 2023-06-15] .
↑ Hyla sarda: Sardinian Tree Frog, [w:] AmphibiaWeb [online], University of California, Berkeley, CA, USA, 2021 [dostęp 2023-06-15] .
↑ SergiusS. Kuzmin SergiusS. i inni, Hyla savignyi, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2009 [dostęp 2023-09-04] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 138, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b ^c Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 52, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelobates balcanicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021 [dostęp 2023-06-27] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh. i inni, Call a spade a spade: taxonomy and distribution of Pelobates, with description of a new Balkan endemic, „ZooKeys”, 859, 2019, s. 131–158, DOI: 10.3897/zookeys.859.33634, ISSN 1313-2970 [dostęp 2023-06-27] (ang.).
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 141, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 139, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 143, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 145, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 46, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Rodríguez, Jesús & Gehara, Marcelo & Márquez, Rafael & Vences, Miguel & Gonçalves, Helena & Sequeira, Fernando & Martinez-Solano, Inigo & Tejedo, Miguel. (2017). Integration of molecular, bioacoustical and morphological data reveals two new cryptic species of Pelodytes (Anura, Pelodytidae) from the Iberian Peninsula. Zootaxa. 4243. 1. 10.11646/zootaxa.4243.1.1.
↑ ^a ^b Rodríguez, Jesús & Gehara, Marcelo & Márquez, Rafael & Vences, Miguel & Gonçalves, Helena & Sequeira, Fernando & Martinez-Solano, Inigo & Tejedo, Miguel. (2017). Integration of molecular, bioacoustical and morphological data reveals two new cryptic species of Pelodytes (Anura, Pelodytidae) from the Iberian Peninsula. Zootaxa. 4243. 1. 10.11646/zootaxa.4243.1.1.
↑ Pelodytes caucasicus [online], IUCN, 2009 .
↑ Rodríguez, Jesús & Gehara, Marcelo & Márquez, Rafael & Vences, Miguel & Gonçalves, Helena & Sequeira, Fernando & Martinez-Solano, Inigo & Tejedo, Miguel. (2017). Integration of molecular, bioacoustical and morphological data reveals two new cryptic species of Pelodytes (Anura, Pelodytidae) from the Iberian Peninsula. Zootaxa. 4243. 1. 10.11646/zootaxa.4243.1.1.
↑ ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh. i inni, Integrating hybrid zone analyses in species delimitation: lessons from two anuran radiations of the Western Mediterranean, „Heredity”, 124 (3), 2020, s. 423–438, DOI: 10.1038/s41437-020-0294-z, ISSN 1365-2540 [dostęp 2023-07-01] (ang.).
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 146, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 115, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 116, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 117, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 164, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 86, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ ^a ^b ^c Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 179, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b ^c Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 98, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 164, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 86, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 195, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 116, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax bedriagae, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-07-07] (ang.).
↑ FrancoF. Andreone FrancoF. i inni, Pelophylax bergeri, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2007-07-23] (ang.).
↑ Pierre-AndréP.A. Crochet Pierre-AndréP.A., AlainA. Dubois AlainA., Recent changes in the taxonomy of European amphibians and reptiles, styczeń 2004, s. 6 .
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax cerigensis (errata version published in 2022), [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, wersja 2022-1 [dostęp 2023-02-07] (ang.).
↑ P.P. Lymberakis P.P. i inni, The Amphibians and Reptiles of the Aegean Sea, [w:] Biogeography and Biodiversity of the Aegean. In honour of Prof. Moysis Mylonas, Nikozja, Cypr: Broken Hill Publishers Ltd, 2018, s. 169–189, ISBN 978-9925-563-78-4 (ang.).
↑ P.P. Lymberakis P.P. i inni, Mitochondrial phylogeography of Rana (Pelophylax) populations in the Eastern Mediterranean region, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 44 (1), 2007, s. 115–125, DOI: 10.1016/j.ympev.2007.03.009, ISSN 1055-7903 (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax cretensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020 [dostęp 2023-09-07] (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax cypriensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-07-13] (ang.).
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax epeiroticus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020 [dostęp 2023-07-20] (ang.).
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 182, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 113, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 115, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 115, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 114, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 114, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax kurtmuelleri, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-07-29] (ang.).
↑ K. Kolenda, T. Skawiński & M. Kaczmarski. Przegląd „nowych” gatunków płazów i gadów występujących w Polsce. „Kosmos”. 68 (1), s. 214, 2019. DOI: 10.36921/kos.2019_2491. (pol.).
↑ Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 186, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 185, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 186, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ SergiusS. Kuzmin SergiusS. i inni, Pelophylax ridibundus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2009 [dostęp 2023-09-04] (ang.).
↑ ^a ^b PaulP. Doniol-Valcroze PaulP. i inni, Discovery of a Pelophylax saharicus (Anura, Ranidae) population in Southern France: a new potentially invasive species of water frogs in Europe, „Amphibia-Reptilia”, 42 (4), 2021, s. 427–442, DOI: 10.1163/15685381-bja10066, ISSN 1568-5381 [dostęp 2023-06-21] .
↑ Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 102, ISBN 978-1-4729-4137-4.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax shqipericus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020 [dostęp 2023-03-28] (ang.).
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 170, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 174, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ ^a ^b Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 178, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Rana italica, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-03-18] (ang.).
↑ Rana macrocnemis: Iranian Long-Legged Frog, [w:] AmphibiaWeb [online], University of California, Berkeley, CA, USA, 2001 [dostęp 2023-03-06] .
↑ IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Rana parvipalmata, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-06-06] (ang.).
↑ ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh. i inni, Are glacial refugia hotspots of speciation and cytonuclear discordances? Answers from the genomic phylogeography of Spanish common frogs, „Molecular Ecology”, 29 (5), 2020, s. 986–1000, DOI: 10.1111/mec.15368, ISSN 0962-1083 [dostęp 2023-06-06] (ang.).
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 173, ISBN 978-1-4729-7042-8.
↑ Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 168, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:0-1] Praca zbiorowa, Płazy - Amphibia, [w:] Czesław Błaszak (red.), Zoologia Tom 3 Część 1 Szkarłupnie - płazy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015, s. 602, ISBN 978-83-01-18277-9.

[:1-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Helen J.H.J. Temple Helen J.H.J., Neil A.N.A. Cox Neil A.N.A., European Red List of Amphibians [online], 2009 .

[:47-3] Praca zbiorowa, Płazy - Amphibia, [w:] Czesław Błaszak (red.), Zoologia Tom 3 Część 1 Szkarłupnie - płazy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015, s. 603, ISBN 978-83-01-18277-9.

[4] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 11, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:48-5] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 9, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[6] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 12, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:49-7] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 13, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:51-8] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 10, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[9] JoannaJ. Leksander JoannaJ., Mesyński kryzys salinarny przyczyny i skutki [online], 19 września 2018 [dostęp 2023-09-02] .

[10] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 14, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:52-11] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 11, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[:2-12] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t JeroenJ. Speybroeck JeroenJ. i inni, Species list of the European herpetofauna – 2020 update by the Taxonomic Committee of the Societas Europaea Herpetologica, „Amphibia-Reptilia”, 12 czerwca 2020 .

[13] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 10, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:50-14] NeftaliN. Sillero NeftaliN. i inni, Updated distribution and biogeography of amphibians and reptiles of Europe, „Amphibia-Reptilia”, 35 (1), 2014, s. 1–31, DOI: 10.1163/15685381-00002935, ISSN 1568-5381 [dostęp 2023-01-29] (ang.).

[15] Praca zbiorowa, Płazy - Amphibia, [w:] Czesław Błaszak (red.), Zoologia Tom 3 Część 1 Szkarłupnie - płazy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015, s. 608, ISBN 978-83-01-18277-9.

[16] Hero, Jean-Marc, Shoo, Lucas. (2003). Conservation of amphibians in the Old World tropics: defining unique problems associated with regional fauna.

[17] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 17, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[18] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 17, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:53-19] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 18, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[:54-20] Duffus i inni, Major disease threats to European amphibians, „Herpetological Journal”, 20 (3), 2010, s. 117–127 [dostęp 2023-09-02] (ang.).

[:03-21] AnA. Martel AnA. i inni, Batrachochytrium salamandrivorans sp. nov. causes lethal chytridiomycosis in amphibians, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 110 (38), 2013, s. 15325–15329, DOI: 10.1073/pnas.1307356110, ISSN 0027-8424, PMID: 24003137, PMCID: PMC3780879 [dostęp 2023-02-14] (ang.).

[:110-22] ValarieV. Thomas ValarieV. i inni, Mitigating Batrachochytrium salamandrivorans in Europe, „Amphibia-Reptilia”, 40 (3), 2019, s. 265–290, DOI: 10.1163/15685381-20191157, ISSN 1568-5381 [dostęp 2023-02-14] .

[23] A.A. Martel A.A. i inni, Wildlife disease. Recent introduction of a chytrid fungus endangers Western Palearctic salamanders, „Science”, 346 (6209), 2014, s. 630–631, DOI: 10.1126/science.1258268, PMID: 25359973, PMCID: PMC5769814 [dostęp 2023-09-04] .

[24] Spitzen-van der Sluijs A, Martel A, Asselberghs J, Bales EK, Beukema W, Bletz MC, Dalbeck L, Goverse E, Kerres A, Kinet T, Kirst K, Laudelout A, Marin da Fonte LF, Nöllert A, Ohlhoff D, Sabino-Pinto J, Schmidt BR, Speybroeck J, Spikmans F, Steinfartz S, Veith M, Vences M, Wagner N, Pasmans F, Lötters S. Expanding Distribution of Lethal Amphibian Fungus Batrachochytrium salamandrivorans in Europe. Emerg Infect Dis. 2016 Jul;22(7):1286-8. doi: 10.3201/eid2207.160109. Epub 2016 Jul 15. PMID: 27070102; PMCID: PMC4918153.

[:56-25] MaartenM. Gilbert MaartenM. i inni, Mitigating Batrachochytrium salamandrivorans in Europe. Batrachochytrium salamandrivorans Action Plan for European urodeles. [online], 2020 .

[:55-26] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 19, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[27] The Habitats Directive [online], environment.ec.europa.eu [dostęp 2023-09-04] (ang.).

[28] Natura 2000 - Environment - European Commission [online], ec.europa.eu [dostęp 2023-09-04] .

[29] Home [online], BsalEurope [dostęp 2023-09-04] (ang.).

[30] ochrona ścisła płazów i gadów - Encyklopedia Leśna [online], www.encyklopedialesna.pl [dostęp 2023-09-04] .

[31] New Species [online], AmphibiaWeb [dostęp 2023-09-04] .

[32] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 110, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[33] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 111, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[34] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 189, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[:9-35] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 178, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[36] Xing-XingX.X. Shen Xing-XingX.X. i inni, Enlarged Multilocus Data set Provides Surprisingly Younger Time of Origin for the Plethodontidae, the Largest Family of Salamanders, „Systematic Biology”, 65 (1), 2016, s. 66–81, DOI: 10.1093/sysbio/syv061, ISSN 1076-836X, PMID: 26385618 [dostęp 2023-08-08] .

[:10-37] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 105, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[iucn16-38] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes ambrosii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2022-1.RLTS.T20454A89708811.en [dostęp 2023-03-18] (ang.).

[asw-39] Darrel R. Frost: Speleomantes ambrosii (Lanza, 1955). [w:] Amphibian Species of the World: an Online Reference. Version 6.1 [on-line]. American Museum of Natural History, New York, USA. [dostęp 2023-03-18]. (ang.).

[40] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 181, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[iucn18-41] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes flavus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-03-11] (ang.).

[42] ManuelaM. Mulargia ManuelaM., ClaudiaC. Corti ClaudiaC., EnricoE. Lunghi EnricoE., The Herpetofauna of the Monte Albo, Sardinia (Italy), „Russian Journal of Herpetology”, 25 (3), 2018, s. 172–176, DOI: 10.30906/1026-2296-2018-25-3-172-176, ISSN 1026-2296 (ang.).

[iucn19-43] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes genei, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-03-11] (ang.).

[44] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 187, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[iucn20-45] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes imperialis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-03-11] (ang.).

[iucn21-46] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes italicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2022-1.RLTS.T20458A89709054.en [dostęp 2023-03-19] (ang.).

[iucn22-47] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes sarrabuensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-03-11] (ang.).

[:013-48] S.S. Carranza S.S. i inni, Biogeography and evolution of European cave salamanders, Hydromantes (Urodela: Plethodontidae), inferred from mtDNA sequences, „Journal of Biogeography”, 35 (4), 2008, s. 724–738, DOI: 10.1111/j.1365-2699.2007.01817.x, ISSN 0305-0270 .

[iucn23-49] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Speleomantes strinatii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2022-1.RLTS.T59405A89709164.en [dostęp 2023-03-18] (ang.).

[50] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 184, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[51] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 112, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[iucn40-52] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Proteus anguinus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-09-04] (ang.).

[53] JuditJ. Vörös JuditJ., SylvainS. Ursenbacher SylvainS., DušanD. Jelić DušanD., Population Genetic Analyses Using 10 New Polymorphic Microsatellite Loci Confirms Genetic Subdivision within the Olm, Proteus anguinus, „Journal of Heredity”, marzec 2019 .

[54] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 61, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[55] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 62, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[56] D. Frost: Salamandrininae Fitzinger, 1843. [w:] Amphibian Species of the World 6.1, an Online Reference [on-line]. American Museum of Natural History. [dostęp 2022-05-21]. (ang.).

[57] D. Frost: Calotriton Gray, 1858. [w:] Amphibian Species of the World 6.1, an Online Reference [on-line]. American Museum of Natural History. [dostęp 2022-05-17]. (ang.).

[58] D. Frost: Euproctus Gené, 1838. [w:] Amphibian Species of the World 6.1, an Online Reference [on-line]. American Museum of Natural History. [dostęp 2022-05-17]. (ang.).

[iucn41-59] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Calotriton arnoldi, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-09-04] (ang.).

[mtDNA-60] S. Carranza & F. Amat. Taxonomy, biogeography and evolution of Euproctus (Amphibia: Salamandridae), with the resurrection of the genus Calotriton and the description of a new endemic species from the Iberian Peninsula. „Zoological Journal of the Linnean Society”. 145 (4), s. 555–582, 2005. DOI: 10.1111/j.1096-3642.2005.00197.x. (ang.).

[iucn42-61] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Calotriton asper, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-09-04] (ang.).

[62] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 75, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[iucn24-63] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Euproctus montanus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2022-1.RLTS.T59449A89701122.en [dostęp 2023-03-19] (ang.).

[iucn25-64] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Euproctus platycephalus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, wersja 2022-2, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2022-1.RLTS.T8371A89696764.en [dostęp 2023-03-06] (ang.).

[65] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 94, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[66] JeanJ. Raffaëlli JeanJ., Proposal for a new taxonomic arrangement of Ichthyosaura alpestris (Laurenti, 1768) (Urodela, Salamandridae), an iconic species with a complex phylogenetic structure., „Alytes, the International Journal of Batrachology”, 2018 .

[iucn43-67] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Lissotriton boscai, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-09-04] (ang.).

[iucn44-68] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Lissotriton graecus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-09-04] (ang.).

[:5-69] Dubois, Alain & Raffaëlli, Jean. (2009). A new ergotaxonomy of the family Salamandridae Goldfuss, 1820 (Amphibia, Urodela). Alytes. 26. 1-85.

[70] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 86, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[iucn30-71] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Lissotriton italicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-04-02] (ang.).

[:17-72] Lissotriton lantzi, [w:] AmphibiaWeb [online], University of California, Berkeley, CA, USA, 2023 [dostęp 2023-03-08] .

[iucn5-73] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Lissotriton maltzani, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, wersja 2022-2 [dostęp 2023-04-12] (ang.).

[:6-74] Lissotriton maltzani (Boettger, 1879) [online] .

[:04-75] AlanA. Dubois AlanA., JeanJ. Raffaëlli JeanJ., A new ergotaxonomy of the family Salamandridae Goldfuss, 1820 (Amphibia, Urodela), „Alytes : international journal of batrachology”, marzec 2009, s. 38 .

[76] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 92, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:8-77] Darrel R.D.R. Frost Darrel R.D.R., Lissotriton schmidtleri (Raxworthy, 1988), [w:] Amphibian Species of the World: an Online Reference. Version 6.1 [online], American Museum of Natural History, New York, USA [dostęp 2023-04-20] .

[78] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 83, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[79] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 122, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[80] Lyciasalamandra helverseni: Karpathos salamander, [w:] AmphibiaWeb [online], University of California, Berkeley, CA, USA, 2023 [dostęp 2023-04-28] .

[81] MichaelM. Veith MichaelM., SebastianS. Steinfartz SebastianS., When non-monophyly results in taxonomic consequences–the case of Mertensiella within the Salamandridae (Amphibia: Urodela), „Salamandra”, styczeń 2004 .

[82] Lyciasalamandra luschani (Steindachner, 1891) [online], Amphibian Species of the World .

[iucn26-83] Olgun i inni, Ommatotriton ophryticus (errata version published in 2019), [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2009, wersja 2022-2, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2009-1.RLTS.T136019A155801190.en [dostęp 2023-03-11] (ang.).

[84] Litvinchuk i inni, Taxonomic status of Triturus vittatus (Amphibia: Salamandridae) in western Turkey: trunk vertebrae count, genome size and allozyme data, „Amphibia-Reptilia”, 26 (3), 2005, s. 305–323, DOI: 10.1163/156853805774408685, ISSN 1568-5381 [dostęp 2023-08-11] (ang.).

[85] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 77, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[86] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 155, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[87] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 68, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:11-88] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 63, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[89] JeroenJ. Speybroeck JeroenJ. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 70, ISBN 978-1-4729-7042-8 .

[:20-90] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 71, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[91] DanieleD. Canestrelli DanieleD., FrancescaF. Zangari FrancescaF., GiuseppeG. Nascetti GiuseppeG., Genetic evidence for two distinct species within the Italian endemic salamandrina terdigitata (Bonnaterre, 1789) (Amphibia: Urodela: Salamandridae), „Herpetological Journal”, 16 (2), 2006, s. 221–227 [dostęp 2023-08-11] (ang.).

[iucn6-92] IUCN SSC Amphibian Specialist Group., Triturus carnifex, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-05-02] (ang.).

[:3-93] J.W.J.W. Arntzen J.W.J.W., G. EspregueiraG.E. Themudo G. EspregueiraG.E., B.B. Wielstra B.B., The phylogeny of crested newts (Triturus cristatus superspecies): nuclear and mitochondrial genetic characters suggest a hard polytomy, in line with the paleogeography of the centre of origin, „Contributions to Zoology”, 76 (4), 2007, s. 261–278, DOI: 10.1163/18759866-07604005, ISSN 1875-9866 [dostęp 2023-05-02] .

[94] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 100, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[iucn27-95] IUCN SSC Amphibian Specialist Group., Triturus dobrogicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-05-08] (ang.).

[:19-96] Triturus ivanbureschi: Balkan Crested Newt; Buresch's Crested Newt, [w:] AmphibiaWeb [online], University of California, Berkeley, CA, USA, 2022 [dostęp 2023-05-29] .

[:07-97] B.B. Wielstra B.B. i inni, A revised taxonomy of crested newts in the Triturus karelinii group (Amphibia: Caudata: Salamandridae), with the description of a new species, „Zootaxa”, 3682, 2013, s. 441–453, DOI: 10.11646/zootaxa.3682.3.5, ISSN 1175-5326, PMID: 25243299 [dostęp 2023-05-29] .

[:7-98] B.B. Wielstra B.B., J.W.J.W. Arntzen J.W.J.W., Description of a new species of crested newt, previously subsumed in Triturus ivanbureschi (Amphibia: Caudata: Salamandridae), „Zootaxa”, 4109 (1), 2016, s. 73–80, DOI: 10.11646/zootaxa.4109.1.6, ISSN 1175-5334, PMID: 27394852 [dostęp 2023-05-29] .

[:014-99] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 139, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[100] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 137, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[iucn9-101] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Triturus macedonicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-05-27] (ang.).

[:21-102] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 102, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:23-103] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 127, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:24-104] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 28, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[105] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 117, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[iucn2-106] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Alytes almogavarii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-04-01] (ang.).

[107] Arntzen, J.W., & García-París, M. (1995). Morphological and allozyme studies of midwife toads (genus Alytes), including the description of two new taxa from Spain, Bijdragen tot de Dierkunde, 65(1), 5-34. doi: https://doi.org/10.1163/26660644-06501002

[108] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 121, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[109] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 123, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[iucn31-110] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Alytes muletensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020, DOI: 10.2305/IUCN.UK.2020-3.RLTS.T977A89697685.en [dostęp 2023-03-19] (ang.).

[111] Alytes obstericans [online], The IUCN Red List of Threatened Species, 2022 .

[:018-112] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 37, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[iucn32-113] JaimeJ. Bosch JaimeJ. i inni, Discoglossus jeanneae, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2008 [dostęp 2023-04-15] (ang.).

[iucn33-114] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Discoglossus galganoi, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021 [dostęp 2023-04-08] (ang.).

[:13-115] ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh. i inni, Integrating hybrid zone analyses in species delimitation: lessons from two anuran radiations of the Western Mediterranean, „Heredity”, 124 (3), 2020, s. 423–438, DOI: 10.1038/s41437-020-0294-z, ISSN 1365-2540 [dostęp 2023-04-08] (ang.).

[iucn4-116] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Discoglossus galganoi, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021 [dostęp 2023-04-08] (ang.).

[iucn34-117] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Discoglossus montalentii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2022-09-20] (ang.).

[118] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 129, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:019-119] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 40, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[iucn35-120] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Discoglossus sardus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020 [dostęp 2023-03-18] (ang.).

[:25-121] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 42, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[:26-122] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 132, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[123] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 134, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:020-124] Bombina pachypus: Apennine Yellow-bellied Toad, [w:] AmphibiaWeb [online], University of California, Berkeley, CA, USA, 2012 [dostęp 2023-03-08] .

[125] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 135, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[126] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 136, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:27-127] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 148, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:28-128] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 70, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[:29-129] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 71, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[130] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 150, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:05-131] AmphibiaWeb - Bufo spinosus [online], amphibiaweb.org [dostęp 2023-04-23] .

[132] DanielD. Jablonski DanielD., Riyad A.R.A. Sadek Riyad A.R.A., The Caucasian Toad, Bufo verrucosissimus (Pallas, 1814) in the Levant: evidence from mitochondrial DNA, „Herpetozoa”, 32, 2019, s. 255–258, DOI: 10.3897/herpetozoa.32.e37560, ISSN 2682-955X (ang.).

[133] J.J. Garcia-Porta J.J. i inni, Molecular phylogenetics and historical biogeography of the west-palearctic common toads (Bufo bufo species complex), „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 63 (1), 2012, s. 113–130, DOI: 10.1016/j.ympev.2011.12.019, ISSN 1055-7903 (ang.).

[:021-134] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 77, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[iucn36-135] IUCN SSC Amphibian Specialist Group., Bufotes balearicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020 [dostęp 2023-04-29] (ang.).

[iucn37-136] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Bufotes boulengeri, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-05-06] (ang.).

[iucn8-137] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Bufotes cypriensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-05-24] (ang.).

[:06-138] ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh. i inni, Fifteen shades of green: The evolution of Bufotes toads revisited, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 141, 2019, s. 106615, DOI: 10.1016/j.ympev.2019.106615, ISSN 1055-7903 [dostęp 2023-05-24] (ang.).

[:14-139] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 78, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[140] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 156, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[141] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 152, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[142] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 154, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[143] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 83, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[iucn3-144] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Sclerophrys mauritanica, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021 [dostęp 2023-03-26] (ang.).

[145] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 157, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:30-146] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 159, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[iucn45-147] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Hyla intermedia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021 [dostęp 2023-09-04] (ang.).

[148] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 163, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[149] ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh., BéréniceB. Alard BéréniceB., An odyssey out of Africa: an integrative review of past and present invasions by the Mediterranean tree frog (Hyla meridionalis), „Biological Journal of the Linnean Society”, 31 sierpnia 2020 .

[iucn46-150] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Hyla meridionalis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-09-04] (ang.).

[:31-151] MatthiasM. Stöck MatthiasM. i inni, Mitochondrial and nuclear phylogeny of circum-Mediterranean tree frogs from the Hyla arborea group, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 49 (3), 2008, s. 1019–1024, DOI: 10.1016/j.ympev.2008.08.029, ISSN 1055-7903 [dostęp 2023-08-18] .

[iucn38-152] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Hyla perrini, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020 [dostęp 2023-06-15] (ang.).

[:15-153] ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh. i inni, Genomic Evidence for Cryptic Speciation in Tree Frogs From the Apennine Peninsula, With Description of Hyla perrini sp. nov, „Frontiers in Ecology and Evolution”, 6, 2018, DOI: 10.3389/fevo.2018.00144/full#b90, ISSN 2296-701X [dostęp 2023-06-15] .

[:022-154] Hyla sarda: Sardinian Tree Frog, [w:] AmphibiaWeb [online], University of California, Berkeley, CA, USA, 2021 [dostęp 2023-06-15] .

[iucn47-155] SergiusS. Kuzmin SergiusS. i inni, Hyla savignyi, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2009 [dostęp 2023-09-04] (ang.).

[:32-156] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 138, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:33-157] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 52, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[iucn11-158] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelobates balcanicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021 [dostęp 2023-06-27] (ang.).

[:09-159] ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh. i inni, Call a spade a spade: taxonomy and distribution of Pelobates, with description of a new Balkan endemic, „ZooKeys”, 859, 2019, s. 131–158, DOI: 10.3897/zookeys.859.33634, ISSN 1313-2970 [dostęp 2023-06-27] (ang.).

[160] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 141, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[161] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 139, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[162] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 143, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:34-163] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 145, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[164] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 46, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[:023-165] Rodríguez, Jesús & Gehara, Marcelo & Márquez, Rafael & Vences, Miguel & Gonçalves, Helena & Sequeira, Fernando & Martinez-Solano, Inigo & Tejedo, Miguel. (2017). Integration of molecular, bioacoustical and morphological data reveals two new cryptic species of Pelodytes (Anura, Pelodytidae) from the Iberian Peninsula. Zootaxa. 4243. 1. 10.11646/zootaxa.4243.1.1.

[:010-166] Rodríguez, Jesús & Gehara, Marcelo & Márquez, Rafael & Vences, Miguel & Gonçalves, Helena & Sequeira, Fernando & Martinez-Solano, Inigo & Tejedo, Miguel. (2017). Integration of molecular, bioacoustical and morphological data reveals two new cryptic species of Pelodytes (Anura, Pelodytidae) from the Iberian Peninsula. Zootaxa. 4243. 1. 10.11646/zootaxa.4243.1.1.

[167] Pelodytes caucasicus [online], IUCN, 2009 .

[:024-168] Rodríguez, Jesús & Gehara, Marcelo & Márquez, Rafael & Vences, Miguel & Gonçalves, Helena & Sequeira, Fernando & Martinez-Solano, Inigo & Tejedo, Miguel. (2017). Integration of molecular, bioacoustical and morphological data reveals two new cryptic species of Pelodytes (Anura, Pelodytidae) from the Iberian Peninsula. Zootaxa. 4243. 1. 10.11646/zootaxa.4243.1.1.

[:16-169] ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh. i inni, Integrating hybrid zone analyses in species delimitation: lessons from two anuran radiations of the Western Mediterranean, „Heredity”, 124 (3), 2020, s. 423–438, DOI: 10.1038/s41437-020-0294-z, ISSN 1365-2540 [dostęp 2023-07-01] (ang.).

[:35-170] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 146, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[171] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 115, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[172] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 116, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[173] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 117, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:36-174] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 164, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:18-175] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 86, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[:37-176] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 179, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:38-177] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 98, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[:39-178] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 164, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:40-179] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 86, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[:41-180] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 195, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:42-181] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 116, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[iucn12-182] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax bedriagae, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-07-07] (ang.).

[enW-183] FrancoF. Andreone FrancoF. i inni, Pelophylax bergeri, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2007-07-23] (ang.).

[184] Pierre-AndréP.A. Crochet Pierre-AndréP.A., AlainA. Dubois AlainA., Recent changes in the taxonomy of European amphibians and reptiles, styczeń 2004, s. 6 .

[iucn17-185] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax cerigensis (errata version published in 2022), [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022, wersja 2022-1 [dostęp 2023-02-07] (ang.).

[186] P.P. Lymberakis P.P. i inni, The Amphibians and Reptiles of the Aegean Sea, [w:] Biogeography and Biodiversity of the Aegean. In honour of Prof. Moysis Mylonas, Nikozja, Cypr: Broken Hill Publishers Ltd, 2018, s. 169–189, ISBN 978-9925-563-78-4 (ang.).

[187] P.P. Lymberakis P.P. i inni, Mitochondrial phylogeography of Rana (Pelophylax) populations in the Eastern Mediterranean region, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 44 (1), 2007, s. 115–125, DOI: 10.1016/j.ympev.2007.03.009, ISSN 1055-7903 (ang.).

[iucn13-188] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax cretensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020 [dostęp 2023-09-07] (ang.).

[iucn14-189] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax cypriensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-07-13] (ang.).

[iucn15-190] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax epeiroticus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020 [dostęp 2023-07-20] (ang.).

[:43-191] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 182, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[192] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 113, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[:015-193] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 115, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[:011-194] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 115, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[:016-195] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 114, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[:012-196] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 114, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[iucn28-197] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax kurtmuelleri, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-07-29] (ang.).

[198] K. Kolenda, T. Skawiński & M. Kaczmarski. Przegląd „nowych” gatunków płazów i gadów występujących w Polsce. „Kosmos”. 68 (1), s. 214, 2019. DOI: 10.36921/kos.2019_2491. (pol.).

[199] Jeroen Speybroeck i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 186, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:44-200] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 185, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:45-201] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 186, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[iucn48-202] SergiusS. Kuzmin SergiusS. i inni, Pelophylax ridibundus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2009 [dostęp 2023-09-04] (ang.).

[:4-203] PaulP. Doniol-Valcroze PaulP. i inni, Discovery of a Pelophylax saharicus (Anura, Ranidae) population in Southern France: a new potentially invasive species of water frogs in Europe, „Amphibia-Reptilia”, 42 (4), 2021, s. 427–442, DOI: 10.1163/15685381-bja10066, ISSN 1568-5381 [dostęp 2023-06-21] .

[:02-204] Dufresnes Ch., Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East, 19 stycznia 2019, s. 102, ISBN 978-1-4729-4137-4.

[iucn-205] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Pelophylax shqipericus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020 [dostęp 2023-03-28] (ang.).

[206] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 170, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:12-207] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 174, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[:46-208] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 178, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[iucn39-209] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Rana italica, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-03-18] (ang.).

[:017-210] Rana macrocnemis: Iranian Long-Legged Frog, [w:] AmphibiaWeb [online], University of California, Berkeley, CA, USA, 2001 [dostęp 2023-03-06] .

[iucn10-211] IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Rana parvipalmata, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2022 [dostęp 2023-06-06] (ang.).

[:08-212] ChristopheCh. Dufresnes ChristopheCh. i inni, Are glacial refugia hotspots of speciation and cytonuclear discordances? Answers from the genomic phylogeography of Spanish common frogs, „Molecular Ecology”, 29 (5), 2020, s. 986–1000, DOI: 10.1111/mec.15368, ISSN 0962-1083 [dostęp 2023-06-06] (ang.).

[213] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 173, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[214] Speybroeck J. i inni, Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe, Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 168, ISBN 978-1-4729-7042-8.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

@@ Linia 45: / Linia 45: @@
 W wydanej w 2009 roku ''European Red List of Amphibians'' (Europejska Czerwona Księga Płazów) podano, że populacja 59% europejskich gatunków płazów maleje, a 23% gatunków jest zagrożonych wyginięciem<ref name=":1" />. Obecnie do najważniejszych zagrożeń dla europejskich płazów zalicza się:
-* '''Utratę i [[Fragmentacja siedliska|fragmentację siedlisk]].''' Czynniki te uznawane są za główną przyczynę spadku rozmiarów populacji płazów w Europie. Eksploatacja siedlisk doprowadza do utraty łąk, lasów, a przede wszystkich terenów podmokłych, co prowadzi do zaniku miejscowych populacji płazów. Ponadto, fragmentacja siedlisk wynikająca często z obecności dróg samochodowych rozdzielających poszczególne populacje płazów (a także prowadzących do dużej śmiertelności płazów przejeżdżanych przez samochody) doprowadza do braku migracji pomiędzy populacjami (i wynikającym z tego [[inbreeding]]u) oraz utrudnia płazom dotarcie do zbiorników rozrodczych<ref>Dufresnes Ch., ''Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East'', 19 stycznia 2019, s. 17, ISBN 978-1-4729-4137-4.</ref><ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 17, ISBN 978-1-4729-7042-8.</ref>.
+* '''Utratę i [[Fragmentacja siedliska|fragmentację siedlisk]].''' Czynniki te uznawane są za główną przyczynę spadku rozmiarów populacji płazów w Europie. Eksploatacja siedlisk doprowadza do utraty łąk, lasów, a przede wszystkich terenów podmokłych, co prowadzi do zaniku miejscowych populacji płazów. Ponadto, fragmentacja siedlisk wynikająca często z obecności dróg samochodowych rozdzielających poszczególne populacje płazów (a także prowadzących do dużej śmiertelności płazów przejeżdżanych przez samochody) doprowadza do braku migracji pomiędzy populacjami (i wynikającym z tego [[inbreeding]]u) oraz utrudnia płazom dotarcie do zbiorników rozrodczych<ref>Dufresnes Ch., ''Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East'', 19 stycznia 2019, s. 17, {{ISBN|978-1-4729-4137-4}}.</ref><ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 17, {{ISBN|978-1-4729-7042-8}}.</ref>.
-* '''Zmiany klimatu.''' Spekuluje się, że globalne ocieplenie może wpłynąć na rozmieszczenie europejskich płazów i będzie miało szczególnie negatywny wpływ na gatunki o małych zdolnościach do dyspersji oraz tych z ograniczonym zasięgiem. Co więcej, ocieplenie to może doprowadzić do szybszego wysychania okresowych [[Zbiornik wodny|zbiorników wodnych]] używanych przez płazy do rozrodu. Zjawisko to zauważalne jest już na niektórych obszarach strefy śródziemnomorskiej. Ponadto, zmiany klimatyczne mogą również doprowadzić do zmian [[Fenologia|fenologicznych]] w rozrodzie oraz zwiększyć rozmiary [[Dziura ozonowa|dziury ozonowej]] tym samym zwiększając ilość promieniowania [[Ultrafiolet|UV]]-B docierającego do ziemi i zagrażającego płazom<ref name=":53">Dufresnes Ch., ''Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East'', 19 stycznia 2019, s. 18, ISBN 978-1-4729-4137-4.</ref>.
+* '''Zmiany klimatu.''' Spekuluje się, że globalne ocieplenie może wpłynąć na rozmieszczenie europejskich płazów i będzie miało szczególnie negatywny wpływ na gatunki o małych zdolnościach do dyspersji oraz tych z ograniczonym zasięgiem. Co więcej, ocieplenie to może doprowadzić do szybszego wysychania okresowych [[Zbiornik wodny|zbiorników wodnych]] używanych przez płazy do rozrodu. Zjawisko to zauważalne jest już na niektórych obszarach strefy śródziemnomorskiej. Ponadto, zmiany klimatyczne mogą również doprowadzić do zmian [[Fenologia|fenologicznych]] w rozrodzie oraz zwiększyć rozmiary [[Dziura ozonowa|dziury ozonowej]] tym samym zwiększając ilość promieniowania [[Ultrafiolet|UV]]-B docierającego do ziemi i zagrażającego płazom<ref name=":53">Dufresnes Ch., ''Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East'', 19 stycznia 2019, s. 18, {{ISBN|978-1-4729-4137-4}}.</ref>.
-* [[Plik:Batrachochytrium salamandrivorans infection.png|thumb|Skóra salamandry plamistej zainfekowanej ''Batrachochytrium salamandrivorans''|281x281px]]'''[[Patogen]]y.''' Do najważniejszych patogenów zagrażających europejskim płazom zaliczyć należy grzyby ''[[Batrachochytrium dendrobatidis]]'' oraz ''[[Batrachochytrium salamandrivorans|B. salamandrivorans]]'' powodującymi chorobę [[Chytridiomikoza|chytridiomikozę]] dziesiątkującą płazie populacje na całym świecie<ref name=":53" />. Obecność ''B. dendrobatidis'' w Europie została po raz pierwszy stwierdzona w 2000 roku wśród płazów bezogonowych pochodzących z importu z [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]]. W 2001 roku chytridiomikoza wykryta została w Hiszpanii, gdzie doprowadziła do znaczącego spadku w populacji pętówki babienicy (''Alytes obstericans'') w ''Parque Natural de la Cumbre, Circo y Lagunas de Peñalara''. Obecność ''B. dendrobatidis'' została dotychczas stwierdzona również w m.in. Włoszech, Szwajcarii, Portugalii, Wielkiej Brytanii. Należy wymienić, że niektóre gatunki europejskich płazów są odporne na infekcje ''B. dendrobatidis,'' a inne, jak np. [[Gatunek inwazyjny|inwazyjna]] żaba rycząca (''Lithobates catesbeianus''), mogą stanowić [[Wektor (medycyna)|wektor]] ułatwiający rozprzestrzenianie się choroby<ref name=":54">{{Cytuj |autor = Duffus, Amanda L.j, Cunningham, Andrew A |tytuł = Major disease threats to European amphibians |czasopismo = Herpetological Journal |data = 2010 |data dostępu = 2023-09-02 |wolumin = 20 |numer = 3 |s = 117–127 |url = https://www.thebhs.org/publications/the-herpetological-journal/volume-20-number-3-july-2010/581-02-major-disease-threats-to-european-amphibians |język = en}}</ref>. ''B. salamandrivorans'' został po raz pierwszy opisany w 2013 roku<ref name=":03">{{Cytuj |autor = An Martel, Annemarieke Spitzen-van der Sluijs, Mark Blooi, Wim Bert, Richard Ducatelle, Matthew C. Fisher, Antonius Woeltjes, Wilbert Bosman, Koen Chiers, Franky Bossuyt, Frank Pasmans |tytuł = Batrachochytrium salamandrivorans sp. nov. causes lethal chytridiomycosis in amphibians |czasopismo = Proceedings of the National Academy of Sciences |data = 2013-09-17 |data dostępu = 2023-02-14 |issn = 0027-8424 |wolumin = 110 |numer = 38 |s = 15325–15329 |doi = 10.1073/pnas.1307356110 |pmid = 24003137 |pmc = PMC3780879 |url = https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.1307356110 |język = en}}</ref>.  Infekcje obserwuje się praktycznie wyłącznie u [[Płazy ogoniaste|płazów ogoniastych]]<ref name=":03" /><ref name=":110">{{Cytuj |autor = Valarie Thomas, Yu Wang, Pascale Van Rooij, Elin Verbrugghe, Vojtech Baláž, Jaime Bosch, Andrew A. Cunningham, Matthew C. Fisher, Trenton W. J. Garner, Maarten J. Gilbert, Elena Grasselli, Thierry Kinet, Arnaud Laudelout, Stefan Lötters, Adeline Loyau, Claude Miaud, Sebastiano Salvidio, Dirk S. Schmeller, Benedikt R. Schmidt, Annemarieke Spitzen-van der Sluijs, Sebastian Steinfartz, Michael Veith, Miguel Vences, Norman Wagner, Stefano Canessa, An Martel, Frank Pasmans |tytuł = Mitigating Batrachochytrium salamandrivorans in Europe |czasopismo = Amphibia-Reptilia |data = 2019-1-1 |data dostępu = 2023-02-14 |issn = 1568-5381 |wolumin = 40 |numer = 3 |s = 265–290 |doi = 10.1163/15685381-20191157 |url = https://brill.com/view/journals/amre/40/3/article-p265_1.xml}}</ref>. Grzyb ten występuje [[Endemit|endemicznie]] w [[Azja Wschodnia|Azji Wschodniej]], a do jego rozprzestrzenienia doszło w związku z międzynarodowym handlem płazami ogoniastymi jako zwierzętami domowymi<ref name=":110" />. W [[Holandia|Holandii]] chytridiomikoza spowodowana przez ten gatunek grzyba doprowadziła do spadku populacji [[Salamandra plamista|salamandry plamistej]] o 99,9%<ref>Martel A, Blooi M, Adriaensen C, Van Rooij P, Beukema W, Fisher MC, Farrer RA, Schmidt BR, Tobler U, Goka K, Lips KR, Muletz C, Zamudio KR, Bosch J, Lötters S, Wombwell E, Garner TW, Cunningham AA, Spitzen-van der Sluijs A, Salvidio S, Ducatelle R, Nishikawa K, Nguyen TT, Kolby JE, Van Bocxlaer I, Bossuyt F, Pasmans F. Wildlife disease. Recent introduction of a chytrid fungus endangers Western Palearctic salamanders. Science. 2014 Oct 31;346(6209):630-1. doi: 10.1126/science.1258268. PMID: 25359973; PMCID: PMC5769814.</ref><ref>Spitzen-van der Sluijs A, Martel A, Asselberghs J, Bales EK, Beukema W, Bletz MC, Dalbeck L, Goverse E, Kerres A, Kinet T, Kirst K, Laudelout A, Marin da Fonte LF, Nöllert A, Ohlhoff D, Sabino-Pinto J, Schmidt BR, Speybroeck J, Spikmans F, Steinfartz S, Veith M, Vences M, Wagner N, Pasmans F, Lötters S. Expanding Distribution of Lethal Amphibian Fungus Batrachochytrium salamandrivorans in Europe. Emerg Infect Dis. 2016 Jul;22(7):1286-8. doi: 10.3201/eid2207.160109. Epub 2016 Jul 15. PMID: 27070102; PMCID: PMC4918153.</ref>.  Szacuje się, że w Europie ''B. salamandrivorans'' może doprowadzić do spadku liczebności populacji 30 gatunków płazów ogoniastych oraz doprowadzić do całkowitego wymarcia 10 z owych gatunków<ref name=":56">{{Cytuj |autor = Maarten Gilbert, Annemarieke Spitzen-van der Sluijs, Stefano Canessa, Jaime Bosch, Andrew A. Cunningham, Elena Grasselli, Arnaud Laudelout, Stefan	Lötters,	Claude	Miaud,	Sebastiano Salvidio, Michael Veith,	An Martel and Frank Pasmans |tytuł = Mitigating	Batrachochytrium salamandrivorans in Europe. Batrachochytrium salamandrivorans Action	Plan	 for European urodeles. |data = 2020 |url = http://bsaleurope.com/wp-content/uploads/2021/03/Bsal-Action-Plan.pdf}}</ref>. Do innych patogenów zagrażających europejskim płazom należą [[wirusy]] z rodzaju ''Ranavirus'' (doprowadzające np. do spadku populacji ropuchy szarej w Wielkiej Brytanii lub pętówki babienicy w Hiszpanii), bakterie ''[[Aeromonas hydrophilia]]'' czy [[Mucha ropuszanka|muchy ropuszanki]]<ref name=":53" /><ref name=":54" />.
+* [[Plik:Batrachochytrium salamandrivorans infection.png|thumb|Skóra salamandry plamistej zainfekowanej ''Batrachochytrium salamandrivorans''|281x281px]]'''[[Patogen]]y.''' Do najważniejszych patogenów zagrażających europejskim płazom zaliczyć należy grzyby ''[[Batrachochytrium dendrobatidis]]'' oraz ''[[Batrachochytrium salamandrivorans|B. salamandrivorans]]'' powodującymi chorobę [[Chytridiomikoza|chytridiomikozę]] dziesiątkującą płazie populacje na całym świecie<ref name=":53" />. Obecność ''B. dendrobatidis'' w Europie została po raz pierwszy stwierdzona w 2000 roku wśród płazów bezogonowych pochodzących z importu z [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]]. W 2001 roku chytridiomikoza wykryta została w Hiszpanii, gdzie doprowadziła do znaczącego spadku w populacji pętówki babienicy (''Alytes obstericans'') w ''Parque Natural de la Cumbre, Circo y Lagunas de Peñalara''. Obecność ''B. dendrobatidis'' została dotychczas stwierdzona również w m.in. Włoszech, Szwajcarii, Portugalii, Wielkiej Brytanii. Należy wymienić, że niektóre gatunki europejskich płazów są odporne na infekcje ''B. dendrobatidis,'' a inne, jak np. [[Gatunek inwazyjny|inwazyjna]] żaba rycząca (''Lithobates catesbeianus''), mogą stanowić [[Wektor (medycyna)|wektor]] ułatwiający rozprzestrzenianie się choroby<ref name=":54">{{Cytuj |autor = Duffus, Amanda L.j, Cunningham, Andrew A |tytuł = Major disease threats to European amphibians |czasopismo = Herpetological Journal |data = 2010 |data dostępu = 2023-09-02 |wolumin = 20 |numer = 3 |s = 117–127 |url = https://www.thebhs.org/publications/the-herpetological-journal/volume-20-number-3-july-2010/581-02-major-disease-threats-to-european-amphibians |język = en}}</ref>. ''B. salamandrivorans'' został po raz pierwszy opisany w 2013 roku<ref name=":03">{{Cytuj |autor = An Martel, Annemarieke Spitzen-van der Sluijs, Mark Blooi, Wim Bert, Richard Ducatelle, Matthew C. Fisher, Antonius Woeltjes, Wilbert Bosman, Koen Chiers, Franky Bossuyt, Frank Pasmans |tytuł = Batrachochytrium salamandrivorans sp. nov. causes lethal chytridiomycosis in amphibians |czasopismo = Proceedings of the National Academy of Sciences |data = 2013-09-17 |data dostępu = 2023-02-14 |issn = 0027-8424 |wolumin = 110 |numer = 38 |s = 15325–15329 |doi = 10.1073/pnas.1307356110 |pmid = 24003137 |pmc = PMC3780879 |url = https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.1307356110 |język = en}}</ref>.  Infekcje obserwuje się praktycznie wyłącznie u [[Płazy ogoniaste|płazów ogoniastych]]<ref name=":03" /><ref name=":110">{{Cytuj |autor = Valarie Thomas, Yu Wang, Pascale Van Rooij, Elin Verbrugghe, Vojtech Baláž, Jaime Bosch, Andrew A. Cunningham, Matthew C. Fisher, Trenton W. J. Garner, Maarten J. Gilbert, Elena Grasselli, Thierry Kinet, Arnaud Laudelout, Stefan Lötters, Adeline Loyau, Claude Miaud, Sebastiano Salvidio, Dirk S. Schmeller, Benedikt R. Schmidt, Annemarieke Spitzen-van der Sluijs, Sebastian Steinfartz, Michael Veith, Miguel Vences, Norman Wagner, Stefano Canessa, An Martel, Frank Pasmans |tytuł = Mitigating Batrachochytrium salamandrivorans in Europe |czasopismo = Amphibia-Reptilia |data = 2019-1-1 |data dostępu = 2023-02-14 |issn = 1568-5381 |wolumin = 40 |numer = 3 |s = 265–290 |doi = 10.1163/15685381-20191157 |url = https://brill.com/view/journals/amre/40/3/article-p265_1.xml}}</ref>. Grzyb ten występuje [[Endemit|endemicznie]] w [[Azja Wschodnia|Azji Wschodniej]], a do jego rozprzestrzenienia doszło w związku z międzynarodowym handlem płazami ogoniastymi jako zwierzętami domowymi<ref name=":110" />. W [[Holandia|Holandii]] chytridiomikoza spowodowana przez ten gatunek grzyba doprowadziła do spadku populacji [[Salamandra plamista|salamandry plamistej]] o 99,9%<ref>{{cytuj | autor = A. Martel, M. Blooi, C. Adriaensen, P. Van Rooij, W. Beukema, M. C. Fisher, R. A. Farrer, B. R. Schmidt, U. Tobler, K. Goka, K. R. Lips, C. Muletz, K. R. Zamudio, J. Bosch, S. Lötters, E. Wombwell, T. W. J. Garner, A. A. Cunningham, A. Spitzen-van der Sluijs, S. Salvidio, R. Ducatelle, K. Nishikawa, T. T. Nguyen, J. E. Kolby, I. Van Bocxlaer, F. Bossuyt, F. Pasmans | tytuł = Wildlife disease. Recent introduction of a chytrid fungus endangers Western Palearctic salamanders | czasopismo = Science (New York, N.Y.) | data = 2014-10-31 | data dostępu = 2023-09-04 | wolumin = 346 | numer = 6209 | s = 630–631 | doi = 10.1126/science.1258268 | pmid = 25359973 | pmc = 5769814}}</ref><ref>Spitzen-van der Sluijs A, Martel A, Asselberghs J, Bales EK, Beukema W, Bletz MC, Dalbeck L, Goverse E, Kerres A, Kinet T, Kirst K, Laudelout A, Marin da Fonte LF, Nöllert A, Ohlhoff D, Sabino-Pinto J, Schmidt BR, Speybroeck J, Spikmans F, Steinfartz S, Veith M, Vences M, Wagner N, Pasmans F, Lötters S. Expanding Distribution of Lethal Amphibian Fungus Batrachochytrium salamandrivorans in Europe. Emerg Infect Dis. 2016 Jul;22(7):1286-8. doi: 10.3201/eid2207.160109. Epub 2016 Jul 15. PMID: 27070102; PMCID: PMC4918153.</ref>.  Szacuje się, że w Europie ''B. salamandrivorans'' może doprowadzić do spadku liczebności populacji 30 gatunków płazów ogoniastych oraz doprowadzić do całkowitego wymarcia 10 z owych gatunków<ref name=":56">{{Cytuj |autor = Maarten Gilbert, Annemarieke Spitzen-van der Sluijs, Stefano Canessa, Jaime Bosch, Andrew A. Cunningham, Elena Grasselli, Arnaud Laudelout, Stefan	Lötters,	Claude	Miaud,	Sebastiano Salvidio, Michael Veith,	An Martel and Frank Pasmans |tytuł = Mitigating	Batrachochytrium salamandrivorans in Europe. Batrachochytrium salamandrivorans Action	Plan	 for European urodeles. |data = 2020 |url = http://bsaleurope.com/wp-content/uploads/2021/03/Bsal-Action-Plan.pdf}}</ref>. Do innych patogenów zagrażających europejskim płazom należą [[wirusy]] z rodzaju ''Ranavirus'' (doprowadzające np. do spadku populacji ropuchy szarej w Wielkiej Brytanii lub pętówki babienicy w Hiszpanii), bakterie ''[[Aeromonas hydrophilia]]'' czy [[Mucha ropuszanka|muchy ropuszanki]]<ref name=":53" /><ref name=":54" />.
-* '''[[Gatunek inwazyjny|Gatunki inwazyjne]],''' takie jak [[pstrąg tęczowy]], ryby z rodzaju ''[[Gambusia]],'' czy [[rak sygnałowy]] żywiące się jajami i larwami płazów, co powoduje spadek w rozmiarach populacji niektórych płazów bezogonowych. Na lądzie płazy mogą padać ofiarami introdukowane [[Szop pracz|szopa pracza]], co jest szczególnie widoczne na Kaukazie. Zagrożenie stanowić mogą również inwazyjne gatunki płazów, takie jak [[platana szponiasta]] (''Xenopus laevis'') czy żaba rycząca pochodzące z innych kontynentów lub europejskie gatunki płazów introdukowane na nowych obszarach. W obu tych przypadkach obce gatunki płazów, które mogą wypierać rodzimą batrachofaunę<ref name=":55">Dufresnes Ch., ''Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East'', 19 stycznia 2019, s. 19, ISBN 978-1-4729-4137-4.</ref>.
+* '''[[Gatunek inwazyjny|Gatunki inwazyjne]],''' takie jak [[pstrąg tęczowy]], ryby z rodzaju ''[[Gambusia]],'' czy [[rak sygnałowy]] żywiące się jajami i larwami płazów, co powoduje spadek w rozmiarach populacji niektórych płazów bezogonowych. Na lądzie płazy mogą padać ofiarami introdukowane [[Szop pracz|szopa pracza]], co jest szczególnie widoczne na Kaukazie. Zagrożenie stanowić mogą również inwazyjne gatunki płazów, takie jak [[platana szponiasta]] (''Xenopus laevis'') czy żaba rycząca pochodzące z innych kontynentów lub europejskie gatunki płazów introdukowane na nowych obszarach. W obu tych przypadkach obce gatunki płazów, które mogą wypierać rodzimą batrachofaunę<ref name=":55">Dufresnes Ch., ''Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East'', 19 stycznia 2019, s. 19, {{ISBN|978-1-4729-4137-4}}.</ref>.
 * '''Nadmierny odłów w celach kulinarnych'''<ref name=":55" />.
@@ Linia 68: / Linia 68: @@
 === Caudata – płazy ogoniaste ===
 ==== Hynobiidae – [[kątozębne]] ====
-Większość płazów ogoniastych z rodziny kątozębnych, blisko spokrewnionych ze [[Skrytoskrzelne|skrytoskrzelnymi]] (Cryptobranchidae), występuje w Chinach i Japonii. W Europie spotykany jest wyłącznie jeden przedstawiciel rodziny, kątoząb syberyjski<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 110, ISBN 978-1-4729-7042-8.</ref>.
+Większość płazów ogoniastych z rodziny kątozębnych, blisko spokrewnionych ze [[Skrytoskrzelne|skrytoskrzelnymi]] (Cryptobranchidae), występuje w Chinach i Japonii. W Europie spotykany jest wyłącznie jeden przedstawiciel rodziny, kątoząb syberyjski<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 110, {{ISBN|978-1-4729-7042-8}}.</ref>.
 {| class="wikitable"
 ! colspan="5" |Rodzaj ''[[Salamandrella]]''
@@ Linia 81: / Linia 81: @@
 |[[Plik:Salamandrella keyserlingii 1.jpg|204x204px|Salamandrella keyserlingii 1]]
 |[[Plik:Status iucn3.1 LC pl.svg|199x199px]]
-|Gatunek kosmopolityczny - rozpowszechniony w Rosji; spotykany również północnych Chinach i Mongolii oraz na japońskiej wyspie Hokkaido. W Europie występuje w Rosji od [[Obwód archangielski|obwodu archangielskiego]] na północy, przez [[Obwód archangielski|obwód kostromski]] do [[Mari El|Republiki Mari El]] na południu<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 111, ISBN 978-1-4729-7042-8.</ref>.
+|Gatunek kosmopolityczny - rozpowszechniony w Rosji; spotykany również północnych Chinach i Mongolii oraz na japońskiej wyspie Hokkaido. W Europie występuje w Rosji od [[Obwód archangielski|obwodu archangielskiego]] na północy, przez [[Obwód archangielski|obwód kostromski]] do [[Mari El|Republiki Mari El]] na południu<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 111, {{ISBN|978-1-4729-7042-8}}.</ref>.
-|Posiada najbardziej rozległy zasięg występowania ze wszystkich gatunków płazów na świecie - wynosi on 12 milionów km<sup>2</sup><ref>Dufresnes Ch., ''Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East'', 19 stycznia 2019, s. 189, ISBN 978-1-4729-4137-4.</ref>.
+|Posiada najbardziej rozległy zasięg występowania ze wszystkich gatunków płazów na świecie - wynosi on 12 milionów km<sup>2</sup><ref>Dufresnes Ch., ''Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East'', 19 stycznia 2019, s. 189, {{ISBN|978-1-4729-4137-4}}.</ref>.
 |}
 ==== Plethodontidae – [[bezpłucnikowate]] ====
-Jest to największa rodzina płazów ogoniastych<ref name=":9">Dufresnes Ch., ''Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East'', 19 stycznia 2019, s. 178, ISBN 978-1-4729-4137-4.</ref>. Większość z nich (98%) spotykana jest w Ameryce Północnej, gdzie najprawdopodobniej wyewoluowała cała rodzina<ref>{{Cytuj |autor = Xing-Xing Shen, Dan Liang, Meng-Yun Chen, Rong-Li Mao, David B. Wake, Peng Zhang |tytuł = Enlarged Multilocus Data set Provides Surprisingly Younger Time of Origin for the Plethodontidae, the Largest Family of Salamanders |czasopismo = Systematic Biology |data = 2016-01 |data dostępu = 2023-08-08 |issn = 1076-836X |wolumin = 65 |numer = 1 |s = 66–81 |doi = 10.1093/sysbio/syv061 |pmid = 26385618 |url = https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26385618/}}</ref>. Jednakowoż, w [[Kreda późna|Kredzie późnej]] przedstawiciele bezpłucnikowatych przekroczyli [[Cieśnina Beringa|Cieśninę Beringa]], po czym dotarli do Europy<ref name=":9" /><ref name=":10">Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 105, ISBN 978-1-4729-7042-8.</ref>. Obecnie w Europie spotykane są gatunki zaliczane zazwyczaj do endemicznego dla tego kontynentu rodzaju ''Speleomantes''<ref name=":9" />''.'' Pozycja taksonomiczna rodzaju nie jest do końca ustalona, część badaczy zalicza europejskich przedstawicieli bezpłucnikowatych do rodzaju ''[[Hydromantes]]'', skupiającego gatunki spotykane w Stanach Zjednoczonych. Ponadto, jaskinnica sardyńska (''S. genei'') zaliczana jest czasami do monotypowego rodzaju ''Atylodes''<ref name=":10" />. Europejscy przedstawiciele bezpłucnikowatych występują w południowo-wschodniej Francji i we Włoszech (w tym na Sardynii)<ref name=":9" /><ref name=":10" />.  Są to średnich rozmiarów płazy o długich, smukłych kończynach i wyłupiastych oczach. Gatunki te cechują się głównie nocną aktywnością i spotykani są w jaskiniach i jamach, ale również w lasach. Jaja składane są w wilgotnych szczelinach pomiędzy kamieniami<ref name=":10" />.
+Jest to największa rodzina płazów ogoniastych<ref name=":9">Dufresnes Ch., ''Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East'', 19 stycznia 2019, s. 178, {{ISBN|978-1-4729-4137-4}}.</ref>. Większość z nich (98%) spotykana jest w Ameryce Północnej, gdzie najprawdopodobniej wyewoluowała cała rodzina<ref>{{Cytuj |autor = Xing-Xing Shen, Dan Liang, Meng-Yun Chen, Rong-Li Mao, David B. Wake, Peng Zhang |tytuł = Enlarged Multilocus Data set Provides Surprisingly Younger Time of Origin for the Plethodontidae, the Largest Family of Salamanders |czasopismo = Systematic Biology |data = 2016-01 |data dostępu = 2023-08-08 |issn = 1076-836X |wolumin = 65 |numer = 1 |s = 66–81 |doi = 10.1093/sysbio/syv061 |pmid = 26385618  }}</ref>. Jednakowoż, w [[Kreda późna|Kredzie późnej]] przedstawiciele bezpłucnikowatych przekroczyli [[Cieśnina Beringa|Cieśninę Beringa]], po czym dotarli do Europy<ref name=":9" /><ref name=":10">Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 105, {{ISBN|978-1-4729-7042-8}}.</ref>. Obecnie w Europie spotykane są gatunki zaliczane zazwyczaj do endemicznego dla tego kontynentu rodzaju ''Speleomantes''<ref name=":9" />''.'' Pozycja taksonomiczna rodzaju nie jest do końca ustalona, część badaczy zalicza europejskich przedstawicieli bezpłucnikowatych do rodzaju ''[[Hydromantes]]'', skupiającego gatunki spotykane w Stanach Zjednoczonych. Ponadto, jaskinnica sardyńska (''S. genei'') zaliczana jest czasami do monotypowego rodzaju ''Atylodes''<ref name=":10" />. Europejscy przedstawiciele bezpłucnikowatych występują w południowo-wschodniej Francji i we Włoszech (w tym na Sardynii)<ref name=":9" /><ref name=":10" />.  Są to średnich rozmiarów płazy o długich, smukłych kończynach i wyłupiastych oczach. Gatunki te cechują się głównie nocną aktywnością i spotykani są w jaskiniach i jamach, ale również w lasach. Jaja składane są w wilgotnych szczelinach pomiędzy kamieniami<ref name=":10" />.
 {| class="wikitable"
 ! colspan="5" |Rodzaj ''[[Speleomantes]]''
@@ Linia 112: / Linia 112: @@
 |[[Plik:Status iucn3.1 VU pl.svg|195x195px]]
 |Wyłącznie południowo-zachodnia część Sardynii (region [[Sulcis-Iglesiente]])<ref name="iucn19">{{IUCN|autor=IUCN SSC Amphibian Specialist Group|id=20456|nazwa=Speleomantes genei|iucn rok=2022|data dostępu=2023-03-11}}</ref>.
-|Gatunek umieszczany czasami w monotypowym rodzaju ''[[Atylodes]]''<ref>Dufresnes Ch., ''Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East'', 19 stycznia 2019, s. 187, ISBN 978-1-4729-4137-4.</ref>.
+|Gatunek umieszczany czasami w monotypowym rodzaju ''[[Atylodes]]''<ref>Dufresnes Ch., ''Amphibians of Europe, North Africa and the Middle East'', 19 stycznia 2019, s. 187, {{ISBN|978-1-4729-4137-4}}.</ref>.
 |-
 |''Speleomantes imperialis'' - [[jaskinnica cesarska]]
@@ Linia 146: / Linia 146: @@
 ==== Proteidae – [[odmieńcowate]] ====
-Do rodziny odmieńcowatych należy mniej niż 10 gatunków płazów ogoniastych. Rodzina ta podzielona jest na dwa rodzaje - ''Necturus'', którego przedstawiciele spotykani są w Ameryce Północnej, oraz monotypowy rodzaju ''Proteus'', którego jedynym przedstawicielem jest europejski endemit - odmieniec jaskiniowy zasiedlający jaskinie<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 112, ISBN 978-1-4729-7042-8.</ref>.
+Do rodziny odmieńcowatych należy mniej niż 10 gatunków płazów ogoniastych. Rodzina ta podzielona jest na dwa rodzaje - ''Necturus'', którego przedstawiciele spotykani są w Ameryce Północnej, oraz monotypowy rodzaju ''Proteus'', którego jedynym przedstawicielem jest europejski endemit - odmieniec jaskiniowy zasiedlający jaskinie<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 112, {{ISBN|978-1-4729-7042-8}}.</ref>.
 {| class="wikitable"
 ! colspan="5" |Rodzaj ''Proteus''
@@ Linia 164: / Linia 164: @@
 ==== Salamandridae – [[salamandrowate]] ====
-Do rodziny tej należy ponad 100 gatunków, z czego około 1/3 występuje w Europie. Przedstawiciele salamandrowatych spotykani są w prawie każdym europejskim kraju, a bogactwo gatunkowe jest mniejsze na południowych obszarach kontynentu<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 61, ISBN 978-1-4729-7042-8.</ref>. Wszystkie gatunki salamandrowatych w Europie cechują się aktywnością nocną i spotykane są zazwyczaj na podmokłych terenach charakteryzujących się bujną roślinnością. Gatunki zasiedlające północną i środkową część Europy [[Hibernacja naturalna|hibernują]] podczas zimy. Te z terenów południowych, natomiast, rozmnażają się zimą i wczesną wiosną, a w lecie przechodzą w stan [[Estywacja|estywacji]]<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 62, ISBN 978-1-4729-7042-8.</ref>. W Europie spotykani są przedstawiciele 11 rodzajów należących do rodziny salamandrowatych, z czego 4 (''Calotriton'', ''Chioglossa'' - rodzaj monotypowy, ''Euproctus'' oraz ''Salamandrina'') są endemiczne dla Europy<ref name=":2" /><ref>D. Frost: Salamandrininae Fitzinger, 1843. [w:] ''Amphibian Species of the World 6.1, an Online Reference'' [on-line]. American Museum of Natural History. [dostęp 2022-05-21]. (<abbr>ang.</abbr>).</ref><ref>D. Frost: ''Calotriton'' Gray, 1858. [w:] ''Amphibian Species of the World 6.1, an Online Reference'' [on-line]. American Museum of Natural History. [dostęp 2022-05-17]. (<abbr>ang.</abbr>).</ref><ref>D. Frost: ''Euproctus'' Gené, 1838. [w:] ''Amphibian Species of the World 6.1, an Online Reference'' [on-line]. American Museum of Natural History. [dostęp 2022-05-17]. (<abbr>ang.</abbr>).</ref>.
+Do rodziny tej należy ponad 100 gatunków, z czego około 1/3 występuje w Europie. Przedstawiciele salamandrowatych spotykani są w prawie każdym europejskim kraju, a bogactwo gatunkowe jest mniejsze na południowych obszarach kontynentu<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 61, {{ISBN|978-1-4729-7042-8}}.</ref>. Wszystkie gatunki salamandrowatych w Europie cechują się aktywnością nocną i spotykane są zazwyczaj na podmokłych terenach charakteryzujących się bujną roślinnością. Gatunki zasiedlające północną i środkową część Europy [[Hibernacja naturalna|hibernują]] podczas zimy. Te z terenów południowych, natomiast, rozmnażają się zimą i wczesną wiosną, a w lecie przechodzą w stan [[Estywacja|estywacji]]<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 62, {{ISBN|978-1-4729-7042-8}}.</ref>. W Europie spotykani są przedstawiciele 11 rodzajów należących do rodziny salamandrowatych, z czego 4 (''Calotriton'', ''Chioglossa'' - rodzaj monotypowy, ''Euproctus'' oraz ''Salamandrina'') są endemiczne dla Europy<ref name=":2" /><ref>D. Frost: Salamandrininae Fitzinger, 1843. [w:] ''Amphibian Species of the World 6.1, an Online Reference'' [on-line]. American Museum of Natural History. [dostęp 2022-05-21]. (<abbr>ang.</abbr>).</ref><ref>D. Frost: ''Calotriton'' Gray, 1858. [w:] ''Amphibian Species of the World 6.1, an Online Reference'' [on-line]. American Museum of Natural History. [dostęp 2022-05-17]. (<abbr>ang.</abbr>).</ref><ref>D. Frost: ''Euproctus'' Gené, 1838. [w:] ''Amphibian Species of the World 6.1, an Online Reference'' [on-line]. American Museum of Natural History. [dostęp 2022-05-17]. (<abbr>ang.</abbr>).</ref>.
 {| class="wikitable"
 ! colspan="5" |Rodzaj ''[[Calotriton]]''
@@ Linia 196: / Linia 196: @@
 |[[Plik:Benny Trapp Chioglossa lusitanica Spanien.jpg|178x178px|Benny Trapp Chioglossa lusitanica Spanien]]
 |[[Plik:Status iucn3.1 NT pl.svg|199x199px]]
-|Wilgotne obszary północno-zachodniego Półwyspu Iberyjskiego. Spotykany od [[Kantabria|Kantabrii]] w Hiszpanii do pasma górskiego [[Serra da Estrela]] w środkowej [[Portugalia|Portugalii]]<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 75, ISBN 978-1-4729-7042-8.</ref>.
+|Wilgotne obszary północno-zachodniego Półwyspu Iberyjskiego. Spotykany od [[Kantabria|Kantabrii]] w Hiszpanii do pasma górskiego [[Serra da Estrela]] w środkowej [[Portugalia|Portugalii]]<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 75, {{ISBN|978-1-4729-7042-8}}.</ref>.
 |
 |-
@@ Linia 230: / Linia 230: @@
 |[[Plik:Тритон гірський або альпійський (Ichthyosaura alpestris).jpg|178x178px|Тритон гірський або альпійський (Ichthyosaura alpestris)]]
 |[[Plik:Status iucn3.1 LC pl.svg|199x199px]]
-|Spotykany na większości obszarów północno-zachodniej, środkowej, wschodniej oraz południowo-wschodniej Europy - od wybrzeża Atlantyku we Francji do [[Karpaty|Karpat]] ukraińskich. Ponadto, introdukowana w Holandii, Niemczech, Wielkiej Brytanii, a także w [[Nowa Zelandia|Nowej Zelandii]]<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 94, ISBN 978-1-4729-7042-8.</ref>.
+|Spotykany na większości obszarów północno-zachodniej, środkowej, wschodniej oraz południowo-wschodniej Europy - od wybrzeża Atlantyku we Francji do [[Karpaty|Karpat]] ukraińskich. Ponadto, introdukowana w Holandii, Niemczech, Wielkiej Brytanii, a także w [[Nowa Zelandia|Nowej Zelandii]]<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 94, {{ISBN|978-1-4729-7042-8}}.</ref>.
 |W 2018 roku zasugerowano, że podgatunkom ''apuana'', ''reiseri'' i ''veluchiensis'' nadany powinien zostać status osobnego gatunku<ref>{{Cytuj |autor = Jean Raffaëlli |tytuł = Proposal for a new taxonomic arrangement of Ichthyosaura alpestris (Laurenti, 1768) (Urodela, Salamandridae), an iconic species with a complex phylogenetic structure. |czasopismo = Alytes, the International Journal of Batrachology |data = 2018}}</ref>. Jednakowoż, rozwiązanie to nie zostało przyjęte przez dużą część europejskich herpetologów<ref name=":2" />.
 |-
@@ Linia 256: / Linia 256: @@
 |[[Plik:Fadenmolch-triturus-helveticus.jpg|176x176px|Fadenmolch-triturus-helveticus]]
 |[[Plik:Status iucn3.1 LC pl.svg|199x199px]]
-|Północno-zachodnia i południowo-zachodnia Europa. Spotykany w środkowej Portugalii przez północną Hiszpanię, Francję, Wielką Brytanię, Belgię do zachodnich i środkowych Niemiec i Szwajcarii<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 86, ISBN 978-1-4729-7042-8.</ref>.
+|Północno-zachodnia i południowo-zachodnia Europa. Spotykany w środkowej Portugalii przez północną Hiszpanię, Francję, Wielką Brytanię, Belgię do zachodnich i środkowych Niemiec i Szwajcarii<ref>Jeroen Speybroeck i inni, ''Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe'', Bloomsbury Publishing Plc, 2016, s. 86, {{ISBN|978-1-4729-7042-8}}.</ref>.
 |
 |-