Kolędy polskie
Kolędy polskie – polskojęzyczne pieśni o charakterze religijnym, związane ze świętem Bożego Narodzenia.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Najstarsza zachowana polska kolęda, pochodząca z 1424, zaczyna się od słów Zdrów bądź, królu anielski[1]. Pierwotnie na początku XV wieku tłumaczono na język polski kolędy z łaciny i ze śpiewników braci czeskich[2][1]. Natomiast najstarsza znana kolęda polskiego autora, chociaż z tekstem łacińskim, to Buccinemus in hac die Bartłomieja z Jasła[3].
W XVI-XVII wieku pochodzą zbiory kolęd polskich i łacińskich z kancjonałów: Biblioteki Czartoryskich, Biblioteki Kórnickiej (m.in. Anioł pasterzom mówił), Walentego z Brzozowa (O przedobry Ojcze nasz), Jana Seklucjana, Nieświeskiego, Piotra Artiomiusza, oraz największy zbiór 90 kolęd Kancjonału z Biblioteki Sióstr Benedyktynek w Staniątkach z lat 1586, 1637 i 1700 (m.in. Nużmy dziś krześcijani, Dzieciątko się narodziło)[4].
Wzrost popularności gatunku nastąpił na przełomie XVII i XVIII wieku, wtedy ustalił się sam termin kolęda w znaczeniu pieśni bożonarodzeniowej[1]. Powstało wówczas wiele do dziś śpiewanych polskich kolęd, m.in. W żłobie leży i Ach ubogi żłobie, przypisywane przez niektórych Piotrowi Skardze[5] – ta pierwsza do melodii poloneza koronacyjnego króla Władysława IV[6]. Tekst innej XVIII-wiecznej kolędy Bóg się rodzi (oryginalny tytuł „Pieśń o narodzeniu Pańskim”) napisał Franciszek Karpiński, a jej melodię w rytmie poloneza, skomponował prawdopodobnie Karol Kurpiński[7]. W XIX wieku teksty do kolęd pisał m.in.Teofil Lenartowicz - kolęda "Mizerna cicha"[8], a muzykę tworzyli Zygmunt Noskowski[9], a na początku XX w. Feliks Nowowiejski[10]. Kolędę Lulajże, Jezuniu Fryderyk Chopin zacytował w środkowej części Scherza h-moll op. 20[11]. Ze współczesnych Dwadzieścia kolęd skomponował Witold Lutosławski[12].
W polskim dorobku kulturalnym zachowało się ponad 500 kolęd i pastorałek. W XIX wieku rozpoczęto na większą skalę ich zbieranie i zapisywanie, a punktem odniesienia jest wydany w 1843 zbiór Pastorałki i kolędy z melodiami czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane autorstwa księdza Michała Mioduszewskiego[13].
Współcześnie kolędy nadal wykonywane są w praktyce ludowej na wsiach podczas okresu Bożego Narodzenia oraz Godów, a także w kościołach, szkołach, podczas jasełek, w domach podczas Wigilii i w czasie spotkań rodzinnych czy opłatkowych. Kolędy polskie jako jedne z nielicznych w Europie są żywym elementem tzw. kolędowania po domach[14].
Znane są także kolędy aktualizowane, związane z ważnymi wydarzeniami dziejowymi: powstaniami narodowo-wyzwoleńczymi, wojnami światowymi, plebiscytami, takimi, jak powstanie styczniowe, I i II wojna światowa oraz stan wojenny. Na Lubelszczyźnie rozpowszechnione były kolędy partyzanckie[15]. W tym nurcie wyróżniono korfantyzm w kolędach aktualizowanych[16]. Powstają też nowe kolędy, komponowane przez współczesnych twórców, a popularność niektórych dorównuje kolędom tradycyjnym, np. kolęda z lat 30. XX w. Nie było miejsca dla Ciebie, czy Kolęda o gwieździe z musicalu Kolęda Nocka z lat 80. XX w[17].
W praktyce estradowej programy kolędowe wykonują chóry amatorskie i zawodowe, np. Poznańskie Słowiki, zespoły folkloru stylizowanego, jak Mazowsze czy Śląsk; a także wykonawcy różnych gatunków muzycznych.[potrzebny przypis]
Popularne są także płyty z nagraniami kolęd.
Z tym tematem związana jest kategoria:Niektóre popularne kolędy polskie
[edytuj | edytuj kod](alfabetycznie):
- „A wczora z wieczora”
- „Ach, ubogi żłobie”
- „Anioł pasterzom mówił”
- „Bóg się rodzi, moc truchleje”
- „Bracia patrzcie jeno”
- „Chrystus się nam narodził”
- „Do szopy, hej pasterze”
- „Dzisiaj w Betlejem”
- „Gdy się Chrystus rodzi”
- „Gdy śliczna Panna”
- „Gore gwiazda Jezusowi”
- „Jezus malusieńki”
- „Lulajże, Jezuniu”
- „Mędrcy świata, monarchowie”
- „Mizerna cicha”
- „Narodził się Jezus Chrystus”
- „Nie było miejsca dla Ciebie”
- „Nowy rok bieży”
- „Oj, maluśki, maluśki”
- „Pójdźmy wszyscy do stajenki”
- „Północ już była”
- „Przybieżeli do Betlejem”
- „Skrzypi wóz”
- „Tryumfy Króla Niebieskiego”
- „W żłobie leży”
- „Wśród nocnej ciszy”
- „Z narodzenia Pana”
- „Zdrow bądź, krolu anjelski”
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Roman Mazurkiewicz - Z dziejów polskiej kolędy [online], www.staropolska.pl [dostęp 2024-12-26] .
- ↑ Kolędy. zsp2krosno.pl. [dostęp 2014-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-22)]. (pol.).
- ↑ Tę średniowieczną kolędę śpiewamy do dzisiaj. Jej tekst nie zmienił się od 500 lat [online], historia.interia.pl [dostęp 2024-12-12] .
- ↑ Juliusz Nowak-Dłużewski , Kolędy polskie: średniowiecze i wiek XVI., Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1966, s. 295 - 298 (pol.).
- ↑ Roman Darowski , Stanisław Ziemiański (red.), Ks. Piotr Skarga SJ (1536-1612): życie i dziedzictwo: rok jubileuszowy, Kraków: Wydawnictwo WAM : Wydawnictwo Ignatianum, 2012, s. 315, ISBN 978-83-7614-071-1 [dostęp 2024-12-26] .
- ↑ Kolędy z historią w tle [online], Opiekun Kalisz [dostęp 2024-12-26] .
- ↑ Bóg się rodzi, moc truchleje - Najpiękniejsze kolędy i pastorałki [online], Kolędy Polskie [dostęp 2024-12-26] (pol.).
- ↑ Kolęda, czyli pieśń mówiąca o zwycięstwie dobra w czasach zła [online], 25 grudnia 2023 [dostęp 2024-12-26] (pol.).
- ↑ Witaj gwiazdko złota; muzyka: Zygmunt Noskowski, tekst: Stanisław Rzętkowski [online], Stare Melodie [dostęp 2024-12-26] (pol.).
- ↑ Alfabetyczny spis utworów - 2017: Rok Feliksa Nowowiejskiego [online], feliks.nowowiejski.pl [dostęp 2024-12-26] .
- ↑ Scherzo h-moll op. 20 [online], chopin2020.pl [dostęp 2024-12-26] .
- ↑ Witold Lutosławski, 20 Kolęd [online], pwm.com.pl [dostęp 2024-12-26] .
- ↑ Ks. Michał Marcin Mioduszewski CM i jego dzieło – Śpiewnik ks. Siedleckiego [online], 5 maja 2018 [dostęp 2024-12-26] (pol.).
- ↑ Tradycje kolędnicze w Polsce i na Podkarpaciu | www.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl [online], muzeumetnograficzne.rzeszow.pl [dostęp 2024-12-26] .
- ↑ Etnografia Lubelszczyzny – kolędowanie bożonarodzeniowe - Leksykon - Teatr NN [online], teatrnn.pl [dostęp 2024-12-26] .
- ↑ Andrzej Albiniak , Elżbieta Monika Albiniak Csdp , Okołoplebiscytowa Kolęda śląska Henryka Zbierzchowskiego jako przykład propagandowego wykorzystania semantyki kolęd do walki propolskiej w okresie konstytuowania się granic II Rzeczypospolitej, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego”, 41 (2), 2021, s. 169–189, DOI: 10.25167/sth.3406, ISSN 2391-937X [dostęp 2024-12-26] .
- ↑ Psalm o Gwieździe – Śpiewajmy Polskę! [online] [dostęp 2024-12-26] (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Z dziejów polskiej kolędy (Roman Mazurkiewicz)
- O typach i odmianach gatunkowych kolęd polskich. gadki.lublin.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-05-20)]. – Gadki z Chatki nr 60/61 grudzień 2005 (Jan Adamowski )
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Spis polskich kolęd w serwisie Koledypolskie.pl (teksty, historia powstania z opisem, popularne aranżacje)