Książ Wielki
50°26′32″N 20°08′25″E/50,442222 20,140278| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
.jpg) Książ Wielki – pałac Mirów | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Prawa miejskie |
1370–1870, 2023 | ||
| Burmistrz |
Marek Szopa | ||
| Powierzchnia |
5,62 km² | ||
| Populacja (2021) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna |
41 | ||
| Kod pocztowy |
32-210[2] | ||
| Tablice rejestracyjne |
KMI | ||
Położenie na mapie gminy Książ Wielki  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu miechowskiego  | |||
| 50°26′32″N 20°08′25″E/50,442222 20,140278
| |||
| TERC (TERYT) |
1208044 | ||
| SIMC |
0246617 | ||
| Strona internetowa | |||
| BIP | |||
Książ Wielki – miasto w Polsce położone w województwie małopolskim, w powiecie miechowskim, siedziba gminy Książ Wielki. Leży nad Nidzicą, około 7 km na północny wschód od Miechowa, przy drodze krajowej nr 7.
Książ Wielki uzyskał lokację miejską w 1370 roku, zdegradowany 13 stycznia 1870 roku[3]. W latach 1867 – 1954 i od 1973 siedziba gminy Książ Wielki[4], w latach 1954 – 72 siedziba gromady Książ Wielki[5]. Status miasta odzyskał 1 stycznia 2023 roku[6].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
Oddanie brzmienia nazwy Książ sprawiało w przeszłości wiele kłopotów. I tak, w roku 1234 pisano Kyniese, w 1249 – Kenese, w 1328 – Xanze, w 1343 – de Xansse, w 1381 – Xansz, w 1389 – Xans, w 1470 – Magna Xansch, w 1523 – Maior Xyansch, a w 1658 – Xiąz.
Dzieje[edytuj | edytuj kod]
Pierwotnie była to osada książęca, wzmiankowana już w 1120 przez kronikarza w klasztorze cystersów w Jędrzejowie. W końcu XIII wieku na północny zachód od dzisiejszego miasta zbudowano założenie obronne w formie wału na planie owalu o średnicy około 50 metrów otoczonego fosą o szerokości 20 m[7]. Przypuszczalnie zbudował je Adam z Książa herbu Janina, sędzia krakowski i kasztelan wiślicki[7]. W końcu XIV wieku Książ Wielki był własnością Spytka z Melsztyna. W 1385 roku wzmiankowany był burgrabia „de Xans”[7]. W 1385 (inne źródła podają lata 1333 – 1370) Książ Wielki otrzymał prawa miejskie (lokacja królowej Jadwigi na prawie magdeburskim). Od tego czasu był także siedzibą szkółki parafialnej, wzmiankowanej w dokumentach magistratu. Jako siedziba powiatu, pod koniec XIV w. stał się także miejscem, w którym orzekał sąd ziemski (przetrwał do II poł. XVIII w.)[8].
Marcin Kamieniecki w 1518 sprzedał na wyderkaf za 5000 florenów rajcom krakowskim: Janowi Bonerowi oraz Janowi Kislingowi – patronom i opiekunom nowo fundowanej mansjonarii w kościele NMP w Krakowie – czynsz w wysokości 156 grzywien oraz 12 groszy z Książa Wielkiego wraz z wsiami: Wielka Wieś, Głogowiany, Wolica, Cisia Wola, Częstoszowice i Boczkowice, oraz z połowy zamku Kamieniec z wsiami: Odrzykoń, Łęki, Przybówka, Wojkówka, Bratkówka, Jasienica Mniejsza, Jasienica Większa (w powiecie pilzneńskim) oraz Konaszówka i Moczydło (w powiecie ksiąskim). Król potwierdził tę sprzedaż w 1523[9].
W 1521 Książ Wielki i 7 wsi Marcin Kamieniecki sprzedał Janowi Tęczyńskiemu za 5500 florenów.
Od XIV do XVIII wieku odbywały się tu roki sądowe ziemskie. W XV i XVI wieku odbywały się jarmarki słynne na całe ówczesne województwo krakowskie.
W latach 1558–1562 Książ Wielki był własnością Jana Bonera, pod jego opieką powstał tu ważny ośrodek kalwinów, odbyły się tu synody w latach 1558, 1560 i 1562. Potem powstał zbór ariański[10].
Kolejnym właścicielem Książa był Stanisław Barzi, usunął on różnowierców.
W 1582 miasto przeszło na własność Myszkowskich herbu Jastrzębiec a w 1727 – Wielopolskich (miasto i pałac były własnością m.in. Aleksandra Wielopolskiego)[11] należąc w latach 1601 – 1864 do Ordynacji Myszkowskich i będąc siedzibą jednego z 12 kluczy dóbr ziemskich[12]. W 1595 roku miasto położone w powiecie ksiąskim województwa krakowskiego było własnością starosty chęcińskiego Piotra Myszkowskiego[13], które (jako bratanek) otrzymał w 1591 roku po śmierci biskupa Piotra Myszkowskiego[14]. Do 1795 Książ Wielki był siedzibą powiatu, obejmował on wówczas takie miasta jak: Miechów, Wolbrom, Żarnowiec i Jędrzejów. Status miasta powiatowego utracił Książ po ostatnim rozbiorze Polski.
Po III rozbiorze w 1795 Książ Wielki znalazł się w zaborze austriackim. Od 1809 był w Księstwie Warszawskim, a od 1815 po kongresie wiedeńskim, został włączony do Królestwa Kongresowego. W odwecie za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym, Książ Wielki w 1875 utracił prawa miejskie.
Na początku XX w. mieszkało tu 2,6 tys. osób (w tym 60% Żydów). W 1910 r. utworzono Bank Spółdzielczy, aktywną działalność prowadziło kółko rolnicze (biblioteka, odczyty). Po I wojnie światowej Książ znalazł się w granicach województwa kieleckiego (powiat miechowski).
W czasie okupacji niemieckiej do 1942 na terenie Książa znajdowało się getto otwarte. Do tego czasu Żydzi stanowili około połowę mieszkańców Książa (478 na 910 mieszkańców w 1860 według „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”). W dniach 1–2 sierpnia 1944 Gestapo i niemiecka policja dokonały pacyfikacji wsi mordując 12 osób oraz paląc wieś liczącą ok. 100 zabudowań. Akcja pacyfikacyjna była odwetem za działalność partyzantów w regionie[15]. W czasie II wojny światowej w Książu Wielkim zniszczony został cmentarz żydowski.
Po II wojnie światowej Książ Wielki zmieniał kilkukrotnie przynależność administracyjną: do roku 1950 i w latach 1975 – 1998 pozostawał w granicach województwa kieleckiego, 1950 – 1975 – krakowskiego, a od 1999 r. – małopolskiego (powiat miechowski). W latach 1954 – 1972 wieś była siedzibą gromady Książ Wielki.
Kalendarium[16][edytuj | edytuj kod]
- 1120 – pierwsza wzmianka o Książu Wielkim, zapisana w klasztorze Cystersów w Jędrzejowie.
- 1234 – właścicielem Książa Wielkiego jest wojewoda krakowski Stefan, herbu Topór.
- 1380 – kasztelan krakowski Spytko z Melsztyna funduje kościół św. Ducha.
- 1400 – Książ Wielki stał się miastem powiatowym.
- 1441 – po poślubieniu Jadwigi Spytkówny, właścicielem miasta zostaje Andrzej Tęczyński.
- 1541 – Katarzyna z Tęczyńskich wychodzi za Jana Bonera, wojewodę krakowskiego, wnosząc mu miasto w wianie.
- 1556 – synod protestancki w Książu Wielkim z udziałem Jana Łaskiego i Mikołaja Reja.
- 1562 – wdowa Katarzyna Boner poślubia następcę zmarłego męża – wojewodę krakowskiego Stanisława Barziego i ten obejmuje w posiadanie Książ Wielki.
- 1582 – miasto odkupuje biskup krakowski Piotr Myszkowski.
- 1595 – ukończono budowę pałacu na Mirowie.
- 1601 – Piotr Myszkowski, bratanek biskupa, ustanawia ordynację na „Mirowie”, zwaną ksiąską.
- 1646 – Cud w kościele św. Wojciecha – Matka Boska na obrazie „zapłakała krwawymi łzami”.
- 1706 – na prymasa Polski wybrano proboszcza Książa Wielkiego – Stanisława Szembeka.
- 1727 – Franciszka z Myszkowskich poślubia Franciszka Wielopolskiego, który obejmuje dobra ksiąskie. I tak, po raz czwarty, miasto zostaje wniesione w wianie.
- 1748 – prymasem Polski powołano kolejnego proboszcza Książa Wielkiego – Adama Ignacego Komorowskiego.
- 1776 – proboszcz Adam Brachman zbudował nową szkołę parafialną, która jako jedyna w tym czasie, podlegała Akademii Krakowskiej.
- 1862 – margrabia Aleksander Wielopolski obejmuje stanowisko naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego.
- 1870 – Książ Wielki traci prawa miejskie[17].
- 1914 – 7 sierpnia wkracza I Brygada Legionów, maszerująca z Krakowa do Kielc.
- 1918 – 2 listopada rozbrojono posterunek żandarmerii austriackiej.
- 1939 – 6 września wkraczają oddziały niemieckie.
- 1944 – poważne wystąpienia zbrojne oddziałów Armii Krajowej.
- 1945 – 14 stycznia Armia czerwona wyzwala Książ Wielki spod okupacji.
- 1949 – założenie Liceum Ogólnokształcącego (w pałacu na Mirowie).
- 1974 – powołanie Technikum Rolniczego.
- 1977 – utworzenie Zespołu Szkół Rolniczych.
- 2003 – założenie Klubu Sportowego „Jastrzębiec”.
- 2023 – przywrócenie statusu miasta.
Starania o odzyskanie statusu miasta (2021-2023)[edytuj | edytuj kod]
27 lipca 2021 Rada Gminy rozpoczęła procedurę związaną z nadaniem Książowi Wielkiemu statutu miasta. Druga uchwała w tej sprawie określiła sposób przeprowadzenia konsultacji z mieszkańcami. Swój podpis popierający zamianę statusu Książa Wielkiego z wiejskiego na miejski będzie można złożyć u sołtysów podczas zbierania przez nich podatków[18]. Zarządzeniem nr 75/2021 wójt gminy określił termin konsultacji na dni od 25 października do 30 listopada 2021[19]. Z około 5 tysięcy osób uprawnionych do udziału w konsultacjach, głos oddało 535 mieszkańców gminy. Z tej liczby 371 głosów było za, 119 przeciw, 32 głosujących się wstrzymało, a 13 ankiet było nieważnych[20]. Rada Gminy Książ Wielki, na podstawie wyników konsultacji społecznych w 2021 roku, podjęła uchwałę w sprawie wystąpienia z wnioskiem o nadanie miejscowości Książ Wielki statusu miasta[21]. 1 stycznia 2023 doszło do przywrócenia statusu miasta[6].
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
_V_1930_V.jpg)
Według rejestru zabytków NID[22] na listę zabytków wpisane są obiekty:
- zespół kościoła parafialnego pw. św. Wojciecha, nr rej.: 90 z 15.01.1969 oraz 972 z 21.03.1978:
- kościół św. Wojciecha BM, XV w., pocz. XVII w.
- drewniana dzwonnica z 1735 wraz z dzwonami: św. Wojciech, Maryja Królowa Polski, Millenium. Wszystkie z 1965 r.
- cmentarz przykościelny z kapliczką
- ogrodzenie z bramką
- zespół klasztorny augustianów z XIV – XVIII w., nr rej.: 110 z 8.02.1969 oraz 971 z 21.03.1978:
- kościół Świętego Ducha z ok. 1381, XVI – XIX
- klasztor, dawniej oo. Augustianów obecnie ss. pasjonistek
- cmentarz przykościelny
- ogrodzenie
- murowana dzwonnica z XIX wieku. Obecnie nie ma na niej żadnych dzwonów.
- zespół pałacowy z XVI w., nr rej.: 115/3/57 z 24.01.1957 oraz 979 z 3.07.1978:
- pałac Mirów
- 2 pawilony. Pierwszy od strony południowej – dawna biblioteka. Drugi od strony północnej – kaplica pałacowa pw. św. Zofii i św. Piotra Apostoła.
- ogród z murami oporowymi
- park krajobrazowy
Sport[edytuj | edytuj kod]
W 2003 powstał klub sportowy – SKS Jastrzębiec Książ Wielki (SKS – Strażacki Klub Sportowy). Obecnie pierwsza drużyna uczestniczy w rozgrywkach Klasy B, gr. Kraków I[23].
Struktury wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]
Katolicyzm[edytuj | edytuj kod]
Restoracjonizm[edytuj | edytuj kod]
- Zbór Świadków Jehowy
Części miejscowości[edytuj | edytuj kod]
| SIMC | Nazwa |
|---|---|
| 1050394 | Kozłówka |
| 1050402 | Mirów-Zamek |
| 1050419 | Opacz |
| 1050431 | Podbrzezie |
| 1050483 | Pokusa |
| 1050490 | Wielki Dwór |
| 1050508 | Wysiołek |
Osoby związane z Książem Wielkim[edytuj | edytuj kod]
- Aleksandra Dobrowolska (1906 – 1989) – polska działaczka społeczna, kustosz, organizatorka muzeów.
- Eugeniusz Madejski (1908 – 1986) – doktor historii, założyciel i dyrektor Liceum Ogólnokształcącego w Książu Wielkim. Zasłużony badacz historii tej ziemi[27].
- Władysław Madejski (1899 – 1965) – pułkownik lotnictwa, obserwator. Ochotnik Legionów Polskich, szef wydziału wyszkolenia Departamentu Lotnictwa II RP, komendant Wojskowej Szkoły Pilotów w Dęblinie.
- Jan Madejski (1925 – 2000) – syn Władysława Madejskiego, inżynier i naukowiec, specjalista w zakresie termodynamiki, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk.
- Julian Malinowski (1908 – 1971) – dowódca oddziałów Armii Krajowej. Organizator i uczestnik wielu akcji zbrojnych, odznaczony m.in. Virtuti Militari. Jest patronem Szkoły Podstawowej w Książu Wielkim.
- Stefan Żechowski (1912 – 1984) – malarz i rysownik. Zasłynął zwłaszcza stworzonym w 1937 roku, cyklem ilustracji do powieści „Motory” Emila Zegadłowicza. Imię tego artysty nosi Gimnazjum w Książu Wielkim, natomiast w Miechowie odtworzono jego pracownię urządzając w niej ekspozycję prac.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych, Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 630 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Postanowienie z 7 (19) listopada 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, str. 425)
- ↑ Uchwała Nr XVIII/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie krakowskim oraz ustalenia siedzib gminnych rad narodowych (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 8 grudnia 1972 Nr 18, poz. 268).
- ↑ Uchwała Nr 24/IV/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 6 października 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu miechowskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 17 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 4 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 29 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 50)
- ↑ a b Dz.U. z 2022 r. poz. 1597.
- ↑ a b c Stanisław Kołodziejski, Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego, Kraków 1994, s. 153–154, ISBN 83-85531-04-1
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
- ↑ Katarzyna Niemczyk Kamienieccy herbu Pilawa : z dziejów kariery i awansu szlachty polskiej do 1535/1536 roku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2016, s. 261.
- ↑ Książ Wielki. Wirtualny Szelt.
- ↑ Książ Wielki – Zamki Polskie. [dostęp 2008-11-24]. (pol.).
- ↑ Zwierzyniecki 2017 ↓, s. 85.
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 109.
- ↑ Zbigniew Stankiewicz,Dzieje wielkości i upadku Aleksandra Wielopolskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967, s. 11,
- ↑ Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1981.
- ↑ Kalendarium. ksiazwielki.eu. [dostęp 2017-05-14]. (pol.).
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 44–45.
- ↑ RADNI: Odzyskać prawa miejskie – Gmina Książ Wielki – Oficjalny Serwis Urzędu Gminy, ksiazwielki.eu [dostęp 2021-08-12].
- ↑ Konsultacje w gm. Książ Wielki
- ↑ Wyniki Książ Wielki
- ↑ Wniosek Książ Wlk.
- ↑ NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo małopolskie. [dostęp 2008-11-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (1 marca 2018)].
- ↑ Skarb – Jastrzębiec Książ Wielki, www.90minut.pl [dostęp 2022-08-21].
- ↑ Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych: Urzędowy wykaz nazw miejscowości (2012,2015). Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części (xls) opublikowany [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2017-08-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-29)]. (pol.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
- ↑ TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ Ciekawostki. ksiazwielki.eu. [dostęp 2017-05-31]. (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Robert Zwierzyniecki: Ordynacja Myszkowskich czyli kto miał Chroberz, Książ i Szaniec. Kraków: Ridero, 2017, s. tak. ISBN 978-83-8104-906-1.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Książ Wielki. ksiazwielki.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-12-20)].
- Książ Wielki w dokumencie archiwalnym. ksiazwielki.polska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-12-08)].
- Książ 2.) K - ''Wielki'', [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 825.
- Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona
