Śląsk Opolski

Szablon:Źródła Śląsk Opolski, Opolskie, Ziemia Opolska, Opolszczyzna (niem. Oppelner Schlesien) – synonim nazwy województwa opolskiego położonego nad środkową i górną Odrą. Większa część tej jednostki stanowi centralną i zachodnią część historycznego Górnego Śląska.

Historia

Opolszczyzna to określenie stosowane w polskim piśmiennictwie od połowy lat 20. XX wieku. Wprowadzony przez Ślązaka Piotra Pampucha - działacza plebiscytowego i narodowego na Górnym Śląsku, w czasie nagonki niemieckich nazistów na mniejszość polską. Wszedł do obiegu i języka potocznego w okresie po II wojnie światowej. Centralna i zachodnia część tej krainy historycznej, w przeciwieństwie do wschodniej części Górnego Śląska, zachowała swój rolniczy charakter. Korzenie obecnego kształtu Górnego Śląska sięgają średniowiecza i roku 1201, kiedy Mieszko Plątonogi, książę raciborski odebrał swemu bratankowi Henrykowi Brodatemu Księstwo opolskie i przyłączył trwale do swej domeny. Związane historycznie z Dolnym Śląskiem są kojarzone dziś często z Górnym Śląskiem miasta takie jak: Nysa, Otmuchów, Paczków, Grodków, Głuchołazy, Kluczbork, które przyłączono do ziem górnośląskich dopiero po 1818 roku.

Warto zaznaczyć, że od średniowiecza aż po rok 1941 Opole było stolicą części podzielonego Górnego Śląska, kiedy to podczas II wojny światowej Niemcy ustanowili stolicę regionu Gau Oberschlesien w Katowicach. Termin "Śląsk Opolski, Opolszczyzna" <dowód: Lubelszczyzna> stosowano na określenie pozostałej po plebiscycie w granicach Niemiec zachodniej części Górnego Śląska. W tym samym czasie po niemieckiej stronie granicy na określenie polskiej części regionu używano określenia "Ost-Oberschlesien" - Wschodni Górny Śląsk. W dwudziestoleciu międzywojennym w Niemczech tzw. Śląsk Opolski miał nazwę Górnego Śląska "Oberschlesien".

Odrębność regionu zachodniego Górnego Śląska podtrzymywały podziały administracyjne w Niemczech (istniejąca w różnych okresach osobna Rejencja Opolska) oraz Polsce - utworzenie w 1922 i ponownie 1945 województwa śląskiego. W 1998 w czasie prac nad nowym podziałem administracyjnym podział na opolską i katowicką część Górnego Śląska został utrzymany wobec masowych akcji solidarnościowych ludności woj. opolskiego.

Zmiany porządku prawno-administracyjnego Śląska (od XVI do połowy XX wieku)

Śląsk pod panowaniem Habsburgów

Na mocy układu z Wiednia (1515 r.), po bezpotomnej śmierci Ludwika Jagiellończyka Śląsk stanowiący część terytorium Czech przeszedł pod panowanie Habsburgów, którzy od roku 1440 piastowali również godność cesarską w Niemczech. Bezpośrednio pod panowanie króla czeskiego przeszło także księstwo opolsko-raciborskie. Po śmierci Jana Dobrego w 1532 dzielnicę objął Jerzy Hohenzollern, który zmarł w roku 1543. Następnie ziemię opolską przejął pod bezpośredni zarząd Ferdynand I - wnuk cesarza Maksymiliana. W latach 1552-1556 księstwo otrzymała Izabela, córka Zygmunta I Starego, jako jej uposażenie w zamian za zrzeczenie się przez nią oraz przez jej syna Jana Zapolyę pretensji do tronu węgierskiego. Górny Śląsk, aż do połowy XVII w., często był wykorzystywany przez Habsburgów jako zastaw czy też element układów dynastycznych. Panowali tu: Zygmunt Batory, Gábor Bethlen, Władysław IV Waza i Jan II Kazimierz Waza.

Tworzenie nowoczesnego systemu administracyjnego

W miarę jak posiadłości Habsburgów rozszerzały się, a państwo przeobrażało się w bardzo rozległe mocarstwo, powstała konieczność nowego zorganizowania nowoczesnego systemu administracyjnego. W dniu 1 stycznia 1527 r. Ferdynand I wydał statut nazwany „Porządkiem dworsko-państwowym”. Odnosił się on do Austrii, Węgier i Czech, a zatem i do Śląska. Był to dokument określający organizację administracji państwowej w monarchii habsburskiej. Na czele wspólnych władz dla całego państwa stanęła Tajna Rada. Najwyższą instancją sądową była Rada Dworska. Sprawy finansów powierzono Izbie Nadwornej, natomiast zagadnienia wojskowe Nadwornej Radzie Wojennej. Reprezentantem władz centralnych na terenie Śląska był starosta generalny. Wykonywał on uchwały sejmu, którego instytucja na dobre usadowiła się na Śląsku już w XV w. Starosta sprawował także funkcje państwowe: czuwał na sądownictwem, skarbowością i wojskowością. W poszczególnych księstwach interes państwa reprezentowali starostowie ziemscy, nie posiadający jednak zbyt dużych uprawnień. Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej doszło do reorganizacji urzędów administracji państwowej na Śląsku. W miejsce jednoosobowego urzędu starosty generalnego wprowadzono urząd kolegialny, noszący nazwę urzędu zwierzchniego. W jego skład wchodzili: starosta generalny, kanclerz oraz trzech radców. Do podobnych zmian doszło na poziomie księstw, gdzie również w miejsce starostów ziemskich powstały urzędy kolegialne zwane starostwami, podporządkowane urzędowi centralnemu. Pod koniec rządów austriackich na Śląsku istniało siedem księstw pod panowaniem Habsburgów, w tym opolsko-raciborskie oraz siedem księstw należących do różnych władców. Oprócz dużych terytoriów podziału wewnętrznego, na Śląsku funkcjonowała spora ilość obszarów, których właścicielami były niemieckie, czeskie czy też węgierskie rody magnackie. Funkcjonowało tu także pięć państewek stanowych i miasta królewskie.

Na czele władz miejskich stał burmistrz. Rada miejska, czyli magistrat, pochodziła z wyborów, ale jej członkowie musieli być zatwierdzeni przez starostę. Kontroli państwowej podlegały uchwały rady miejskiej, a w wielu sprawach, np. zapewnienia bezpieczeństwa urzędy miejskie stawały się posłusznym wykonawcą woli władzy państwowej. Można mówić więc o znacznym ograniczeniu samodzielności miast śląskich od urzędników cesarskich. Władza państwowa posiadała także duży wpływ na sądownictwo i próbowała ingerować w działalność cechów rzemieślniczych.

Pod pruskim panowaniem

Zmiany porządku prawno-administracyjnego na Śląsku nastąpiły natychmiast po zajęciu tego regionu przez Prusy w 1741 r. Prusacy rozpoczęli reformę administracji, która miała na celu usunięcie wszelkich śladów organizacji stanowych oraz upodobnienie administracji śląskiej do wzorców pruskich.

We Wrocławiu i w Głogowie utworzono dwie kamery wojenno-dominalne, które zarządzały departamentami, te zaś podzielono na powiaty. Kamery podporządkowane były śląskiemu ministrowi prowincjonalnemu. Na czele powiatów stali landraci, mianowani przez króla.

W nowych pruskich warunkach niektóre miasteczka śląskie utraciły prawa miejskie, m.in.: Strzeleczki, Cerekwica, Opawica, Prószków, Ścinawa Mała czy Korfantów. Miejscowości te znalazły się w grupie tzw. osad targowych, które mimo degradacji zachowały pewne elementy organizacji miejskiej, posiadając magistraty z burmistrzami. W przypadku Korfantowa znani są nawet burmistrzowie z przełomu XVIII i XIX w.: 1751 r. - H. Hanisch, 1761 r. - Georgius Krummer, 1790 r. - Carl Fr. Hohne, 1809 r. - Johann Goldschmied, 1825 r. - Johann Hildebrand, 1828 r. - H. Ermisch.

Początki samorządu na Śląsku

Dalsze istotne zmiany w porządku prawno-administracyjnym na Śląsku zaszły na początku XIX wieku. Zlikwidowano urząd ministra śląskiego. Sam Śląsk został jedną z prowincji Prus, na czele której stał nadprezydent. Prowincja śląska podzielona została na cztery rejencje: wrocławską, opolską, legnicką i dzierżoniowską, ta ostania jednak wkrótce została zlikwidowana. Rejencjami rządzili prezydenci, a na czele powiatów stali landraci.

W 1824 r. powołano sejm śląski składający się z czterech kurii: książąt i właścicieli wolnych państw stanowych, posłów szlacheckich i miejskich oraz reprezentację gmin wiejskich. Trzy lata później powołano sejmiki prowincjonalne w rejencjach. Ten organ przedstawicielski zajmował się głównie omawianiem projektów ustaw dotyczących Śląska.

Wprowadzenie nowego podziału administracyjnego w dużej mierze było związane z reformami ministra pruskiego barona Karla von Steina, autora ordynacji miejskiej ustanowionej edyktem królewskim z 19 listopada 1808 r. Reforma wprowadzała na terenie Prus magistracki system samorządu miast. Wkrótce ukazały się przepisy oddzielające administrację miast od sądownictwa, a pod koniec XIX w. ukazały się ustawy, które zrównały w prawach gminy miejskie i wiejskie.

Wewnętrzną hierarchię podziału administracyjnego Śląska w XIX w., opartą na trzech szczeblach: gminnym, powiatowym i prowincjonalnym odzwierciedla opublikowany w Dzienniku Urzędowym Królewskiego Urzędu w Opolu z 1867 roku, Statut Miasta Korfantowa:

„My, Wilhelm, z Bożej łaski Król Prus.

Na podstawie zapisów § 1, ust. 2 ordynacji miejskiej z 30 maja 1853 roku ustala się gminne stosunki osadzie targowej Friedland, w powiecie Falkenberg (Niemodlin), w rejencji Oppeln (Opole). Nadajemy tejże osadzie, po wysłuchaniu w roku 1865 prowincjonalnego Landtagu, panów z Księstwa Śląskiego, Hrabstwa Kłodzkiego i Margrabstwa Zachodniego Śląska, po połączeniu z wsią Friedland, po zniesieniu obecnego gminnego statutu, następujący statut.

§1. Obie gminy: wieś i osada targowa Friedland, w powiecie Falkenberg, będą połączone i otrzymają miano: „miasto Friedland”. Rejon miejsko-gminny tworzą te ziemie, które do tych gmin należały. Odnośnie statusu i zarządzania miastem, o ile nie ma innych ustaleń, obowiązują przepisy ordynacji miejskiej z 30 maja 1853 roku. Rejon zamku pozostaje samodzielnym terytorium, tak jak dotychczas.

§2. [...] Miasto Friedland jest korporacją, tym samym należy mu się, zgodniez ordynacją miejską, prawo do samorządu.[...]

§3. [...] Zarządzanie miastem należy do burmistrza i radnych miejskich.

§4. [...] Rada miejska składa się z burmistrza jako przewodniczącego i 12 radnych.

§8. [...] Wybór burmistrza i rajców miejskich wymaga potwierdzenia władz państwowych, którego udziela starosta powiatowy.[...]

§16. [...] Nadzór państwowy nad sprawami miejsko-gminnymi wykonuje w pierwszej instancji starosta powiatowy, jako wyższa instancja nadprezydent prowincji.[...] Zażalenia i postanowienia dotyczące spraw gminy muszą być rozstrzygnięte w ciągu 4 tygodni.[...] Nadprezydent jest ostatnią instancją, do której można składać odwołania.[...]

Potwierdzono przez nasz prawdziwy, odręczny, osobisty podpis, przy królewskich insygniach. Berlin, dnia 5 stycznia 1866 roku. (podpis) Wilhelm" .

Śląsk w granicach Niemiec i Polski

Siatka administracyjna utworzona na Śląsku w XIX w. przetrwała do początków wieku XX. Po I wojnie światowej i powstaniach śląskich doszło do podziału Górnego Śląska na dwie części: niemiecką i polską. W obrębie państwa niemieckiego, na terenie Śląska funkcjonowały dwie prowincje: górnośląska (dotychczasowa rejencja opolska), która w 1922 r. liczyła 1365139 mieszkańców, na obszarze 9 730 km² oraz dolnośląska, obejmująca swoim zasięgiem rejencję wrocławską (12 980 km²; 1 918 970 mieszkańców) i rejencję legnicką (13 615 km²; 1 234 360 mieszkańców).

Okres Republiki Weimarskiej sprzyjał rozwojowi idei samorządu terytorialnego. Przeprowadzane spisy ludności podporządkowane były celom politycznym, spis z 1910 wykazał blisko 582 tys. osób podających język polski jako ojczysty i tylko ponad 51 tys. polski i niemiecki (dwujęzyczni). Spis z roku 1925 wykazał już tylko ponad 151 tys. osób podajacych język polski jako ojczysty i 384 tys. dwujęzycznych. był to wynik polityki germanizacyjnej, presji politycznej, ekonomicznej i administracyjnej.

W latach 30. XX wieku nastąpił jednak regres. Niemiecka ordynacja gminna z 30 stycznia 1935 r. przekreśliła dotychczasowy dorobek praktyki samorządowej w Niemczech. W miejsce wolnych wyborów została wprowadzona zasada uzgodnień czy wręcz nominowania przez NSDAP.

W latach 1921-28 Śląsk Opolski był stale reprezentowany w pruskim sejmie przez polskich posłów: Józefa Wajdę, Stanisława Sierakowskiego i Czesława Klimasa.

Agresja niemiecka

Atak Niemiec na Polskę rozpoczął zapewne najtragiczniejszy okres w dziejach Śląska. Po zakończeniu kampanii wojennej decyzją władz III Rzeszy dokonano podziału ziem podbitych w Polsce, niektóre z nich wcielając do Niemiec. W wyniku tych postanowień dotychczasowe województwo śląskie oraz niektóre ziemie województwa krakowskiego i kieleckiego włączono do prowincji górnośląskiej. W nowych warunkach zatem na Śląsku funkcjonowały dwie prowincje: dolnośląska oraz wspomniana górnośląska, w skład której wchodziły dwie rejencje: opolska i katowicka. Taki podział administracyjny przetrwał do końca II wojny światowej.

Przejęcie przez Polskę ziem zachodnich

Rok 1945 otwierał w dziejach Polski i Śląska nowy rozdział. Na tzw. Ziemiach Odzyskanych szybkie stworzenie aparatu państwowego stało się jednym z kluczowych zadań. W związku z tym jednak rodziło się kilka zasadniczych pytań. Po pierwsze, jak będzie przebiegał podział administracyjny Śląska i w jakim stopniu uwzględni on aspiracje społeczności lokalnych, przede wszystkim mieszkańców Górnego Śląska? Po drugie, jakie kompetencje otrzymają organy władzy terenowej, czyli jakie będzie państwo polskie: centralistyczne zarządzane, czy zdecentralizowane? Po trzecie wreszcie, jak szybko dojdzie do pełnej unifikacji aparatu administracyjnego Śląska z resztą kraju?

Jak się okazało odpowiedzi na postawione pytania miały przynieść wydarzenia z lat 1945-1950. Administrację na ziemiach północnych i zachodnich Polski powojennej uruchamiały grupy operacyjne pełnomocników rządu. Całe terytorium „Ziem Odzyskanych” podzielono na cztery okręgi administracyjne: Mazurskie, Pomorze Zachodnie, Śląsk Dolny i Śląsk Opolski. Okręgi te dzieliły się na obwody administracyjne, odpowiadające na ogół dawnym powiatom niemieckim. Na czele okręgów administracyjnych stali okręgowi pełnomocnicy rządu.

Na szczeblu centralnym sprawami ziem zachodnich, początkowo zajmowało się Biuro Ziem Zachodnich. Wkrótce zastąpiono je urzędem Ministra Administracji Publicznej, jako Pełnomocnika Generalnego dla Ziem Odzyskanych. Ostatnią fazą tych przekształceń było powstanie Ministerstwa Ziem Odzyskanych. Był to naczelny organ państwowy zajmujący się odtąd problematyką polskich ziem zachodnich i północnych. Głównym zadaniem Ministerstwa Ziem Odzyskanych było zasiedlenie (m.in. przez Polaków z Kresów Wschodnich) i zorganizowanie przejętych ziem oraz ich pełna integracja z pozostałą częścią Polski.

Rządy rad narodowych

Zgodnie z obowiązującym wówczas prawem organami samorządu terytorialnego były rady narodowe (na poziomie gmin wiejskich i miejskich, powiatów oraz województw). Ich ciałami wykonawczymi były zarządy (gmin, miast) oraz wydziały (powiatów i województw). Obok administracji samorządowej – wojewódzkiej i powiatowej powoływani byli odpowiednio: wojewodowie i starostowie (jednocześnie przewodniczący wydziałów na swoich szczeblach), mający do pomocy w wykonywaniu swych zadań urzędy wojewódzkie i starostwa. Funkcje administracji ogólnej na szczeblu gminy pełnili wójtowie, burmistrzowie i prezydenci, podlegający hierarchicznie administracji rządowej. Można więc mówić o dwóch pionach administracji terenowej w Polsce w latach 1944-1950: rządowym i samorządowym. Obok tych dwóch pionów istniały w terenie organy administracji rządowej niezespolonej, np. organy administracji szkolnej, czy wojskowej. Konstrukcja administracji terenowej oraz kompetencje wszystkich trzech pionów w dużej mierze opierała się o wzorce przedwojenne.

Jak się okazało organizacja samorządu na ziemiach zachodnich następowała wolniej niż pozostałej części kraju i przypadła na lata 1946-1949. Po krótkim okresie funkcjonowania okręgów administracyjnych, na Śląsku utworzono dwa województwa: wrocławskie, które odpowiadało przedwojennej prowincji dolnośląskiej i śląsko-dąbrowskie (dawna prowincja górnośląska oraz przedwojenne polskie województwo śląskie i Zagłębie Dąbrowskie, przed 1939 r. należące do województwa kieleckiego).

W 1950 r. nastąpiła korekta siatki administracyjnej na Śląsku. Na jego terytorium utworzono trzy województwa: opolskie, wrocławskie i katowickie (od 1953 r. stalinogrodzkie). Ciekawostką jest to, że także opolskie mogło stać się stalinogrodzkim. Wynika to z przemówienia jakie wygłosił w Sejmie PRL, dnia 27 kwietnia 1953 r. Gustaw Morcinek: Dlaczegóż Katowice, czemu nie Bytom, nie Gliwice lub Opole? Przecież Katowice obok Nowej Huty i Gdyni są najmłodszymi miastami Polski. Katowice stały się w okresie międzywojennym stolicą Śląska.[...] tu Ślązak witał zwycięskie wojska towarzysza Stalina. Nic też dziwnego, że Ślązak, chowając w swym sercu głęboką wdzięczność dla towarzysza Stalina, to wspaniałe, bohaterskie miasto pragnął przemianować na Stalinogród.

Do obszaru województwa opolskiego włączono wówczas następujące powiaty: brzeski a miastem Brzegiem, głubczycki, grodkowski, kluczborski, kozielski, namysłowski, niemodliński, nyski z miastem Nysą, oleski, opolski z miastem Opolem, prudnicki, raciborski z miastem Raciborzem, i strzelecki.

Rok 1950 jest symboliczny nie tylko ze względu na pojawienie się województwa opolskiego. Od tego roku historia rad narodowych nie jest już historią samorządu terytorialnego, ale historią administracji, „władzą bez władzy”. Wydana 20 marca 1950 r. ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej zerwała z dotychczasową koncepcją ustroju organów terenowych. Ustawa ta przydała radzie narodowej organ wykonawczy i zarządzający o nazwie prezydium. Przejęło ono wszystkie funkcje wykonawcze władz państwowej, na podległym sobie terenie, z czasem przejmując także funkcje rady. Zmiany te nie wpłynęły jednak na wielkość gmin. Uczyniła to dopiero reforma 1954 r.

Na podstawie:

• M. Misztal, Administracja na Śląsku do połowy XX w., cz. 1-3, „Nowy Biuletyn Szkolny” nr 1-3/2001.
• M. Misztal, Formy rządzenia na Śląsku 1945-1950, „Nowy Biuletyn Szkolny” nr 9/2000.

Geografia

Największe jednostki geograficzne

• Opolska część Niziny Śląskiej
  • Dolina Nysy Kłodzkiej
  • Płaskowyż Głubczycki
  • Równina Niemodlińska
  • Pradolina Wrocławska

Większe miasta województwa

• Opole,
• Kędzierzyn-Koźle,
• Nysa,
• Brzeg,
• Prudnik,
• Kluczbork,
• Strzelce Opolskie,
• Krapkowice,
• Namysłów,
• Głuchołazy,
• Głubczyce,
• Olesno,
• Grodków,
• Niemodlin,
• Zdzieszowice.

Atrakcje turystyczne

• Góra Świętej Anny
• Łambinowice - teren obozu jenieckiego Rzeszy i obozu pracy MBP dla Niemców i Ślązaków
• Starówka w Opolu
• Nysa
• Zamek Piastów Śląskich w Brzegu w Brzegu
• Przyroda i sanktuarium na górze św. Anny
• eklektyczny pałac w Mosznej
• Kościół Trójcy Świętej w Korfantowie

Na podstawie:

• Wydawnictwo Pascal, Śląsk na weekend, przewodnik turystyczny.

Zobacz też

• Opolszczyzna w fotografii

• Śląsk, Pochodzenie nazwy Śląsk, Dolny Śląsk, Górny Śląsk, dialekt śląski, województwo opolskie, Korfantów, Związek Polaków w Niemczech
• Mieszko Plątonogi, Jan II Dobry