Proszowice

Proszowice – widok miasta w 1883 roku

Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela, 1867 rok

Szarża krakusów na Rosjan w Proszowicach w 1846, akwarela Juliusza Kossaka

Rynek, fasada kościoła parafialnego pw. św. Jana Chrzciciela

Rynek, pomnik Tadeusza Kościuszki

Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela widok od południa

Proszowice – miasto w woj. małopolskim, w powiecie proszowickim, położone ok. 24 km na północny wschód od Krakowa. Proszowice położone są na prawym brzegu rzeki Szreniawy. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Proszowice. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. krakowskiego.

Prawa miejskie od 1358 roku. Regionalny ośrodek handlu rolno-spożywczego.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 6152 mieszkańców.

Zabytki

Układ urbanistyczny

nr rej. zabytków A-437 z 11 XI 1976.

Średniowieczny układ przestrzenny Proszowic jest wynikiem lokacji miasta w 1358 roku. Na jego nieregularność w blokach przyrynkowych decydująco wpłynęło ukształtowanie terenu, zaważyło też prawdopodobnie rozplanowanie i zabudowa wsi królewskiej, na miejscu której założono miasto, gdzie istniał już przed lokacją kościół parafialny z poł. XIII wieku, wzmiankowany w latach 1306-1308 i 1325-1327. Te czynniki uwarunkowały urbanistyczny układ południowej części Proszowic. Rynek prawie kwadratowy o dość znacznych rozmiarach (105 na 88 metrów, 1,9 hektara) usytuowany jest zgodnie ze stronami świata. Z narożników wybiegają po dwie ulice, z wyjątkiem południowo-wschodniego, z którego wychodzi tylko jedna, ponadto jedną ulicą przecięty jest wschodni blok przyrynkowy (układ turbinowy). W pierzejach rynkowych wytyczono po 10 działek, oprócz wschodniej. Trakt z Krakowa dochodził do Proszowic od południowego zachodu i omijał Rynek, biegł w kierunku wschodnim, na Nowy Korczyn. Za południowym blokiem działek dochodziło do traktu węższe boczne ramię do południowo-zachodniego narożnika Rynku, drugie dochodziło do naroża południowo-wschodniego. Oba tworzyły trójkątny plac zwany Małym Rynkiem. Trakt na Słomniki wychodził bezpośrednio z południowo-zachodniego narożnika Rynku. Ukształtowanie pozostałych, dalszych partii miasta jest wynikiem rozprzestrzenienia się zabudowy w XIX wieku, gdy objęła ona grunty podmiejskie, zajęte uprzednio przez folwarki, dworki duchownych i zabudowania gospodarcze. Obecna zabudowa Rynku głównie współczesna z XX wieku, murowana. Zwarty charakter posiada tylko zabudowa pierzei południowej (najstarsze domy, niektóre o rodowodzie XIX-wiecznym), natomiast w północnej i zachodniej istnieją luki. Pierzeja wschodnia zajęta jest przez kościół parafialny którego fasada przed skróceniem korpusu o jedno przęsło dochodziła do linii Rynku, w rogu tej pierzei znajduje się dom handlowy. Na Rynku stał ratusz z przybudówkami i ustawione w pobliżu niego: pręgierz, waga miejska, jatki i kramy, wszystkie te budynki były drewniane, rozebrane zapewne ze względu na zły stan w poł. XIX wieku. Obecnie na środku Rynku znajduje się zieleniec, pomnik Tadeusza Kościuszki, odsłonięty 24 XI 1957 roku, oraz fontanna z 1975 roku, przebudowana w 2008 roku z okazji 650-lecia lokacji miasta .

Kościół parafialny pw. Najświętszej Marii Panny i św. Jana Chrzciciela

nr rej. zabytków A-371 z 02 VI 1972.

Czas powstania: XV wiek, XIX wiek.

Styl: gotyk, neogotyk.

Obecny kościół jest trzecią, na tym samym miejscu, świątynią parafialną miasta. W poł. XIII wieku powstaje parafia i kościół zapewne drewniany, za czasów Bolesława V Wstydliwego. Pomiędzy 1306 a 1308 rokiem budynek spłonął podczas wojny Władysława I Łokietka z biskupem Janem Muskatą. Szybko został odbudowany, gdyż wzmiankowany był w latach 1325–1327, też zapewne był to kościół drewniany. Nie wiadomo czy przetrwał pożar miasta w 1407 roku. Pewne jest że był czynny w 2 dekadzie XV wieku gdyż z roku 1414 i 1418 są o nim wzmianki. Co się stał z tym kościołem, nie wiadomo. Nie uległ prawdopodobnie pożarowi ale został zapewne ze względu na zły stan i wiek (ponad 100 lat), oraz niewystarczającą pojemność rozebrany, aby ustąpić miejsce nowej murowanej budowli. XV wieku to rozkwit gospodarczy Proszowic i mieszkańcy mogli pozwolić sobie na budowę, murowanej świątyni w stylu gotyckim, o wiele większej od poprzednich. Kościół został ukończony w 1454 roku. Jan Długosz porównywał go z najpiękniejszymi świątyniami Krakowa. Kościół parafialny w Proszowicach już w tych zamierzchłych czasach należał do znaczniejszych, większych i piękniejszych w diecezji krakowskiej, co zresztą ma swoje uzasadnienie w tym że fundatorem i zarazem kolatorem jego był król polski. 22 maja 1824 roku w czasie gwałtowniej burzy runęła ściana szczytowa i zwaliło się piękne gotyckie krzyżowo-żebrowe sklepienie. Cegła z walącego się kościoła zasypała do połowy Rynek. Ucierpiał też wystrój i wyposażenie świątyni. Odbudowa trwała 12 lat. Kościół został skrócony o jedno przęsło, (pierwotnie był wsparty na sześciu filarach, trzy przęsła). Powstała nowa neogotycka fasada (wcześniejsza fasada sprzed 1824 znajdowała się w miejscu obecnej XIX-wiecznej bramy stojącej przed świątynią, kościół sprzed katastrofy był o wiele dłuższy, a i fasada była okazalsza). W miejscu gotyckich krzyżowo-żebrowych sklepień powstał płaski sufit oparty na czterech kolumnach, zachowany do dzisiaj. Spłaszczono o ok. 5 m stromy gotycki dach. W 1914 roku zaraz po wybuchu I wojny światowej pod gradem kul zwalił się kościół parafialny i spalił się niemal doszczętnie. Pozostał tylko szkielet zrujnowanych murów. W latach 20. i 30. XX wieku kościół został odbudowany. W ten sposób kubatura proszowiciego kościoła w stosunku do średniowiecznego pierwowzoru zmniejszyła się o ok. 40%.

Wystrój wnętrza kościoła był bardzo bogaty, do naszych czasów przetrwała tylko mała część pierwotnego wyposażenia. Można to wytłumaczyć licznymi katastrofami, którym ulegał przez wieki. Ołtarz główny barokowy z 1631 roku wykonany przez rzeźbiarza krakowskiego Mikołaja Przybysławczyka a w nim obraz pochodzący z 1636 roku, przedstawia scenę Ukrzyżowanie, oraz obraz Koronacja Matki Boskiej z XVII wieku. Dwa ołtarze boczne barokowe (w dużym stopniu zrekonstruowane w latach 1933-34), południowy z poł. XVIII wieku z obrazem św. Anny Samotrzeciej (XVII wiek), północny z I poł. XVIII wieku z obrazem Matki Boskiej Łaskawej (1933 rok, sukienka z ok. 1700 roku).

Przy kościele stoi dzwonnica z lat 1946-1948, murowana, wolnostojąca, na miejscu wcześniejszej drewnianej, zniszczonej w czasie II wojny światowej. Ogrodzenie kościelne z 1894 roku, w granicach cmentarza przykościelnego który został zlikwidowany pod koniec XVIII wieku. Obok kościoła stoi krzyż żelazny na kamiennym cokole z XIX wieku, oraz figurka Matki Boskiej. Obecna plebania z 1902 roku na miejscu wcześniejszych, przebudowana w latach 60. XX wieku.

Do parafii należy ok. 10500 wiernych z Proszowic i kliku pobliskich wsi: Gniazdowice, Górka Stogniowska, Górka Jaklińska, Jakubowice, Kowary, Łaganów, Makocice, Opatkowice, Stogniowice, Szczytniki, Szklana.

• 
  Kościół po zawaleniu się fasady zachodniej w 1824 roku
• 
  Kościół parafialny, ołtarz główny z 1631 roku
• 
  Fasada kościoła parafialnego i dzwonnica
• 
  Kościół parafialny, kruchta południowa
• 
  Kościół parafialny, zakrystia
• 
  Krzyż żeliwny z XIX wieku, stoi przy kościele
• 
  Plebania przy kościele parafialnym

Kaplica pw. św. Trójcy

nr rej. zabytków A-684 z 24 VI 1994.

Czas powstania: ok. 1859 rok.

Styl: neogotyk.

Pierwsza kaplica z drewna z zakrystią, kruchtą i portykiem. Zbudowana za miastem przy gościńcu krakowskim na podstawie przywileju Jana III Sobieskiego króla Polski, dnia z 11 kwietnia 1676 roku w Krakowie otrzymanym i za zezwoleniem zwierzchności diecezjalnej. Nie wiadomo kto był jej fundatorem; mieszczanin Korfel wymieniony jako domniemany fundator. W 1747 roku wymieniona w dekrecie bpa Łubieńskiego, wśród innych kaplic na terenie parafii. W 1783 roku w złym stanie, dach, ściany i podłoga spróchniałe, wyposażenie: 3 ołtarze – większy drewniany dyptyk z Matką Boską i dwa mniejsze z św. Antonim i bł. Rafałem Proszowszczykiem, chór muzyczny nad drzwiami, ławek pięć wszystkich prostej i grubej roboty.

Obecna kaplica murowana z ok. 1859 roku w stylu neogotyckim. Zbudowana jest na planie prostokąta, jednonawowa, z węższym i krótszym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Pod kaplicą jednonawowa krypta (niedostępna). Do budowy kościółka posłużyły cegły, pozostałe z rozbiórki szczytowej ściany kościoła parafialnego, zburzonej podczas gwałtownej burzy w 1824 roku We wnętrzu kaplicy znajduje się ołtarz neobarokowy z II poł. XIX wieku, w nim obraz Matki Boskiej Łaskawej z XVIII wieku stanowiący wyposażenie wcześniejszej kaplicy drewnianej. Krucyfiksy z XVII-XVIII wieku. W ścianach wmurowane epitafia i tablice nagrobne rodziny Gostkowskich z 1859 roku, oraz inne epitafia z 1881 i 1885 roku. Dzwonnica przy kaplicy wolnostojąca, murowana z ok. 1859 r. w stylu neogotyckim, na planie kwadratu. Kaplica otoczona ogrodzeniem murowanym z kratą metalową z 1883 roku, odnowione w 1943 roku.

Po zlikwidowaniu cmentarza przy kościele parafialnym w końcu XVIII wieku, nowy cmentarz został otwarty przy kaplicy, czyli poza obręb miasta. Później, już w czasie zaborów, cmentarz przeniesiono jeszcze dalej, w miejsce, gdzie znajduje się on obecnie. Na cmentarzu przy kaplicy była mogiła powstańców z 1863 roku, ziemna z drewnianym krzyżem. Gdy w latach 60. XX wieku porządkowano teren dawnego cmentarza wszystkie szczątki z istniejących mogił zostały ekshumowane i złożone w podziemiach kaplicy pw. św. Trójcy. Po dawnej mogile powstańczej nie pozostał obecnie żaden ślad.

• 
  Kaplica pw. św. Trójcy, fasada
• 
  Dzwonnica przy kaplicy pw. św. Trójcy
• 
  Kaplica pw. św. Trójcy
• 
  Wnętrze kaplicy pw. św. Trójcy

Cmentarz parafialny

Założony w II ćw. XIX wieku. Położony jest przy drodze Kraków – Proszowice, na południowo-zachodnim skraju miasta, przy ul. Krakowskiej. Liczne stare nagrobki z XIX i początku XX wieku. Układ zieleni nie zachowany, pozostały jedynie pojedyncze stare drzewa. Na cmentarzu jest kwatera wojenna żołnierzy Armii Kraków poległych w czasie II wojny światowej. Otoczony ogrodzeniem murowanym z kratą metalową z końca XX wieku. W 2005 roku powiększony w stronę zachodnią, na nowej części zbudowano nową kaplicę cmentarną jest pw. Matki Boskiej Ostrobramskiej. Poświęcenie kaplicy nastąpiło 30 września 2005 roku przez biskupa ordynariusza Kazimierza Ryczana.

• 
  Cmentarz parafialny, mogiła żołnierzy poległych w czasie II wojny światowej
• 
  Cmentarz parafialny, nagrobek z 1878 r.
• 
  Cmentarz parafialny, groby z II poł. XIX w.
• 
  Cmentarz parafialny, nagrobek z 1890 r.

Cmentarz żydowski

Zobacz też: Cmentarz żydowski w Proszowicach

Założony w I poł. XIX wieku (lub pod koniec XVIII wieku). Położony na zachód od miasta, przy drodze Kraków – Proszowice, na lekkim wzniesieniu. Całkowicie zdewastowany w czasie okupacji niemieckiej w Polsce w latach 1939-1945. W 1989 roku został uporządkowany, rozbite i zachowane macewy wmurowano w mur stojący na środku cmentarza, ufundowano też pamiątkowe tablice.

• 
  Cmentarz żydowski, widok ogólny
• 
  Cmentarz żydowski
• 
  Cmentarz żydowski
• 
  Cmentarz żydowski

Figurka Boża Męka z XVII wieku

Figurka Boża Męka znajduje się na wzniesieniu przy ul. Krakowskiej. Kamienna w formie czworobocznego filara, zdobiona płasko rzeźbionymi postaciami świętych. Rzeźba powstała najprawdopodobniej w I poł. XVII wieku, jej styl można uznać za wczesny barok. Zachowane do dzisiaj resztki dekoracji wskazują, że cała rzeźba to dzieło najwyższej klasy, wykonane przez rzeźbiarza o biegłej znajomości rzemiosła. Na szczycie kolumny jest zamocowany drewniany krzyż z datą VII. 1973. W 1973 roku kolumna została przewrócona przez nieznanych sprawców i po jej ponownym postawieniu ustawiono na szczycie ten drewniany krzyż.

Istnieje kilka hipotez powstania tej kolumny. Najprawdopodobniej jest to tzw. „słup morowy”. Postawiono go z powodu panującej w mieście zarazy, przez tych którym udało się przeżyć. W Proszowicach takie wydarzenie miało w miejsce ok. 1625 roku, a sztuczne wzgórze na którym znajduje się kolumna to mogiła ofiar „morowego powietrza”.

Inna hipoteza sugeruje że ta kolumna to dawna latarnia umarłych, stojąca pierwotnie przy bramie wejściowej na cmentarz przykościelny a potem została przeniesiona na wzgórze gdzie stoi do dzisiaj. Jeszcze inna hipoteza podaje że wzgórze na którym stoi rzeźba to mogiła prehistoryczna i powinna zawierać prehistoryczny grób lub cmentarzysko a kolumna na szczycie tego kurhanu byłaby postawiona ze względów religijnych. Inne hipotezy podają że kolumna była postawiona w celu upamiętnienia jakiegoś ważnego wydarzenia np. pożaru miasta a wzgórze usypano po to aby była lepiej widoczna, lub że ufundował ją jakiś bogaty mieszkaniec miasta w celu odkupienia swoich win.

• 
  Figurka Boża Męka, widok ogólny
• 
  Figurka Boża Męka
• 
  Figurka Boża Męka
• 
  Figurka Boża Męka

Krzyż drewniany Grupa Ukrzyżowania z XIX wieku

Krzyż przydrożny, drewniany z bogatą dekoracja figuralną, znajduje się przy ul. Brodzińskiego. Ramiona krzyża otoczone daszkiem, na szczycie ażurowy krzyż żeliwny. Trzon krzyża drewniany, czworoboczny, bogato zdobiony, na ścianie frontowej płasko rzeźbione postacie świętych.

Na Grupę Ukrzyżowania składają się pełno plastyczne rzeźby: Chrystusa Ukrzyżowanego i stojących u jego stóp Matki Boskiej, św. Jana Ewangelisty oraz klęcząca postać dziecka. Jest to obiekt o szczególnej wartości zabytkowej z początku XIX wieku.

• 
  Krzyż drewniany, widok ogólny
• 
  Krzyż drewniany, grupę ukrzyżowania
• 
  Krzyż drewniany, grupę ukrzyżowania
• 
  Krzyż drewniany, bogato zdobiony trzon

Figurka Jezusa Frasobliwego z XIX wieku

Figurka kamienna znajduje się przy ul.3 Maja, naprzeciwko dworca PKS. Przedstawia rzeźbę Jezusa Frasobliwego siedzącego na szczycie czworobocznego filara. Napis i data zatarły się, figurkę datuje się na II poł. XIX wieku (1860 ?). Ufundowana została w celu upamiętnienia powstań narodowych.

• 
  Figurka Jezusa Frasobliwego, widok ogólny
• 
  Figurka Jezusa Frasobliwego
• 
  Figurka Jezusa Frasobliwego, widok ogólny
• 
  Figurka Jezusa Frasobliwego

Krzyż tzw. Biały Krzyż z XIX wieku

Biały Krzyż znajduje się przy skrzyżowaniu ul. Wiślanej i Wolności oraz ul. Biały Krzyż. Składa się z kamiennej kolumny, na jej szczycie ustawiony jest drewniany krzyż. Napis na kamiennym cokole częściowo nieczytelny, widoczna data 1837 rok, na odwrocie drewnianego krzyża tabliczka z datą 1915 rok.

Dawniej, na tym skrzyżowaniu dróg, znajdował się ziemny kurhan z poległymi polskimi żołnierzami z okresu Księstwa Warszawskiego, powstania listopadowego i powstania styczniowego. Na szczycie niego ustawiony był Biały Krzyż. Z końcem lat 50. XX wieku przy wykonywaniu prac drogowych, kurhan został zniszczony, a krzyż przestawiono o kilkanaście metrów.

• 
  Tzw. Biały Krzyż, widok ogólny
• 
  Tzw. Biały Krzyż
• 
  Tzw. Biały Krzyż
• 
  Tzw. Biały Krzyż, drewniany krzyż

Zabytki nie zachowane

• Ratusz drewniany, stał na Rynku, istniał w wiekach XV – XIX, wielokrotnie niszczony i przebudowywany. Akt z 1490 roku wymienia ratusz oraz wagę miejską. W XVI wieku musiał być to budynek obszerny i okazały, ponieważ tam przenoszono obrady sejmików szlacheckich, które usuwano z kościoła ze względu na burdy i tumult. Uległ spaleniu w 1651 roku, niedługo ponownie zniszczony czasie wojny ze Szwecją w 1655 roku. Po potopie został odbudowany, też drewniany, zapewne w zmienionej i skromniejszej formie niż dotychczas. Ostatecznie rozebrany około poł. XIX wieku wraz z wagą miejską i jatkami.
• Małomiasteczkowa drewniana zabudowa Rynku i innych ulic proszowskich m.in. domy podcieniowe.
• Kościół i szpital pw. św. Ducha. Jan Sacranus z Oświęcimia, profesor teologii i kanonik krakowski, w 1502 roku, na otrzymanej od króla Aleksandra Jagiellończyka parceli ufundował drewniany przytułek – szpital dla biednych i kaplice szpitalny pw. św. Ducha. Z dekretu Kazimierskiego z 1595 roku wynika, że na przedmieściu Proszowic stała kaplica pod tytułem św. Ducha, erygowana na prawie patronatu. W poł. XVIII wieku kościółek został rozebrany, a w 1764 roku dzięki nakładom Tomasza Łakomskiego, wójta proszowskiego i Ludwika Choderskiego, prepozyta szpitalnego, wzniesiono nowy, też z drewna, przy której wydzielono miejsce na cmentarz. Wizytatorzy z XVIII wieku mówią już wyraźnie o kościele szpitalnym pod wezwaniem św. Ducha. Tak więc kaplica prawdopodobnie z czasem została przekształcona w kościółek. Szpital i kościół rozebrano zapewne w poł. XIX wieku. Dziś na tym miejscu wznosi się budynek Starostwa i Urzędu Miasta i Gminy.
• Dwór i folwark królewski który istniał w wiekach XIV – XIX. Zabudowa drewniana, wielokrotnie niszczony i przebudowywany. Po folwarku nie zachował się żaden ślad.

Edukacja

• Szkoła Podstawowa Nr 1 w Proszowicach im. Tadeusza Kościuszki
• Gimnazjum w Proszowicach im. 6 Brygady Desantowo-Szturmowej gen. S. Sosabowskiego
• Zespół Szkół w Proszowicach im. Bartosza Głowackiego

Kluby sportowe w Proszowicach

• Proszowianka Proszowice
• Pogoń Proszowice

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie: Fichtenberg

Znani Proszowianie

• Mikołaj z Proszowic
• Piotr z Proszowic
• Stanisław z Proszowic
• Rafał z Proszowic
• Piotr Postawa
• Stańczyk
• Marcin Kurek
• Szymon Zacjusz
• Szymon z Proszowic
• Stanisław Bzowski
• Bł. ks. Józef Pawłowski
• Jan Marynowski

Galeria

• 
  Urząd Gminy i Miasta
• 
  Tzw. Mały Rynek
• 
  Panorama miasta do południa
• 
  Widok miasta od południa
• 
  Ul. 3 Maja
• 
  Ul. 3 Maja
• 
  Ul. Krakowska
• 
  Kościół i dzwonnica oraz pierzeja południowa Rynku
• 
  Figurka Matki Boskiej z XIX/XX(?), położona przy kościele
• 
  Fontanna na Rynku, ufundowana z okazji 650-lecia lokacji miasta
• 
  Kaplica pw. Matki Boskiej Ostrobramskiej na cmentarzu parafialnym

Bibliografia

• Słownik Geograficzny Królestwa Polski, tom IX, 1887 r.
• Proszowice. Zarys dziejów do 1939 roku, pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 2000.
• Dziennik Polski – artykuł Arkadiusza Fularskiego.

Linki zewnętrzne

• Urząd Gminy i Miasta Proszowice

• Proszowice, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 64 .