Piwniczna-Zdrój

Piwniczna-Zdrój (do 6 lutego 1998 Piwniczna) – miasto w województwie małopolskim, w powiecie nowosądeckim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Piwniczna-Zdrój. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa nowosądeckiego. Według danych z 30 czerwca 2010 r. miasto liczyło 5825 mieszkańców.

Położenie geograficzne i podział administracyjny

Piwniczna leży nad rzeką Poprad, jej obszar rozpościera się od wysokości 357 m (dolina Popradu w rejonie przysiółka Witkowskie) do 1140 m (podszczytowe partie Wielkiego Rogacza) 1182 m. Najwyższe szczyty w obrębie miasta: Eliaszówka 1024 m, Niemcowa 963 m, Granica 715 m, Kicarz 703 m. Przez miasto biegnie linia kolejowa, ze stacją Piwniczna oraz droga krajowa 87 łącząca Nowy Sącz z miejscowym, byłym przejściem granicznym Piwniczna-Mníšek nad Popradom.

Historia oraz pochodzenie nazwy miasta

Królewskie Wolne Miasto Piwniczna zostało założone w Dolinie Popradu na tzw. surowym korzeniu na mocy dekretu króla Kazimierza III Wielkiego w 1348 r., w ramach polityki obronności kraju zakładającej lokowanie osad wzdłuż ówczesnych granic Rzeczypospolitej. Piwniczna, z racji swego położenia, miała także wspomagać dochody królewskiego skarbca. Zasadźcą miasta na prawie magdeburskim był Hanko, mieszczanin pochodzący z Nowego Sącza. Pierwotna nazwa osady Piwniczna Szyja, która według dokumentu lokacyjnego istniała jeszcze przed powstaniem miasta, odnosiła się do „wąskiego przesmyku, gardziela”, czyli charakterystycznego zwężenia rzeki Poprad w okolicach dzisiejszego Międzybrodzia. Nazwa ta funkcjonowała do końca XVIII w. Sama nazwa Piwniczna pochodzi od „zaciemnionego przez cień gęstego boru wjazdu do miasta od strony północnej”. Istnieje również alternatywne wytłumaczenie nazwy Piwniczna, lecz jest ono jedynie tylko ludowym przekazem utartym w tutejszej tradycji. Otóż różne dawne wzmianki wspominały o tym, że w Piwnicznej i okolicy były miejsca, gdzie istniały jakieś podziemne przejścia, tunele, szyby, lochy itp, obiekty z okresu gdzieś wczesnego średniowiecza, które prawdopodobnie można byłoby wiązać z dawnymi legendami o miejscowym prymitywnym kopalnictwie i może obiektami o charakterze częściowo obronnym ludności, ze względu na trudne, i mało dostępne pogranicze. Pod starą szkołą (obecnie małe planty) widać otwór jamy, o której lud prawi, że pod miasteczkiem całym ciągnie się aż do Kamiennego Gronia.

Przystanek kolejowy w Piwnicznej

Położenie przy ruchliwym trakcie handlowym na Węgry, liczne przywileje królewskie, spowodowały szybki i dynamiczny rozwój miasta. Już w XVIII w. Piwniczna posiadała sieć wodociągową. Na przełomie XVIII i XIX w. wybudowano m.in. szkołę, karczmę, pięć młynów, cysternę na wodę, papiernię i szpital. W latach 1874–1876 wybudowano kolej Nowy Sącz - Muszyna. Przystanek kolejowy w Piwnicznej wybudowano jednak dopiero w 1908 r., gdy miasto przekazało kolei subwencję na ten cel. Pożar miasta w 1876 roku spowodował spalenie drewnianego kościoła i czterdziestu domów. W latach następnych odkryto źródła wód mineralnych, a w 1884 r. pojawili się pierwsi kuracjusze. Piwniczna stała się też wkrótce znanym ośrodkiem letniskowo-wypoczynkowym.

Demografia

W 1921 r. spośród 3632 mieszkańców 3393 było wyznania rzymskokatolickiego, 6 greckokatolickiego, 7 ewangelickiego i 226 mojżeszowego. Narodowość polską zadeklarowało 3620 osób, rusińską 3, żydowską 5 i inną 4.

Ludność według spisów powszechnych, do roku 1943 razem z Głębokiem.

Piwniczna 1890 (spis powszechny)
*		ludność			wyznanie				język
	domy	m.	k.	razem	rz.katol.	gr.katol.	mojż.	inne	polski	niem.	rusiński	inny
Piwniczna	561	1705	1696	3401	3166	13	222	-	3365	36	-	-
Banie	7	17	17	34	34	-	-	-	34	-	-	-
Bitne	1	5	3	8	8	-	-	-	8	-	-	-
Błaszkowa	9	31	23	54	53	1	-	-	54	-	-	-
Borownice	35	111	113	224	213	-	11	-	224	-	-	-
Bucznik	1	5	4	9	9	-	-	-	9	-	-	-
Bukowiec	6	15	19	34	34	-	-	-	34	-	-	-
Bziniaki	8	25	26	51	51	-	-	-	51	-	-	-
Cichoniówka	6	14	10	24	24	-	-	-	24	-	-	-
Czerteż	3	7	6	13	13	-	-	-	13	-	-	-
Czyrcz	28	68	76	144	134	-	10	-	144	-	-	-
Czyrczyk	25	81	61	142	141	1	-	-	142	-	-	-
Duchówka	3	8	9	17	17	-	-	-	17	-	-	-
Fryckowskie	2	6	6	12	12	-	-	-	12	-	-	-
Głębokie	22	65	65	130	125	-	5	-	130	-	-	-
Groń Trześniowy	4	10	9	19	19	-	-	-	19	-	-	-
Hanuszów	23	80	74	154	134	-	20	-	154	-	-	-
Kiczkówka	3	12	8	20	20	-	-	-	20	-	-	-
Kosarzyska	14	37	46	83	76	-	7	-	83	-	-	-
Kosmydle	2	7	5	12	12	-	-	-	12	-	-	-
Kulizaki	1	1	1	2	2	-	-	-	2	-	-	-
Latawcowa	4	9	14	23	23	-	-	-	23	-	-	-
Łazy	44	163	141	304	304	-	-	-	304	-	-	-
Liskowa	7	23	22	45	45	-	-	-	45	-	-	-
Łomnickie	13	45	45	90	81	-	9	-	90	-	-	-
Magura	7	21	20	41	41	-	-	-	41	-	-	-
Majerz	10	36	31	67	57	1	9	-	67	-	-	-
Majerz	3	4	5	9
Zagrody	7	32	26	58
Makowisko	11	25	26	51	51	-	-	-	51	-	-	-
Niemcowa	1	1	3	4	4	-	-	-	4	-	-	-
Niewinna	4	8	10	18	18	-	-	-	18	-	-	-
Obidza	12	34	29	63	63	-	-	-	63	-	-	-
Piwn. centrum	75	235	253	488	353	10	125	-	452	36	-	-
Piwowary	14	44	42	86	86	-	-	-	86	-	-	-
Podolik	9	23	25	48	28	-	20	-	48	-	-	-
Pola	5	11	19	30	30	-	-	-	30	-	-	-
Polany	9	28	33	61	61	-	-	-	61	-	-	-
Promowa	5	15	12	27	27	-	-	-	27	-	-	-
Równia	25	67	81	148	143	-	5	-	148	-	-	-
Rzeniowskie	2	8	8	16	16	-	-	-	16	-	-	-
Skorupy	8	26	20	46	46	-	-	-	46	-	-	-
Śmigowskie	21	57	56	113	112	-	1	-	113	-	-	-
Sucha Dolina	13	39	43	82	82	-	-	-	82	-	-	-
Walczaki i Korpały	11	27	27	54	54	-	-	-	54	-	-	-
Więckówka	2	7	5	12	12	-	-	-	12	-	-	-
Witkowskie	9	33	33	66	66	-	-	-	66	-	-	-
Zapotok	9	26	35	61	61	-	-	-	61	-	-	-
Zawodzie	17	57	51	108	108	-	-	-	108	-	-	-
Zwory	11	32	31	63	63	-	-	-	63	-	-	-
*	domy	m.	k.	razem	rz.katol.	gr.katol.	mojż.	inne	polski	niem.	rusiński	inny
Kokuszka	57	178	212	390	372	-	18	-	379	11	-	-
Łomnica	176	565	577	1142	1128	-	6	8	1139	-	3	-
Młodów	34	100	101	201	194	1	6	-	194	6	1	-
Wierchomla Mała	55	186	200	386	-	386	-	-	-	-	386	-
Wierchomla W.	209	617	684	1301	7	1270	24	-	-	-	1301	-
Zubrzyk	56	159	178	337	13	319	5	-	18	-	319	-

Budynki mieszkalne Rok 1900 1921 1931 2002 Liczba 617 653 829 1136

Zwierzęta hodowlane w 1900 roku Zwierzęta Konie Bydło Owce Świnie Liczba 180 1560 870 382

• Piramida wieku mieszkańców Piwnicznej-Zdroju w 2014 roku.

Wody mineralne

Występują tu naturalne lecznicze wody mineralne, znane jako „kwaśne wody”. Są to wody wodorowęglanowo-magnezowo-wapniowo-żelaziste. Charakteryzują się wysoką zawartością jonów magnezowych i wapniowych, wykazując działanie neutralizujące sok żołądkowy, a powstający w wyniku reakcji chlorek wapnia działa przeciwzapalnie. Alkalizacja treści pokarmowej i pobudzanie czynności wydalniczej żołądka przez dwutlenek węgla przyspieszają jego opróżnianie. Działa to korzystnie w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, nieżycie żołądka i stanach zapalnych jelit. Wspomagają też leczenie cukrzycy i stanów zapalnych trzustki. W miejscowych ośrodkach leczniczo-wypoczynkowych stosuje się wannowe kąpiele mineralne, zabiegi borowinowe, natryski wodolecznicze, masaże, gimnastykę leczniczą, inhalację oraz kurację pitną wody. Aktualnie na terenie uzdrowiska eksploatowanych jest kilka głębinowych otworów. Woda rozlewana jest w dwóch rozlewniach w Piwnicznej i Zubrzyku

.

Narciarstwo

Zimą panują tu dobre warunki śniegowe umożliwiające uprawianie sportów zimowych w ośrodkach narciarskich w Suchej Dolinie, Wierchomli Małej i Kokuszce. W stacjach narciarskich działa kilkanaście wyciągów orczykowych i talerzykowych jak również wyciągi krzesełkowe. Działają też serwisy narciarskie, wypożyczalnie sprzętu oraz szkółki narciarskie. W Wierchomli i Kokuszce stosuje się sztuczne naśnieżanie i oświetlenie.

Zabytki

Ratusz

Studnia

Kościół

Tablica pamiątkowa w miejscu zburzonej bóżnicy

Od czasów lokacji miasta zachował się prawie niezmieniony układ urbanistyczny z czworobocznym rynkiem i wychodzącymi z jego narożników ulicami. W zachodniej pierzei rynku znajduje się ratusz, którego zalążek powstał w XIX w. i pełnił funkcję wartowni. Pod numerem Rynek 23 uwagę zwraca wzniesiony w latach 2004–2008 nowoczesny budynek Pensjonatu pod Kasztanami, zaprojektowany przez architektów Rafała Barycza i Pawła Saramowicza. Na wschodniej pierzei znajduje się budynek Gminnego Ośrodka Kultury z Izbą Regionalną i biblioteką. W pozostałych pierzejach rynku XIX-wieczne domy mieszczańskie.

Na środku rynku znajduje się zabytkowa cysterna z 1913 r. – studnia, która zaopatrywała mieszczan w wodę do użytku codziennego, a później była zbiornikiem przeciwpożarowym.

Naprzeciw kościół parafialny pw. Narodzenia NMP, wybudowany w latach 1881-1986, z kamienia i cegły, na miejscu starszych świątyń. Jest to kościół bazylikowy z wieżą i dzwonem z 1523 r. W prezbiterium zwraca uwagę obraz pędzla Bolesława Barbackiego – św. Józef z Dzieciątkiem.

Do zabytków rejestrowanych w mieście należy także szachulcowy pensjonat „Orlęta” z 1897 r. przy ul. Gąsiorowskiego 2.

Jednymi z najważniejszych zabytków są dokumenty pergaminowe, z których najważniejszy – akt lokacji z 1 lipca 1348 r., odnaleziony w 2008 r., 660 lat po założeniu Piwnicznej Szyi (wcześniej był uznawany za spalony w pożarze miasta), nie znajduje się jednak w archiwum miejskim.

W pobliżu Wierchomla – długa połemkowska wieś z cerkwią z 1821 r.

Kultura i turystyka

Fontanna w parku zdrojowym

Pijalnia wód mineralnych „Piwniczanka”

Gospodarka

Główne atrakcje turystyczne, oprócz narciarstwa, Piwnicznej:

• spływ łodziami doliną Popradu,
• ponad 280 km tras i oznakowanych szlaków turystycznych dla pieszych, rowerzystów i jazdy konnej oraz ścieżki zdrowia (Park Zdrojowy „Kicarz”),
• pijalnia wód mineralnych oraz tzw. kopuła, gdzie można zaczerpnąć świeżej wody mineralnej prosto z ujęcia, oraz kilka źródeł na terenie gminy m.in. w Głębokim, Łomnicy, Wierchomli,
• Muzeum Regionalne,
• skatepark,
• inne: wypożyczalnia quadów, wędkowanie na Popradzie, paintball, jazda konna, korty tenisowe.

Na terenie Piwnicznej funkcjonuje kilkadziesiąt różnych obiektów wczasowych, leczniczo-wypoczynkowych z miejscami noclegowymi, sanatorium, hotel, schroniska górskie oraz kwatery prywatne – łącznie ponad 3000 miejsc noclegowych.

Znakowane szlaki turystyczne

Piwniczna – Przełęcz Gromadzka – Dolina Biała Woda – Jaworki

Piwniczna – Eliaszówka – Przełęcz Gromadzka

Piwniczna – Przełęcz Bukowina – Hala Pisana – Frycowa

Piwniczna – Bucznik – Łomnica-Zdrój – Schronisko PTTK na Hali Łabowskiej – Łabowiec – Łabowa

Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury organizuje bądź współorganizuje coroczne stałe imprezy:

• Wrzosowisko,
• Dni Piwnicznej,
• Międzynarodowy Festiwal „Dzieci Gór”,
• Jesień Popradzka,
• Dni Lipan,
• Zima w Piwnicznej,
• Druzbacka – impreza wojewódzka,
• Przegląd grup kolędniczych.

Od 1965 r. w Piwnicznej funkcjonuje regionalny zespół folklorystyczny „Dolina Popradu”, który prezentuje kulturę oraz folklor górali nadpopradzkich, tzw. czarnych górali. Zespół od początku istnienia dał ponad 1000 występów, zdobył czołowe miejsca na międzynarodowych konkursach, m.in. w Finlandii w 2007 r.

W Kosarzyskach urodziła się Danuta Szaflarska.

Muzeum regionalne

Muzeum mieści się w Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury w Piwnicznej Zdroju i powstało z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Piwnicznej. Bogactwem muzeum jest zasobny dział etnograficzny ze zbiorami sprzętu domowego i gospodarskiego, narzędzi rzemieślniczych, strojów i zabytkami dawnego rękodzieła. Zbiory historyczne to fotokopie i reprodukcje dokumentów lokacyjnych i przywilejów miasta Piwniczna oraz zdjęcia i pamiątki po bohaterach lokalnego życia. Unikatowa jest największa w Europie kolekcja dawnego sprzętu narciarskiego (gromadzona przez Zygmunta Bielczyka) – nart biegowych i zjazdowych, ukazująca rozwój techniczny tego rodzaju sportowego wyposażenia.

W przemyśle dominuje wydobycie wody mineralnej; największym przedsiębiorstwem w mieście jest Zakład Butelkowania Naturalnej Wody Mineralnej „Piwniczanka”. Ponadto drobny przemysł drzewny i skórzany.

Kontrowersje w sprawie nazwy

Nazwa miejscowości Piwniczna-Zdrój pisana z łącznikiem (dywizem) jest formą zatwierdzoną urzędowo. Forma nazwy pisana bez łącznika, tzn. Piwniczna Zdrój, jest natomiast formą potoczną.

Zobacz też

• Bank Spółdzielczy w Piwnicznej-Zdroju
• Parafia Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Piwnicznej-Kosarzyskach
• Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Piwnicznej-Zdroju
• Cmentarz żydowski w Piwnicznej
• Fiedorówki
• TSR Góra Kicarz
• Byłe przejście graniczne Piwowarówka-Piľhov

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Piwnicznej-Zdroju
• Piwniczna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 235 .