Armia Polska we Francji
| ||
![]() Józef Haller przysięga na sztandar Armii Polskiej | ||
Historia | ||
Państwo | ![]() ![]() | |
Sformowanie | 4 czerwca 1917 | |
Rozformowanie | 1 września 1919 | |
Dowódcy | ||
Pierwszy | gen. Louis Archinard | |
Ostatni | gen. Józef Haller | |
Działania zbrojne | ||
I wojna światowa wojna polsko-ukraińska, wojna polsko-bolszewicka | ||
Organizacja | ||
Rodzaj sił zbrojnych | Wojska lądowe | |
Podległość | Naczelne Dowództwo Sił Sprzymierzonych (1918) Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego (1919) | |
Skład | patrz niżej |



Armia Polska we Francji, zwana też Błękitną Armią (fr. L’Armée bleue od koloru francuskich mundurów) lub Armią Hallera – polska ochotnicza formacja wojskowa powstała w czasie I wojny światowej w roku 1917, powołana dekretem prezydenta Francji Raymonda Poincarégo 4 czerwca 1917 z inicjatywy Romana Dmowskiego oraz kierowanego przez niego Komitetu Narodowego Polskiego.
Spis treści
Geneza[edytuj | edytuj kod]
Tuż po wybuchu I wojny światowej koła polskie we Francji zwróciły się do rządu francuskiego o wyrażenie zgody na formowanie sił zbrojnych na terenie swojej drugiej ojczyzny. 21 sierpnia 1914 rząd Francji wyraził na to zgodę. Armia została zorganizowana na zasadzie zaciągu ochotniczego spośród Polaków służących w wojsku francuskim, polskich jeńców wojennych z armii państw centralnych, a także z polskiej emigracji z Francji, Stanów Zjednoczonych, Kanady (poprzez Obóz Kościuszko) i Brazylii. Kilkuset Polaków, w większości członków Sokoła i Strzelca zameldowało się w punktach meldunkowych. Pierwszą, 180 osobową, polską kompanię rekrucką skierowano 25 sierpnia do obozu szkoleniowego w Bayonne (stąd nazwa Bajończycy). Po przeszkoleniu wcielono Polaków jako 2. kompanię do 1. Pułku Legii Cudzoziemskiej. W ciężkich walkach stan osobowy polskiej kompanii stopniał do kilkudziesięciu, ale postawa w walkach zyskała Polakom sławę i uznanie Francuzów. Sztandar Polaków, według projektu Xawerego Dunikowskiego, został udekorowany w 1918 roku Croix de Guerre. Z dalszych ochotników nie tworzono jednak czysto polskich oddziałów ze względu na sprzeciw Rosji – sojusznika Francji. Kierowano ich do jednostek francuskich.
Do formowania polskich oddziałów we Francji powrócono po podpisaniu przez prezydenta Raymonda Poincarégo dekretu 4 czerwca 1917 roku[1][2]. W miesiąc później w obozie Sillé-le-Guillaume (region Loary) powstały pierwsze polskie oddziały, a 8 stycznia 1918 roku utworzono dwubatalionowy 1 Pułk Strzelców Polskich (dowódca płk Jasieński). Główny trzon stanowili Polacy z USA, zgłaszający się na apel Ignacego Jana Paderewskiego oraz emigranci z Kanady i Francji. Później doszli Polacy z przebywających we Francji i ogarniętych fermentem rewolucji dywizji rosyjskich. Oficerami byli głównie Francuzi. W czerwcu odbyła się uroczystość wręczenia pułkom sztandarów ufundowanych przez miasta Paryż, Nancy, Verdun i Belfort.
Pierwszym dowódcą był Francuz, generał Louis Archinard. Na mocy porozumienia z rządem Francji Komitet Narodowy Polski uzyskał 28 września 1918 roku pełną kontrolę polityczną nad Armią. Wskutek porozumienia została ona uznana za „jedyną, samodzielną, sojuszniczą i współwalczącą armię polską” (armee autonome alliee et belligerante sous un commandement polonais unique)[3]. Francuskiego dowódcę 4 października 1918 zastąpił gen. Józef Haller.
Z jednostek polskich w końcowych walkach I wojny światowej uczestniczył tylko 1 Pułk Strzelców od lipca 1918 w Szampanii, a od połowy października 1918 także 1 Dywizja Strzelców Polskich, która zajęła odcinek frontu w Wogezach.
Zakończenie działań wojennych na Zachodzie przyspieszyło rozwój organizacyjny Armii. Przestało istnieć wiele trudności związanych z rekrutacją i wcieleniem Polaków do Armii, zwłaszcza we Włoszech. Pozyskano tam ok. 25 tys. żołnierzy – byłych jeńców z armii austro-węgierskiej. Armia gen. Hallera organizowana była na bazie korpusów i dywizji, organizacyjnie odpowiadających armii francuskiej, wyposażonych i uzbrojonych sprzętem i uzbrojeniem demobilizowanych jednostek francuskich. Armia przyjęła błękitny kolor mundurów, stąd zwano ją „błękitną”. Armia Hallera była najlepiej wyszkoloną, uzbrojoną i wyposażoną częścią WP.
Według stanu na dzień 1 kwietnia 1919 roku organizacja armii wyglądała następująco[4]:
- I korpus, gen. Dominique Joseph Odry
- 1 Dywizja Strzelców, gen. Joseph Jean Bernard
- 1 pułk strzelców polskich
- 2 pułk strzelców polskich
- 3 pułk strzelców polskich
- 2 Dywizja Strzelców, gen. Louis Modelon
- 4 pułk strzelców polskich
- 5 pułk strzelców polskich
- 6 pułk strzelców polskich
- 3 Dywizja Strzelców, gen. Eugène-Auguste Petitdemange
- 7 pułk strzelców polskich
- 8 pułk strzelców polskich
- 9 pułk strzelców polskich
- 1 Dywizja Strzelców, gen. Joseph Jean Bernard
- III korpus, gen. André Joseph Emmanuel Massenet (od 28 marca 1919 roku)[5].
- 6 Dywizja Strzelców, gen. Denis Champeaux
- 10 pułk strzelców polskich
- 11 pułk strzelców polskich
- 12 pułk strzelców polskich
- 7 Dywizja Strzelców, gen. Laurent Bonin
- 19 pułk strzelców polskich
- 20 pułk strzelców polskich
- 21 pułk strzelców polskich
- 6 Dywizja Strzelców, gen. Denis Champeaux
Dodatkowo w maju i czerwcu 1919 powstała Dywizja Instrukcyjna gen. Léonce Charles Moineville w składzie:
- pięć pułków piechoty
- jeden szwadron kawalerii
- jeden batalion inżynieryjny.
Zasadniczy wzrost liczebności armii nastąpił już po wojnie, składała się wówczas z dwóch korpusów – I i III, dwóch samodzielnych dywizji strzelców, pułku czołgów i oddziałów lotniczych.
Skład Armii[edytuj | edytuj kod]
I Korpus[edytuj | edytuj kod]
sformowany na bazie francuskiego 36 Korpusu
- 1 Dywizja Strzelców Polskich – późniejsza 13 Kresowa Dywizja Piechoty
- 2 Dywizja Strzelców Polskich – sformowana na bazie 2 dywizji marokańskiej; późniejsza 11 Karpacka Dywizja Piechoty
- 4 Pułk Strzelców Polskich – sformowany we Włoszech w obozach jenieckich w Santa Maria i Casagiove pod Mediolanem w listopadzie 1918 jako 1 Pułk Strzelców Polskich im. J. H. Dąbrowskiego; na początku stycznia 1919 wyjechał do Francji i tam został przemianowany na 4 Pułk Strzelców Polskich; po powrocie do kraju p.n. 46 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych, a od 1921 5 Pułk Strzelców Podhalańskich
- 5 Pułk Strzelców Polskich – sformowany w grudniu 1918 w Santa Maria Capua Vetere jako I batalion 2 Pułku Strzelców Polskich im. T. Kościuszki; w styczniu 1919 przybył do kraju i stał się kadrą 5 Pułku Strzelców Polskich; został rozlokowany w Hrubieszowie; we wrześniu 1919 przemianowany na 47 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych, a 10 października 1921 otrzymał ostateczną nazwę 6 Pułk Strzelców Podhalańskich
- 6 Pułk Strzelców Polskich – późniejszy 48 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych
- 1 Pułk Artylerii Ciężkiej
II Korpus[edytuj | edytuj kod]
Armii Hallera podporządkowano także polskie formacje wojskowe w Rosji:
- 4 Dywizję Strzelców Polskich gen. Lucjana Żeligowskiego działającą na Kubaniu; późniejsza 10 Dywizja Piechoty
- 13 Pułk Strzelców Polskich – późniejszy 28 Pułk Strzelców Kaniowskich
- 14 Pułk Strzelców Polskich – późniejszy 29 Pułk Strzelców Kaniowskich
- 15 Pułk Strzelców Polskich – późniejsze 31 Pułk Strzelców Kaniowskich oraz 49 Huculski Pułk Strzelców
- 1 Pułk Ułanów
- 6 Pułk Ułanów
- 5 Dywizję Strzelców Polskich, zwaną też Dywizją Syberyjską, płk. Waleriana Czumy; późniejsza 30 Poleska Dywizja Piechoty
- 16 Pułk Strzelców Polskich – sformowany 1 lipca 1918 na Syberii jako 1 Pułk Strzelców Polskich im. Tadeusza Kościuszki; późniejszy 82 Syberyjski Pułk Piechoty
- 17 Pułk Strzelców Polskich – późniejszy 83 Pułk Strzelców Poleskich
- 18 Pułk Strzelców Polskich – późniejszy 84 Pułk Strzelców Poleskich
Obie dywizje stanowić miały II Korpus Polski.
III Korpus[edytuj | edytuj kod]
sformowany na bazie francuskiego 38 Korpusu
- 3 Dywizja Strzelców Polskich – sformowana w Darney na bazie francuskiej 71 Dywizji
- 7 Pułk Strzelców Polskich – do marca 1920 jako 49 Pułk Strzelców Kresowych; później połączony z 65 Starogardzkim Pułkiem Piechoty
- 8 Pułk Strzelców Polskich – późniejszy 50 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych
- 9 Pułk Strzelców Polskich – późniejszy 51 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych
- 6 Dywizja Strzelców Polskich – sformowana w Arches na bazie francuskiej 74 Dywizji; późniejsza 12 Dywizją Piechoty
- 3 Pułk Artylerii Ciężkiej
Oddziały samodzielne[edytuj | edytuj kod]
- 7 Dywizja Strzelców Polskich – w stadium organizacji; formowana w Lure na bazie francuskiej 154 Dywizji
- Dywizja Instrukcyjna (skadrowana)
- 1 Pułk Czołgów[6].
Kawaleria Armii Polskiej we Francji[edytuj | edytuj kod]
W okresie od marca do maja 1919 we Francji sformowane zostały trzy pułki szwoleżerów i jeden szwadron szkolny. Każdy pułk składać się miał z dwóch dywizjonów, a te z kolei z dwóch szwadronów i plutonu karabinów maszynowych. W przyjętej organizacji pułk był jednostką ewidencyjną, a dywizjon taktyczną. Liczba dywizjonów odpowiadała liczbie dywizji strzelców. Dywizjony miały działać jako kawaleria dywizyjna.
- 1 Pułk Szwoleżerów – ppłk Maurycy Gąssowski[7]
- 3 Pułk Szwoleżerów – ppłk de Hermalt[7]
- 4 Pułk Szwoleżerów
- Szwadron Instrukcyjny
Szkolenie odbywało się w koszarach francuskich w departamentach Ormii Sarthe i Haute Saone[7].
W czerwcu i lipcu 1919 przeprowadzona została reorganizacja jazdy: 4 p.szw. przemianowany został na I dywizjon 1 Pułku Dragonów Kresowych, natomiast 1 i 3 pułki szwoleżerów połączone zostały w 4 Pułk Dragonów Kresowych.
Awiacja Armii Polskiej we Francji[edytuj | edytuj kod]
- 39 Eskadra Breguetów
- 59 Eskadra Breguetów
- 66 Eskadra Breguetów
- 162 Eskadra Spadów
- 580 Eskadra Salmsonów
- 581 Eskadra Salmsonów
- 582 Eskadra Salmsonów
- 1 Park Lotniczy
- Francuska Szkoła Pilotów
Powrót do Polski[edytuj | edytuj kod]

Po przedłużających się pertraktacjach z Anglią i Niemcami dotyczącymi przejazdu polskiej armii przez Gdańsk, 8 kwietnia gen. Foch wydał rozkaz dotyczący porządku wyjazdu i ustalono daty:
- 14 kwietnia: kwatera główna gen. Hallera, 1 dywizja, oddziały lotnicze
- 22 kwietnia: 2 dywizja
- 6 maja: 3 dywizja
- 13 maja: 6 dywizja
- 3 czerwca: 7 dywizja
Przejazd oddziałów przez terytorium Rzeszy odbywał się bez broni, którą przewożono w oddzielnych zaplombowanych wagonach. Do każdego pociągu przydzielono 2 oficerów alianckich, którzy mieli załatwiać kwestie sporne. Za I Korpusem wysłano też żywność na 8 dni dla 50000 ludzi i 10000 koni[8].
16 kwietnia pierwszym pociągiem odjechał gen. Haller z częścią sztabu, który przekroczył granicę polską w nocy z 19 na 20 kwietnia 1919 i jako pierwszy transport żołnierzy Armii stanął na ziemi polskiej. Józef Haller wysłał z Leszna Wielkopolskiego depeszę do Józefa Piłsudskiego informującą o tym fakcie. Piłsudski odpowiedział depeszą następującej treści (pisownia oryginalna)[9]:
„ | Przyjemnie mi było w świeżo zdobytym Wilnie z zachodniego końca Polski otrzymać od Generała depeszę o Jego przyjeździe do kraju. Proszę w moim imieniu wyrazić podwładnym Mu oficerom i żołnierzom moją radość z przybycia ich do Ojczyzny i pewność, że, jak każdy prawy żołnierz polski, osłonią zwycięsko zagrożone granice kraju. |
” |
— Józef Piłsudski |
W dniu 26 kwietnia 1919 roku przetransportowano te oddziały do Chełma. W maju 1919 roku wojska te zostały wysłane na front polsko-rosyjski i następnie wzięły udział w wielu walkach z Armią Czerwoną – głównie z konnicą gen. Siemiona Budionnego. Transport oddziałów Armii do Ojczyzny trwał od kwietnia do czerwca 1919 roku. Armia liczyła wtedy ok. 68 tys. żołnierzy w pięciu dywizjach piechoty, dywizji szkolnej (instrukcyjnej), pułku czołgów i 7 eskadrach lotniczych. Przywiozła także dużą ilość sprzętu i uzbrojenia, co umożliwiło uzbrojenie powstających w kraju jednostek WP. Większość oficerów stanowili Francuzi, a od września 1919 zastępowani oficerami polskimi. Wielu oficerów francuskich pozostało w WP do końca 1920 roku. Armia wzięła także udział w wojnie polsko-ukraińskiej w Galicji Wschodniej i na Wołyniu, tworząc bazę Frontu Galicyjskiego. W październiku 1920 dywizjon otrzymał nazwę 2 Pułk Strzelców Konnych i został mu przydzielony garnizon w Hrubieszowie.
1 września 1919 przeformowano dowództwo Armii i dowództwa korpusów, a dywizje po przeformowaniu i przemianowaniu włączono we wrześniu 1919 organizacyjnie do Wojska Polskiego[10]. W ten sposób utworzono 11 Dywizję Piechoty (DP) z 2 Dywizji Strzelców (DS), 12 DP z 6 DS, 13 DP z 1 DS oraz 18 DP z 7 DS. Grupę gen. Petidemagne’a z 3 DS, Grupę gen. Bonina z 7 DS, a z dywizji (instrukcyjnej) szkolnej utworzono Grupę gen. Tranie. Z hallerowskich pułków stworzono z 1 pancernego pułku czołgów oraz ze strzeleckich: 3, 4, 5, 6 i 10 pułki strzelców podhalańskich. Hallerowski rodowód także miały 4, 5, 6 i 10 pułki strzelców konnych oraz 4, 16, 17, 18, 19 eskadry lotnicze WP. Jednostki te walczyły w wojnie polsko-bolszewickiej, a po okresie służby pokojowej w wojnie obronnej 1939 roku.
W okresie wzrostu napięcia z Niemcami, przed podpisaniem Traktatu Wersalskiego, oddziały Błękitnej Armii zostały przerzucone na granicę zachodnią, tworząc główne siły Frontu Południowo-Zachodniego i Południowego.
Po zakończeniu działań wojennych posłowie na Sejm Ustawodawczy z Narodowo-Chrześcijańskiego Klubu Robotniczego m.in.: Bigoński, ks. dr Władysław Chrzanowski, Fiołka i inni, domagali się o wzięcie zdemobilizowanych żołnierzy Błękitnej Armii pod opiekę i potraktowania ich na równi w prawach z żołnierzami 5 Dywizji Syberyjskiej.
W II Rzeczypospolitej funkcjonowało Stowarzyszenie Weteranów b. Armii Polskiej we Francji[11].
Film[edytuj | edytuj kod]
- Historii żołnierzy Błękitnej Armii poświęcono film dokumentalny z 2017 roku Leszka Wiśniewskiego p.t. "Błękitna Armia 1917-1919"[12][13]
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Armia Polska we Włoszech 1918–1919
- Armia Ochotnicza (II RP)
- Pomnik Czynu Zbrojnego Polonii Amerykańskiej
- Tadeusz Kosciuszko Camp
- Związek Hallerczyków
- Miecze Hallerowskie
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Do roku 1917, pomimo wysiłków polskich środowisk niepodległościowych inicjatywa utworzenia Armii Polskiej na Zachodzie napotykała jednak trudności. We Francji liczono się z negatywnym stanowiskiem Rosji. Sytuacja zmieniła się wiosną 1917 r. po rewolucji lutowej w Rosji państwa Ententy uzyskały wolną rękę. (Dekret o utworzeniu Armii Polskiej we Francji).
- ↑ Dekret o utworzeniu Armii Polskiej (fr.), tłumaczenie dekretu wraz z uzasadnieniem wniosku o powołanie tej Armii podpisanym przez premiera i ministra spraw zagranicznych Alexandre Ribota oraz ministra wojny Paul Painlevé: Kazimierz Władysław Kumaniecki Odbudowa państwowości polskiej, Kraków – Warszawa 1924, 106n.
- ↑ Kumaniecki, s. 108.
- ↑ Wacław Lipiński: Walka zbrojna o niepodległość Polski w latach 1905–1918. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Wolumen, 1990, s. 403–404. ISBN 83-85218-00-9.
- ↑ Marek Orłowski. Generał Józef Haller 1873-1960, Kraków 2007, s. 260.
- ↑ 1 Pułk Czołgów – pierwszy polski oddział pancerny; składał się ze 120 czołgów Renault FT-17 (75 albo 72 uzbrojonych w działko 37mm Puteaux SA-18 (wz.18) L/21), a pozostałe 45 albo 48 uzbrojone w karabin maszynowy 8 mm Hotchkiss wz.14.
- ↑ a b c Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914-1947: rodowody, barwa, broń. s. 136.
- ↑ Wacław Lipiński: Walka zbrojna o niepodległość Polski w latach 1905–1918. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Wolumen, 1990, s. 405–406. ISBN 83-85218-00-9.
- ↑ J. Piłsudski Pisma zbiorowe, t. V, Instytut Józefa Piłsudskiego, Warszawa 1937, s. 74.
- ↑ Połączenie „Błękitnej Armii” z Wojskiem Polskim w 1920 r.
- ↑ Zjazd okręgowy Stow. Weteranów b. Armii Polskiej we Francji. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 63 z 19 marca 1937.
- ↑ "Błękitna Armia 1917-1919" na portalu Filmweb.
- ↑ Film "Błękitna Armia 1917-1919" vod.tvp.pl.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Księga chwały piechoty, praca zbiorowa, Warszawa 1992, reprint wydania z 1939.
- Witold Jarno 1 Dywizja Strzelców Armii Generała Hallera, 2006, ISBN 83-88679-55-4.
- Witold H. Trawiński Odyseja Polskiej Armii Błękitnej Ossolineum Wrocław 1989.
- Armia Polska we Francji – Dzieje Wojsk Gen, Hallera Na Obczyźnie Opracował Józef Sierociński, Warszawa 1929.
- Paul S. Valasek: Haller’s Polish Army in France, Chicago 2006, ISBN 0-9779757-0-3.
- Dorota Ceglarska: Błękitna Armia, Polska Zbrojna (magazyn tygodniowy) nr 33 (96).
- J. Odziemkowski, Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920, Oficyna Wydawnicza „Rytm” Warszawa.
- Michał Pawlikowski: Syn Ziemi Radomszczańskiej. Życie i działalność posła na Sejm II Rzeczypospolitej ks. dr Władysława Chrzanowskiego 1886-1933, Strzałków 2011, ISBN 978-83-933262-0-4.
- Marek Solarczyk: Duchowni katoliccy w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa 2002.
- Henryk Smaczny: Księga Kawalerii Polskiej 1914 – 1947. Warszawa: TESCO, 1989, s. 148. ISBN 83-00-02555-3..
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- 4 czerwca 1917 r. – dekret prezydenta Francji Raymonda Poincarégo o formowaniu Armii Polskiej w tym kraju.
- L’armée bleue de Haller
- Armée Polonaise en France
|