Jan II Kazimierz Waza

kardynał diakon
Data urodzenia	22 marca 1609
Data śmierci	16 grudnia 1672
Miejsce pochówku	bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie, Saint-Germain-des-Prés (opactwo)
Wyznanie	katolickie
Kościół	łaciński
Inkardynacja	jezuici
Kreacja kardynalska	1646 (zrezygnował w 1648)

{{Duchowny infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | alt grafiki = | faksymile = | imię i nazwisko org = | miejsce pochówku = | kraj działania = | opis faksymile = Nieznane pola: "imię przybrane oryginalne", "imię i nazwisko oryginalne", "wariant flagi" oraz "państwo".

Jan II Kazimierz Waza (ur. 22 marca 1609 w Krakowie, zm. 16 grudnia 1672 w Nevers) – król Polski w latach 1648-1668, tytularny król Szwecji do 1660 z dynastii Wazów. Syn króla Polski i Szwecji Zygmunta III Wazy i Konstancji Habsburżanki, arcyksiężniczki austriackiej. Przyrodni brat Władysława IV Wazy. Kawaler Orderu Złotego Runa. Abdykował w 1668 roku, przerywając ciągłość dynastyczną. Był ostatnim członkiem rodu Wazów blisko spokrewnionym z Jagiellonami.

Tytuł królewski

Ioannes Casimirus, Dei Gratia rex Poloniae, magnus dux Lithuaniae, Russie, Prussiae, Masoviae, Samogitiae, Livoniae, Smolenscie, Severiae, Czernichoviaeque; nec non Suecorum, Gothorum, Vandalorumque haereditarius rex, etc.

Tłumaczenie: Jan Kazimierz, z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, inflancki, smoleński, siewierski i czernihowski, a także dziedziczny król Szwedów, Gotów i Wandalów.

Biografia

Portret królowej Konstancji z synem Janem Kazimierzem, nieznany polski malarz, ok. 1612 r.

Portret królewicza Jana Kazimierza nieznanego artysty, ok. 1619 r.

Koronacja Jana Kazimierza w katedrze Wawelskiej, obraz nieznanego polskiego malarza, 1649 r.

Jan II Kazimierz w polskim stroju, portret autorstwa Daniela Schultza, 1649 r.

Jan Kazimierz urodził się w niedzielę 22 marca 1609, był najstarszym z żyjących synów Zygmunta III Wazy i jego drugiej żony, a ponadto był ostatnim z Wazów urodzonym na Wawelu, przed przeniesieniem siedziby królewskiej do Warszawy. Wychowywał się w skromnych warunkach na Zamku Królewskim pod opieką ochmistrzyni królowej Urszuli Gienger (ok. 1570-1635), nazywanej Meierin, lekcji udzielali mu jezuici, a nad całością czuwał sam król. W 1626, w czasie sejmu toruńskiego, z inicjatywy matki, a przez jej stronników, został zgłoszony jako kandydat na następcę tronu. Królowa Konstancja jego widziała na tronie, nie swojego pasierba a jednocześnie siostrzeńca, najstarszego syna Zygmunta III, królewicza Władysława. Obóz ultrakatolicki w Rzeczypospolitej, którego królewicz Kazimierz był uznawany za przywódcę, stracił jednak swoje znaczenie po nagłej śmierci królowej w 1631.

Młodość upłynęła przyszłemu królowi w znacznym stopniu na wojowaniu. W 1629 ojciec zabrał go do Prus na wyprawę przeciwko Szwedom. W czasie elekcji brata był posłem do stanów Rzeczypospolitej, następnie brał udział w wojnie smoleńskiej, potem w konflikcie z Turcją. W drodze powrotnej miał dłuższy postój we Lwowie. Zaraził się tam ospą, która pozostawiła ślady na jego twarzy do końca życia.

25 czerwca 1635 w obliczu nowej wojny ze Szwecją podążył do Torunia. W Wiedniu, gdzie pojechał na ślub Marii Anny – córki cesarza z Maksymilianem I – elektorem bawarskim, jako reprezentant króla prowadził pertraktacje w sprawie pomocy Habsburgów w walce przeciwko Szwedom. Otrzymał pod swoje dowództwo regiment kirasjerów i polskich ochotników, z którymi wyruszył na front wojny trzydziestoletniej do Alzacji. Powrócił do kraju po zawarciu przez Władysława IV rozejmu w Sztumskiej Wsi 12 września 1635.

Ponieważ, mimo cesarskich obietnic, nie otrzymał księstwa lennego, a sejm nie przyznał mu księstwa Kurlandii, więc przyjął propozycję godności wicekróla Portugalii. Udał się do Hiszpanii, gdzie miał otrzymać coroczną pensję i zawrzeć małżeństwo. W czasie tej podróży, zatrzymał się na postój we Francji pozostającej w wojnie z Hiszpanią, gdzie został aresztowany na rozkaz kardynała Richelieu, pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Hiszpanii. Był więźniem od 10 maja 1638 do lutego 1640, uwolniony po interwencji poselstwa Rzeczypospolitej, które przybyło do Paryża pod kierownictwem wojewody smoleńskiego Krzysztofa Korwina Gosiewskiego.

Po trzech latach, wbrew woli królewskiej, wyjechał do Włoch i wstąpił do zakonu jezuitów w Loreto, który opuścił jednak już po dwóch latach nowicjatu. Mimo braku święceń kapłańskich 16 maja 1646 otrzymał od papieża godność kardynalską. Domagał się potem prawa używania tytułu książęcego i korony w herbie, a zakazywały tego kardynałom papieskie dekrety, czym wywołał zgorszenie współczesnych, w końcu ogłosił się stronnikiem Francji i kardynała Mazariniego, po czym w świeckim stroju ze szpadą u boku przyjechał do Polski.

W 1647, po śmierci 7-letniego królewicza Zygmunta jedynego syna Władysława IV, Jan Kazimierz stał się tytularnym spadkobiercą tronu szwedzkiego i przypuszczalnym następcą brata na tronie Rzeczypospolitej. Wówczas złożył na ręce papieża Innocentego X godność kardynalską. Po śmierci brata, Władysława IV Wazy, Jan II Kazimierz Waza został obrany królem Rzeczypospolitej 20 listopada 1648, po sześciu miesiącach trwającej wolnej elekcji. Uzyskał 4352 głosy elektorskie szlachty. 17 stycznia 1649 w katedrze wawelskiej arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski Maciej Łubieński koronował Jana Kazimierza na króla Polski. W maju władca poślubił wdowę po swym bracie, księżniczkę francuską Ludwikę Marię Gonzaga.

Panowanie

Rzeczpospolita w 1648 r.

Bitwa pod Beresteczkiem w 1651 r., płaskorzeźba z nagrobka serca Jana II Kazimierza w kościele Saint-Germain-des-Prés w Paryżu

Śluby lwowskie Jana Kazimierza z 1656 r., obraz Jana Matejki

Rzeczpospolita w 1660 r.

Jan II Kazimierz, portret autorstwa Daniela Schultza, 1660 r.

W okresie swego panowania Jan II Kazimierz Waza musiał się zmagać z trzema groźnymi wojnami. W latach 1648-1649 i 1651-1654 trwała wojna domowa w południowo-wschodniej części Rzeczypospolitej, zwana powstaniem Chmielnickiego, w którym prawosławne kozactwo i ruscy chłopi wystąpili przeciwko panowaniu polskiej szlachty katolickiej i walczyło z wojskami koronnymi. Powstanie to, wsparte w 1654 przez Rosję doprowadziło do wybuchu wojny polsko-rosyjskiej w latach 1654-1667, przerwanej w latach 1656-1660 wybuchem wojny polsko-szwedzkiej (1655-1660, nazwanej „potopem szwedzkim” związanej z II wojną północną, gdyż prawie cała Rzeczpospolita została wówczas opanowana przez wojska szwedzkie.)

W 1648, Jan Kazimierz, pozostając pod wpływem kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego był początkowo zwolennikiem porozumienia z Bohdanem Chmielnickim. Jednak już w 1649, pozbawiony złudzeń, wyruszył w pole na czele wojsk Rzeczypospolitej.

W lecie 1649 idąc z odsieczą obleganemu Zbarażowi stoczył bitwę pod Zborowem, zakończoną podpisaniem ugody zborowskiej i przeciągnięciem na stronę polską chana krymskiego Islama III Gireja.

W 1651 król dzięki swoim zdolnościom strategicznym odniósł świetne zwycięstwo nad połączonymi wojskami kozacko-tatarskimi w bitwie pod Beresteczkiem i zmusił Kozaków do podpisania mniej korzystnej dla nich ugody w Białej Cerkwi. Mimo to powstania kozackie tliły się nadal i nie było spokojnie na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej. W styczniu 1654 Bohdan Chmielnicki, uwikłany w wojnę z Siedmiogrodem oraz dalsze walki z wojskami polskimi, i w sytuacji, gdy sprzymierzeni Tatarzy plądrowali Naddnieprze i Podole, zawarł z Rosją ugodę w Perejasławiu, na mocy której Ukraina Naddnieprzańska została podporządkowana Carstwu Rosyjskiemu.

Ugoda z Bohdanem Chmielnickim była równoznaczna z zerwaniem przez Rosję pokoju w Polanowie, choć nie dotyczyła ona województw podolskiego, wołyńskiego i ruskiego, które nadal pozostawały przy Koronie. W maju z pomocą Chmielnickiemu ruszyły na Naddnieprzańską Ukrainę wojska rosyjskie, wpierw uderzając na Księstwo Litewskie. Rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska 1654-1667. Armię rosyjską prowadził sam car Aleksy I Romanow, docierając w ciągu lata do Berezyny i Dźwiny oraz zajmując Połock, Smoleńsk, Witebsk i Mohylew. Ofensywę rosyjską wstrzymała dopiero wielka epidemia grypy, która nawiedziła całe państwo moskiewskie.

Hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł za swe klęski oskarżał Koronę. Miał pretensje do króla Jana II Kazimierza Wazy, chciał dla Litwy neutralności w wojnie Moskwy przeciwko Rzeczypospolitej. W nowej sytuacji doszło do przymierza polsko-tatarskiego. 29 stycznia 1655 rozegrała się bitwa pod Ochmatowem pomiędzy armią polsko-tatarską hetmana wielkiego koronnego Stanisława Rewery Potockiego, a siłami kozacko-rosyjskimi, które wycofały się z pola walki, pozostawiając swe tabory. Tatarzy splądrowali wtedy oraz spalili dziesiątki miast i wsi, biorąc w jasyr dziesiątki tysięcy ludzi. Wiosną 1655 car wznowił działania wojenne, zdobył litewską stolicę Wilno i, po jej bezwzględnej pacyfikacji, ogłosił się dodatkowo wielkim księciem Litwy, Wołynia i Podola. Jednakże zaraz potem, wobec wystąpienia Szwecji przeciwko Rzeczypospolitej, wojna zakończona została rozejmem w Niemieży.

Najazd Szwedów na Rzeczpospolitą w 1655 roku nie spotkał się początkowo z większym oporem i wojska szwedzkie zalały w krótkim czasie prawie całe terytorium Korony i część Litwy. Prawie wszystkie województwa koronne przeszły na stronę króla Szwecji Karola X Gustawa, porzucając Jana Kazimierza. Król udał się 17 października do Głogówka w księstwie opolsko-raciborskim, które dzierżył tytułem zastawu. 20 listopada wydał uniwersał opolski do narodu, wzywając w nim wszystkie stany do zbrojnego powstania przeciwko Szwedom. Szala zwycięstwa zaczęła się przechylać na korzyść Polaków dopiero po udanej obronie Jasnej Góry i zawiązaniu przy królu konfederacji tyszowieckiej. Król, pragnąc podziękować za szczęśliwy obrót spraw złożył śluby lwowskie 1 kwietnia 1656. W dniach 30 maja-1 lipca 1656 król wziął udział w oblężeniu Warszawy, dowodził wojskami polskimi w bitwie pod Warszawą (28-30 lipca). W dniach 24 czerwca-23 sierpnia 1657 uczestniczył w oblężeniu Krakowa, a od 26 września do 23 grudnia dowodził oblężeniem Torunia. W 1657 zbliżył się do Francji, mając nadzieję na jej mediację w konflikcie polsko-szwedzkim. Na sejmie 1658 poparł uchwałę, mocą której z Rzeczypospolitej zostali wygnani arianie.

Ostatecznie jednak Szwedzi wyparci zostali z Rzeczypospolitej do maja 1660, a wojna zakończyła się zawarciem pokoju w Oliwie. Niedługo potem Jan Kazimierz rozpoczął starania o przeprowadzenie elekcji vivente rege księcia d'Enghien (księcia francuskiego), Henryka Juliusza Burbon-Condé. W 1661 porzucił jednak ten projekt, wobec stanowczego oporu sejmików ziemskich.

Na Ukrainie Naddnieprzańskiej, po śmierci Chmielnickiego w 1657 roku, zawarta została przez hetmana Iwana Wyhowskiego i starszyznę kozacką Unia Hadziacka 1658, która stanowiła Księstwo Ruskie jako trzeci człon w ramach Rzeczypospolitej i dawała prawosławiu równe prawa z Kościołem rzymskokatolickim. Zaprzysiężona przez króla i zatwierdzona przez sejm w 1659 roku, była to unia trzech narodów. Nie została jednak zrealizowana wobec inspirowanego przez Moskwę powstania kozackiego, obalenia Iwana Wyhowskiego i wznowienia wojny rosyjsko-polskiej w 1660 roku. Zaprawione w bojach ze Szwedami wojska Stefana Czarnieckiego i hetmana polnego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego wspierane przez ordę tatarską Mehmeda Gireja wyparły Rosjan z terenów Rzeczypospolitej do linii Dniepru. Potem wojna prowadzona była ze zmiennym szczęściem, w latach 1663-1664 Jan II Kazimierz Waza zorganizował nawet nową wyprawę moskiewską (wyprawa zadnieprzańska), jednakże nie przyniosła ona rezultatów.

Równocześnie w kraju rozgorzały spory, a od 1663 roku gorąca wojna domowa o elekcję po Janie II Kazimierzu Wazie, który zapowiedział swą abdykację. Bardzo czynne było stronnictwo francuskie królowej Ludwiki Marii Gonzagi finansowane przez króla Francji Ludwika XIV i preferujące francuskiego kandydata na tron polski. Nieopłacane wojska zawiązały konfederację wojskową, popieraną przez hetmana Lubomirskiego. W 1664 Jan Kazimierz oskarżył Lubomirskiego o zdradę przed sądem sejmowym. Po wyroku skazującym go na banicję Lubomirski rozpoczął rokosz Lubomirskiego. Król wyruszył na czele wiernych mu oddziałów przeciwko banicie. Wojna domowa trwała kilka lat i zakończyła się ugodą w Łęgonicach 31 lipca 1666, po przegranej przez wojska królewskie krwawej bitwie pod Mątwami w 1666. Władca zmuszony został wyrzeczenia się swoich planów elekcji vivente rege.

W 1666 zdetronizowany też został przez Stambuł przyjazny Polsce chan krymski Mehmed Girej. Cesarstwo osmańskie szykowało się do zajęcia w swe lenno ziem ukrainnych, na których do władzy doszedł sprzymierzony z Wysoką Portą hetman Piotr Doroszenko. Sojusze się więc znów odwróciły. Kozacy sprzymierzeni ponownie z Tatarami rozbili wojska koronne, którymi po śmierci hetmana polnego koronnego Stefana Czarnieckiego dowodził regimentarz Sebastian Machowski. W sytuacji nowego zagrożenia został zawarty z Rosją w 1667 rozejm w Andruszowie. Kończył on 13-letnią wojnę polsko-rosyjską. Na jego mocy Rzeczpospolita straciła "czasowo" Smoleńsk i Zadnieprzańską Ukrainę z Kijowem. Postanowienia rozejmu andruszowskiego zostały potwierdzone w 1686 traktatem pokojowym (traktat Grzymułtowskiego) pomiędzy Rzecząpospolitą a Carstwem Rosyjskim. Jego postanowienia dotyczące podziału Ukrainy przetrwały do II rozbioru Polski w 1793.

Po rozejmie andruszowskim Doroszenko poddał się sułtanowi, który wysłał przeciw Polsce Tatarów krymskich. Wojskami koronnymi dowodził pułkownik Jan Sobieski. Rozproszył on swe szczupłe oddziały i nękał czambuły tatarskie, sam z częścią wojska zamknął się w naturalnej twierdzy Podhajce, jaką Tatarzy oblegli, ponosząc duże straty w szturmach. Nieposłuszne Doroszence oddziały kozackie wtargnęły wtedy na Krym, co stało się przyczyną zawarcia przez Turków pokoju z Polakami.

Po abdykacji

Jan II Kazimierz Waza zrzekł się korony 16 września 1668, a 30 kwietnia 1669 wyjechał do Francji, gdzie uzyskał niezwykle dochodowe opactwo Saint-Germain-des-Prés, którego został 76 opatem. Podczas wyjazdu z Polski bezprawnie zrabował część skarbca koronnego, m.in. bezcenny relikwiarz drzewa świętego, który był obecny przy koronacji królów Polski od Władysława Jagiełły poczynając (relikwia ta obecnie znajduje się w skarbcu paryskiej katedry Notre Dame). Skarby wywiezione przez ostatniego Wazę z Polski nigdy nie wróciły do Ojczyzny, przed śmiercią król przekazał je swojej szwagierce Annie Gonzadze (siostrze królowej polskiej Marii Gonzagi), ta z kolei w 1684 roku przekazała je wspomnianemu powyżej opactwu benedyktyńskiemu w Saint-Germain-des-Prés na przedmieściach Paryża. Jan II Kazimierz Waza prowadził dość świecki tryb życia, zostając w tym czasie ojcem nieślubnej córki Katarzyny (jej losy po śmierci ojca są nieznane). Zmarł cztery lata po abdykacji 16 grudnia 1672. Podobno przyczyną zgonu był atak apopleksji jakiego doznał po otrzymaniu wiadomości o upadku Kamieńca Podolskiego. 31 stycznia 1676 został pochowany w katedrze wawelskiej, jego serce znajduje się w kościele Saint-Germain-des-Prés w Paryżu.

Próba oceny

Współcześni oceniali go bardzo surowo. Od pierwszych liter jego monogramu “Ioannes Casimirus Rex” mówiono o nim “Initium Calamitatis Regni” – początek nieszczęść królestwa.

Po 80 latach panowania Wazów Rzeczpospolita znajdowała się w opłakanym stanie. Wojny na południowym wschodzie, w Inflantach, a zwłaszcza „potop szwedzki”, który zalał prawie cały kraj, bardzo poważnie zrujnowały gospodarkę kraju. Ludność zmniejszyła się o ok. 30% i wynosiła 6-7 mln, większość gruntów leżała odłogiem, tak znacznie zmniejszyła się produkcja zbóż, że mimo kilkakrotnie mniejszego ich eksportu, niż na początku XVII w. bywały lata głodu, gdy nie starczało zboża na potrzeby własne ludności. Nastąpiła powszechna pauperyzacja chłopstwa, ludności miast, zubożała szlachta, zmarniała „demokracja szlachecka”, rozpanoszyło się sobiepaństwo i magnateria. Popsuły się także, oparte na tolerancji, relacje między katolikami, protestantami i prawosławnymi. Utrzymała swój stan posiadania jedynie magnateria, która też sprawowała władzę, nie licząc się z interesem państwa i władzy królewskiej. Nie sposób natomiast królowi odmówić pewnych talentów militarnych. Był też człowiekiem osobiście odważnym, nie oszczędzał się w czasie kampanii wojennych i był odporny na trudy wojaczki.

Po abdykacji Jana II Kazimierza Wazy sejm elekcyjny 19 czerwca 1669 wybrał na króla Polski Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który panował do 1673.

Ciekawostki

• Podczas sejmu w 1661 roku Jan Kazimierz w czasie przemówienia argumentował sens przeprowadzenia elekcji vivente rege i trafnie wtedy przepowiedział rozbiory Polski (tzw. przepowiednia Jana Kazimierza). Mówił bowiem:
  Moskwa i Ruś odwołają się do ludów jednego z nimi języka i Litwę dla siebie przeznaczą; granice Wielkopolski staną otworem dla Brandenburczyka, a przypuszczać należy, iż [ten] o całe Prusy certować [starać się] zechce, wreszcie Dom Austriacki spoglądający łakomie na Kraków nie opuści dogodnej dla siebie sposobności i przy powszechnym rozrywaniu państwa nie wstrzyma się od zaboru. Powtórzył podobne słowa w czasie sejmu abdykacyjnego.
• W 1646 papież Innocenty X nadał w Rzymie Janowi Kazimierzowi godność kardynała diakona. Zwano go niedonoszonym kardynałem, ponieważ nie wystarczał mu sam tytuł eminencja i uporczywie kazał się zwracać do siebie Wasza Najjaśniejsza Wysokość. Stolica Apostolska nie przystała na takie praktyki, ale Waza zapowiadał, iż obije gębę każdemu, kto, zwracając się doń, pominie ten tytuł. Nie mogąc osiągnąć porozumienia, Jan Kazimierz pod koniec 1647 zrezygnował z godności kardynała.
• Po wyjeździe do Francji król przyjął tam nazwisko Snopkowski (vase to po szwedzku snopek).

Genealogia

Jan III Waza ur. 21 XII 1537 zm. 17 XI 1592

Katarzyna Jagiellonka ur. 1 XI 1526 zm. 16 IX 1583

Karol Styryjski ur. 3 VI 1540 zm. 10 VII 1590

Maria Anna Wittelsbach ur. 21 III 1551 zm. 29 IV 1608

Zygmunt III Waza ur. 20 VI 1566 zm. 30 IV 1632

Konstancja Habsburżanka ur. 24 XII 1588 zm. 10 VII 1631

		Ludwika Maria Gonzaga ur. 18 VIII 1611 zm. 10 V 1667 OO   31 V 1649		Jan II Kazimierz ur. 22 III 1609 zm. 16 XII 1672
Maria Anna Teresa  ur. 1 VII 1650  zm. 1 VIII 1651		Jan Zygmunt  ur. 6 I 1652  zm. 20 II 1652

Galeria

• 
  Portret królewicza Jana Kazimierza nieznanego polskiego malarza, ok. 1630 r.
• 
  Portret królewicza Jana Kazimierza nieznanego autora, ok. 1630.
• 
  Portret królewicza Jana Kazimierza, autor Antoon van Dyck, ok. 1640 r.
• 
  Portret króla Jana Kazimierza, w tle widok na zamek królewski na Wawelu, autor Willem Hondius, 1649 r.
• 
  Siedmiogrodzka kolczuga paradna Jana Kazimierza, połowa XVII w.
• 
  Portret króla Jana II Kazimierza w kolczudze, nieznany polski malarz, 1668 r.

Zobacz też

• historia Polski
• władcy Polski

Bibliografia

Tadeusz Wasilewski: Jan Kazimierz. Warszawa: 1985. ISBN 83-00-00962-0.brak strony w książce

• Oswald Pietruski, Elektorów poczet, którzy niegdyś głosowali na elektorów Jana Kazimierza roku 1648, Jana III. roku 1674, Augusta II. roku 1697, i Stanisława Augusta roku 1764, najjaśniejszych Królów Polskich, Wielkich Książąt Litewskich, i.t.d., Lwów 1845

Literatura dodatkowa

• Zbigniew Wójcik, Jan Kazimierz Waza – biografia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004, ISBN 8304047179

Linki zewnętrzne

• {{{tytuł}}} [online], catholic-hierarchy.org  (ang.).data dostępu?{{Catholic-hierarchy}} Brakujące pola: data dostępu, tytuł oraz id. Nieznane pola: 1, 2 oraz 3.