Resko: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m lit. |
→Zabytki: drobne merytoryczne |
||
Linia 54: | Linia 54: | ||
== Historia == |
== Historia == |
||
Około XII wieku na wzgórzu nad Regą stanął [[gród]] książąt pomorskich, a wkrótce potem rozwinęła się wokół niego osada handlowo-rzemieślnicza. Pierwsza nieudana próba nadania praw miejskich dla osady nastąpiła w roku 1255 i z tego roku też pochodzi pierwsza wzmianka o Resku. W tym czasie była ona własnością dwóch rodów: Borków (wywodzących się ze Strzemiela) i Vidantów. Brak zgodności między oboma rodzinami spowodował problemy z nadaniem lokacji. W latach 1260–1270 [[Jakub Borek]], syn kasztelana kołobrzeskiego [[Borko z Łobza|Borka z Łobza]] zabudował zamek nad Regą. Borko z Łobza wraz z synami Jakubem, Janem i Mikołajem lokowali Resko w 1280 roku na [[prawo magdeburskie|prawie magdeburskim]]<ref>Łukasz Michalski, Średniowieczne posiadłości Borków w ziemi sławieńskiej i białogardzkiej w kontekście udziału rodu w życiu politycznym, w: Historia i kultura ziemi sławieńskiej t. IV, Sławno 2005, s. 149.</ref>, jednak wg innych dokumentów źródłowych wynika, że dopiero w 1288 roku Resko otrzymało prawa miejskie, które zostały potwierdzone w 1295 roku<ref>http://wkz.bip.alfatv.pl/pliki/wkz/File/ZWK%202018%20small.pdf</ref>. Około 1400 r. nastąpiła budowa kościoła mariackiego dla mieszkańców miasta. W 1441 r. książę pomorski [[Eryk Pomorski|Eryk I]] przekazał resztę miasta rodowi von Borcke. Na długie lata, aż do 1808 r. Resko stało się prywatnym miastem rodziny Borcke. Podstawą rozwoju miasta było rolnictwo i częściowo rzemiosło (kowalstwo, młynarstwo i krawiectwo). W 1630 r. wojska cesarskie spaliły i zniszczyły miasto, a od 1648 r. Resko na mocy [[pokój westfalski|pokoju westfalskiego]] przeszło pod władanie [[Brandenburgia|Brandenburgii]]. Kres miastu przyniósł 1714 r. kiedy to w ogromnym pożarze spaleniu uległa większość miasta. Ocalało jedynie 11 domów i kościół. Kolejne działania wojenne w latach 1756–1763 również zniszczyły Resko, a miasto przez kilkanaście następnych lat było okupowane przez żołnierzy rosyjskich. W 1834 r. władze miejskie podjęły decyzję o rozbiórce murów obronnych Reska. Ponad 10 lat później, w 1842 r. [[Carl Sprengel]] zakłada w mieście Akademię Rolniczą, Fabrykę Maszyn Rolniczych i powstaje również młyn parowy i [[gorzelnia]]. W 1892 r. powstała stacja kolejowa na wąskotorowej linii [[Wyszogóra]] – [[Kołobrzeg]]. W kolejnych latach Resko uzyskało połączenia kolejowe z kolejnymi miastami: w 1905 r. z Łobzem, a w 1909 r. ze [[Świdwin]]em. |
|||
W 1945 r. miasto zostało zajęte przez oddziały 3 armii uderzeniowej I Frontu Białoruskiego (ku czci żołnierzy zdobywających Resko po wojnie w Alei Wojska Polskiego postawiono Pomnik Wyzwolenia)<ref>Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945", Sport i Turystyka 1988, {{ISBN|83-217-2709-3}}, str. 709</ref>, a następnie przekazane Polsce. Zniszczenia wojenne w centrum miasta sięgały 60%<ref>Wirtualny sztetl [http://www.sztetl.org.pl/pl/article/resko/3,historia-miejscowosci/].</ref>. Nastąpiła odbudowa i rozbudowa miasta, powstały nowe budynki użyteczności publicznej. |
W 1945 r. miasto zostało zajęte przez oddziały 3 armii uderzeniowej I Frontu Białoruskiego (ku czci żołnierzy zdobywających Resko po wojnie w Alei Wojska Polskiego postawiono Pomnik Wyzwolenia)<ref>Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945", Sport i Turystyka 1988, {{ISBN|83-217-2709-3}}, str. 709</ref>, a następnie przekazane Polsce. Zniszczenia wojenne w centrum miasta sięgały 60%<ref>Wirtualny sztetl [http://www.sztetl.org.pl/pl/article/resko/3,historia-miejscowosci/].</ref>. Nastąpiła odbudowa i rozbudowa miasta, powstały nowe budynki użyteczności publicznej. |
||
Linia 73: | Linia 73: | ||
* Pomnik Żołnierzy Polskich, |
* Pomnik Żołnierzy Polskich, |
||
* Zabytkowy Park Miejski, |
* Zabytkowy Park Miejski, |
||
* ruiny zamku z (XIV-XV w.) – pierwszy drewniany zamek zbudowano w latach 1260–1270. Pierwsza wzmianka o zamku w dokumencie wydanym z okazji podziału księstwa na dzielnice pojawiała się w 1295 roku. Wiadomo, że zamek był podzielony i jego właścicielami były rody Borków i Vidantów. W 1365 roku Vidanci sprzedali swoją część księciu pomorskiemu Bogusławowi V. Przypuszcza się, że w tym czasie nastąpiła przebudowa zamku na obiekt w pełni murowany. W 1447 roku zamek w całości powrócił do Borków. |
* ruiny zamku z (XIV-XV w.) – pierwszy drewniany zamek zbudowano w latach 1260–1270. Pierwsza wzmianka o zamku w dokumencie wydanym z okazji podziału księstwa na dzielnice pojawiała się w 1295 roku. Wiadomo, że zamek był podzielony i jego właścicielami były rody Borków i Vidantów. W 1365 roku Vidanci sprzedali swoją część księciu pomorskiemu Bogusławowi V. Przypuszcza się, że w tym czasie nastąpiła przebudowa zamku na obiekt w pełni murowany. W 1447 roku zamek w całości powrócił do Borków. Największe jednak zniszczenia przyniosła wojna 7-letnia (1756–1763) i przechodzące przez nie wojska rosyjskie. Prawdopodobnie wówczas uległ również zniszczeniu zamek Borków. Na jego miejscu powstał w 1774 roku nowożytny dwór. Około roku 1826, gdy wygasł ród Borków, wzgórze zamkowe i dobra ziemskie przejęła rodzina von Bülow. Zapewne wtedy rozebrano ryglowy dwór Borków, a wzgórze i otaczający go teren zalesiono, tworząc zaczątek parku<ref>http://wkz.bip.alfatv.pl/pliki/wkz/File/ZWK%202018%20small.pdf</ref>. |
||
* [[Cmentarz żydowski w Resku]]. |
* [[Cmentarz żydowski w Resku]]. |
||
Wersja z 13:52, 15 kwi 2019
miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Powiat | |||||
Gmina | |||||
Prawa miejskie |
1288 | ||||
Burmistrz |
Arkadiusz Czerwiński | ||||
Powierzchnia |
4,49 km² | ||||
Wysokość |
42[1] m n.p.m. | ||||
Populacja (2017–06–30) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna |
91 | ||||
Kod pocztowy |
72-315 | ||||
Tablice rejestracyjne |
ZLO | ||||
Położenie na mapie gminy Resko | |||||
Położenie na mapie Polski | |||||
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego | |||||
Położenie na mapie powiatu łobeskiego | |||||
53°46′23″N 15°24′21″E/53,773056 15,405833 | |||||
TERC (TERYT) |
3218044 | ||||
SIMC |
0979580 | ||||
Urząd miejski Rynek 172-315 Resko | |||||
Strona internetowa |
Resko (do 1945 r. niem. Regenwalde) – miasto w północno-zachodniej Polsce, w woj. zachodniopomorskim, w powiecie łobeskim. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Resko. Ośrodek usługowy dla rolnictwa, drobny przemysł spożywczy i drzewny.
Według danych z 30 czerwca 2017, miasto miało 4263 mieszkańców[2].
Położenie
Resko położone jest w północno-zachodniej części województwa zachodniopomorskiego w powiecie łobeskim nad Regą. Miasto usytuowane na Równinie Gryfickiej i Wysoczyźnie Łobeskiej. W latach 1818–1945 miasto administracyjnie należało do Powiatu Regenwalde, początkowo z siedzibą w Resku, a od roku 1860 z siedzibą w Łobzie[3]. W latach 1946–1998 miasto administracyjnie należało do woj. szczecińskiego. W latach 1999–2001 należało do powiatu gryfickiego, a od 2002 r. należy do powiatu łobeskiego.
Według danych z 1 stycznia 2009 r. powierzchnia miasta wynosi 4,49 km²[4].
Resko leży przy drodze wojewódzkiej nr 152 (Płoty – Świdwin). Około 10 km od Reska przebiega droga krajowa nr 6 (trasa Szczecin – Gdańsk). W 2013 roku rozebrana została linia kolejowa nr. 420 Worowo – Wysoka Kamieńska na odcinku Worowo – Resko Północne wraz z infrastrukturą stacji Resko Północne.
Nazwa miasta
Pochodzenie nazwy miasta Reska nie jest do końca znane. Istnieje teza iż pochodzi ono od starosłowiańskiego słowa „reż” oznaczającego żyto. W zapiskach istnieje wzmianka iż w XIV w. miasto nazywało się tak jak przepływająca przez nie rzeka – Rega. W późniejszym okresie powstała niemiecka nazwa, używana do 1945 r. która brzmiała Regenwalde co w wolnym tłumaczeniu oznacza Deszczowy Las.
Po zakończeniu II wojny światowej miasto przez pewien czas nosiło nazwę Reskogród[5] oraz Ławiczka[6][7][8][9]. Nazwę Resko wprowadzono rozporządzeniem ministrów Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 roku[10].
Historia
Około XII wieku na wzgórzu nad Regą stanął gród książąt pomorskich, a wkrótce potem rozwinęła się wokół niego osada handlowo-rzemieślnicza. Pierwsza nieudana próba nadania praw miejskich dla osady nastąpiła w roku 1255 i z tego roku też pochodzi pierwsza wzmianka o Resku. W tym czasie była ona własnością dwóch rodów: Borków (wywodzących się ze Strzemiela) i Vidantów. Brak zgodności między oboma rodzinami spowodował problemy z nadaniem lokacji. W latach 1260–1270 Jakub Borek, syn kasztelana kołobrzeskiego Borka z Łobza zabudował zamek nad Regą. Borko z Łobza wraz z synami Jakubem, Janem i Mikołajem lokowali Resko w 1280 roku na prawie magdeburskim[11], jednak wg innych dokumentów źródłowych wynika, że dopiero w 1288 roku Resko otrzymało prawa miejskie, które zostały potwierdzone w 1295 roku[12]. Około 1400 r. nastąpiła budowa kościoła mariackiego dla mieszkańców miasta. W 1441 r. książę pomorski Eryk I przekazał resztę miasta rodowi von Borcke. Na długie lata, aż do 1808 r. Resko stało się prywatnym miastem rodziny Borcke. Podstawą rozwoju miasta było rolnictwo i częściowo rzemiosło (kowalstwo, młynarstwo i krawiectwo). W 1630 r. wojska cesarskie spaliły i zniszczyły miasto, a od 1648 r. Resko na mocy pokoju westfalskiego przeszło pod władanie Brandenburgii. Kres miastu przyniósł 1714 r. kiedy to w ogromnym pożarze spaleniu uległa większość miasta. Ocalało jedynie 11 domów i kościół. Kolejne działania wojenne w latach 1756–1763 również zniszczyły Resko, a miasto przez kilkanaście następnych lat było okupowane przez żołnierzy rosyjskich. W 1834 r. władze miejskie podjęły decyzję o rozbiórce murów obronnych Reska. Ponad 10 lat później, w 1842 r. Carl Sprengel zakłada w mieście Akademię Rolniczą, Fabrykę Maszyn Rolniczych i powstaje również młyn parowy i gorzelnia. W 1892 r. powstała stacja kolejowa na wąskotorowej linii Wyszogóra – Kołobrzeg. W kolejnych latach Resko uzyskało połączenia kolejowe z kolejnymi miastami: w 1905 r. z Łobzem, a w 1909 r. ze Świdwinem.
W 1945 r. miasto zostało zajęte przez oddziały 3 armii uderzeniowej I Frontu Białoruskiego (ku czci żołnierzy zdobywających Resko po wojnie w Alei Wojska Polskiego postawiono Pomnik Wyzwolenia)[13], a następnie przekazane Polsce. Zniszczenia wojenne w centrum miasta sięgały 60%[14]. Nastąpiła odbudowa i rozbudowa miasta, powstały nowe budynki użyteczności publicznej.
W 1968 r. z miasta został wydzielony obszar o powierzchni 384 ha z miejscowością Policko[15].
W roku 1971 urodził się tutaj Bartosz Arłukowicz.
Zabytki
W Resku pomimo znaczących zniszczeń wojennych zachowało się kilka zabytków. Należą do nich:
- Kościół gotycki pochodzący z XIV-XV w., obecnie Sanktuarium Matki Boskiej Reskiej,
- Ratusz – pochodzi z 1841 r. wybudowany jest w stylu klasycystycznym. Cechuje go skromna sylwetka i niewielka wieżyczka z zegarem i kurantem,
- Obelisk Karola Sprengla z 1881 r.,
- Zabytkowa elektrownia wodna na rzece Redze,
- Budynek Sądu Powiatowego pochodzący z 1900 r., mieszczący obecnie pocztę,
- Gmach szkoły,
- Pomnik Żołnierzy Polskich,
- Zabytkowy Park Miejski,
- ruiny zamku z (XIV-XV w.) – pierwszy drewniany zamek zbudowano w latach 1260–1270. Pierwsza wzmianka o zamku w dokumencie wydanym z okazji podziału księstwa na dzielnice pojawiała się w 1295 roku. Wiadomo, że zamek był podzielony i jego właścicielami były rody Borków i Vidantów. W 1365 roku Vidanci sprzedali swoją część księciu pomorskiemu Bogusławowi V. Przypuszcza się, że w tym czasie nastąpiła przebudowa zamku na obiekt w pełni murowany. W 1447 roku zamek w całości powrócił do Borków. Największe jednak zniszczenia przyniosła wojna 7-letnia (1756–1763) i przechodzące przez nie wojska rosyjskie. Prawdopodobnie wówczas uległ również zniszczeniu zamek Borków. Na jego miejscu powstał w 1774 roku nowożytny dwór. Około roku 1826, gdy wygasł ród Borków, wzgórze zamkowe i dobra ziemskie przejęła rodzina von Bülow. Zapewne wtedy rozebrano ryglowy dwór Borków, a wzgórze i otaczający go teren zalesiono, tworząc zaczątek parku[16].
- Cmentarz żydowski w Resku.
Demografia
Według danych[17] z 30 czerwca 2007 r., miasto miało 4415 mieszkańców.
Rok | Liczba ludności |
---|---|
1815 | 1190 |
1850 | 2400 |
1880 | 3200 |
1900 | 3400 |
1925 | 4020 |
1939 | 5014 |
1960 | 3415[18] |
1983 | 4137 |
1995 | 4749 |
2000 | 4585 |
2005 | 4410 |
- Piramida wieku mieszkańców Reska w 2014 roku[19].
Klimat
W Resku znajduje się stacja hydrologiczno-meteorologiczna.
Miesiąc | Sty | Lut | Mar | Kwi | Maj | Czer | Lip | Sie | Wrz | Paź | Lis | Gru | Rocznie |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Śr. wysoka temperatura [°C] | 6 | 7 | 14 | 21 | 26 | 29 | 29 | 29 | 25 | 20 | 12 | 9 | 18 |
Śr. niska temperatura [°C] | -14 | -13 | -9 | -4 | 0 | 3 | 6 | 5 | 1 | -1 | -5 | -11 | -3 |
Opady [mm] | 47 | 36 | 39 | 42 | 50 | 68 | 89 | 88 | 76 | 64 | 58 | 54 | 711 |
Administracja
Miasto jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej. Mieszkańcy Reska wybierają do swojej rady miejskiej 8 radnych (8 z 15)[21]. Pozostałych 7 radnych wybierają mieszkańcy terenów wiejskich gminy Resko. Organem wykonawczym jest burmistrz. Siedzibą władz jest ratusz przy Rynku.
Burmistrzowie Reska:
- Jan Olszewski (2002–2006)[22]
- Arkadiusz Czerwiński (od 2006)
Mieszkańcy Reska wybierają parlamentarzystów z okręgów wyborczych z siedzibą komisji w Szczecinie, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 13.
Wspólnoty wyznaniowe
- zbór Resko (Sala Królestwa ul. Henryka Sucharskiego 35)[23].
Urodzeni w Resku (Regenwalde)
- Leopold Arndt (ur. 2 grudnia 1867 w Regenwalde, zm. 16 września1967 w Lübeck) – niemiecki lekarz i położnik o żydowskim pochodzeniu, którego ojciec i dziadek byli lekarzami. W roku 1938 decyzją administracyjną III Rzeszy pozbawiony został możliwości praktykowania, ale dzięki żonie Niemce i zmianie wiary uniknął Holocaustu. W latach 1945–1946 prowadził szpital wojskowy Armii Czerwonej w Resku oraz leczył Niemców, Polaków i Rosjan mieszkających w tym czasie na terenie byłego Powiatu Regenwalde (obecnie Powiat łobeski). W 1946 po odmowie wyjazdu do ZSRR, został wysiedlony do Lubeki gdzie leczył w obozie przejściowym (Flenderlager-Lübeck) Niemców wysiedlonych z Pomorza Zachodniego.
- Mirosław Lalak (ur. 15 sierpnia 1955 w Resku, zm. 24 marca 1999 w Szczecinie, pochowany w Łobzie) – krytyk literacki, teoretyk i historyk literatury, adiunkt w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Szczecińskiego, absolwent Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Szczecinie.
- Mieczysław Młynarski (ur. 17 maja 1956 w Resku) – były polski koszykarz, reprezentant Polski, olimpijczyk. Jako zawodnik na parkiecie mierzył 199 cm i ważył 91 kg. Z wykształcenia technik górnik.
- Adam Ziemiński (ur. 11 października 1956 w Resku) – polski mechanik i polityk, poseł na Sejm RP I kadencji.
- Renata Zaremba (ur. 11 czerwca 1967 w Resku) – polska polityk, menedżer, przedsiębiorca i samorządowiec, posłanka na Sejm VI i VII kadencji.
- Bartosz Arłukowicz (ur. 30 grudnia 1971 w Resku) – polski polityk i lekarz pediatra, poseł na Sejm VI, VII i VIII kadencji, w 2011 sekretarz stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, od 2011 do 2015 minister zdrowia w rządach Donalda Tuska i Ewy Kopacz.
- Łukasz Grass (ur. 20 lutego 1976 w Resku) – polski dziennikarz radiowy i telewizyjny.
- Michał Fijałka (ur. 29 listopada 1983 w Resku) – polski zawodnik MMA występujący w wadze półciężkiej. Walczył m.in. w KSW, BOTE i MMA Attack. Aktualnie mistrz dwóch organizacji – Fighting Zone i XCage w wadze półciężkiej.
Ludzie związani z Reskiem (Regenwalde)
- Carl Sprengel (ur. 29 marca 1787 w Schillerslage, zm. 19 kwietnia 1859 w Regenwalde) – niemiecki agronom, naukowiec i przemysłowiec. Pionier badań nad stosowaniem nawozów sztucznych.
- Ludolph von Beckedorff (ur. 14 kwietnia 1778 w Hanowerze, zm. 27 lutego 1858 Grünhoff, koło Reska) – pruski lekarz i konserwatysta, pedagog i urzędnik ministerialny, który po przejściu na katolicyzm został odsunięty od służby cywilnej Prus i został właścicielem ziemskim, przemysłowcem współpracującym z Carlem Sprengelem i założycielem katolickiego klasztoru St. Aloysiusstift w Święciechowie.
Przypisy
- ↑ Mapa wysokości i głębokości [1].
- ↑ a b Główny Urząd Statystyczny. Baza Demografia. Stan i struktura ludności. Ludność stan w dniu 30 VI 2017: Tab. 09 Ludność według płci i miast – zachodniopomorskie [online] [dostęp 2018-02-04] .
- ↑ Regenwalde [2].
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2013-07-26. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.
- ↑ Pierwsza powojenna mapa Polski wydana przez WIG Sztabu Generalnego w roku 1945.
- ↑ Dz.U. z 1945 r. nr 33, poz. 196.
- ↑ Krótka historia powiatu łobeskiego. powiatlobeski.pl. [dostęp 28 sierpnia 2010]. (ang.).
- ↑ Ludwik Cwynar. 60 lat temu. „Prowincjonalny Okazjonalnik Literacki „Łabuź””. 52/2005, marzec 2005.
- ↑ Ze starej książki dochodzenie. „Miesięcznik „Łobeziak””. 98, luty 2000.
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85, s. 1).
- ↑ Łukasz Michalski, Średniowieczne posiadłości Borków w ziemi sławieńskiej i białogardzkiej w kontekście udziału rodu w życiu politycznym, w: Historia i kultura ziemi sławieńskiej t. IV, Sławno 2005, s. 149.
- ↑ http://wkz.bip.alfatv.pl/pliki/wkz/File/ZWK%202018%20small.pdf
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945", Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str. 709
- ↑ Wirtualny sztetl [3].
- ↑ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 26 października 1968 r. (Dz.U. z 1968 r. nr 42, poz. 297).
- ↑ http://wkz.bip.alfatv.pl/pliki/wkz/File/ZWK%202018%20small.pdf
- ↑ Lucyna Nowak, Joanna Stańczyk, Agnieszka Znajewska. Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 30 VI 2007 r.). , 2006. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1734-6118. (pol.).
- ↑ Władysław Nowotniak: Gryfice i okolica – Wycieczki po mieście i okolicy. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1962, s. 48.
- ↑ http://www.polskawliczbach.pl/Resko, w oparciu o dane GUS.
- ↑ Historia pogody dla Reska, dane uśrednione z 38 lat. Weatherbase.com. [dostęp 2007-10-24]. (ang.).
- ↑ Rada Miejska w Resku. Państwowa Komisja Wyborcza, 2006. [dostęp 2009-09-30]. (pol.).
- ↑ I tura wyborów burmistrza gminy Resko. Państwowa Komisja Wyborcza, 2002. [dostęp 2009-09-30]. (pol.).
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-15] .
Linki zewnętrzne
- Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miejskiego w Resku
- Wikipodróże – Resko
- Regenwalde (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 589 .