Przejdź do zawartości

Socjalizm demokratyczny

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Nie mylić z: Socjaldemokracja. Zobacz też: Demokracja socjalistyczna i Demokracja ludowa.

Socjalizm demokratyczny – filozofia polityczna opowiadająca się za socjalizmem jako ustrojem gospodarczym i demokracją jako formą rządów w państwie. Postuluje, aby środki produkcji były w posiadaniu całej populacji, a władza w rękach ludu kontrolującego w sposób demokratyczny procesy gospodarcze. Demokratyczni socjaliści preferują republikański ustrój państwowy.

W najszerszym znaczeniu terminu, demokratyczny socjalizm odnosi się do wszelkich usiłowań wprowadzenia socjalizmu w drodze pokojowych demokratycznych zmian, w przeciwieństwie do sposobu nagłego i brutalnego (socjalizm rewolucyjny). Sytuuje się na lewo od socjaldemokracji, postulując zniesienie kapitalizmu, nie zaś tylko jego reformę, za czym opowiadają się socjaldemokraci. Termin często błędnie używany jako synonim socjaldemokracji.

Definicja

[edytuj | edytuj kod]

Demokratyczny socjalizm jest pojęciem trudnym do jednoznacznego zdefiniowania — różne grupy uczonych mają diametralnie różne definicje tego pojęcia. Niektóre definicje odnoszą się do wszystkich reformistycznych, ewolucyjnych form socjalizmu. Często odnosi się do reformistycznych, ewolucyjnych form socjalizmu i stanowi próbę odróżnienia go od autorytarnych nurtów, takich jak stalinizm. Robert M. Page lektor na Uniwersytecie w Birmingham pisze o demokratycznym socjalizmie w odniesieniu do polityki rządu Clementa Attlee[1]. Attlee jako premier dążył do budowy silnego państwa opiekuńczego, częściowej nacjonalizacji i redystrybucji fiskalnej nie negując przy tym podstaw rynku. Obecnie niektórzy zwolennicy socjalizmu rynkowego uważają się za ostatnią formę demokratycznego socjalizmu[2].

Demokratyczni socjaliści sprzeciwiają się marksizmowi-leninizmowi, krytykując go za autorytaryzm, biurokrację i brak demokracji[3][4][5]. Odrzucają radziecki model planowania centralnego oraz system nakazowo-rozdzielczy charakterystyczny dla XX-wiecznych państw socjalistycznych[6]. Demokratyczny socjalizm można definiować jako system gospodarczy, w którym środki produkcji są własnością społeczną lub podlegają kolektywnej kontroli[3], a decyzje gospodarcze są podejmowane w ramach systemu politycznej demokracji[7][8]. Jego zwolennicy odrzucają autorytarny model, podkreślając znaczenie aktywnego udziału obywateli i pracowników[3][4][6][9].

Tony Benn, polityk brytyjskiej Partii Pracy, określał socjalizm demokratyczny jako kierunek pluralistyczny, wolnościowy, humanistyczny i antyautorytarny

Różnią się także od zwolenników „trzeciej drogi”, reprezentowanej przez współczesną socjaldemokrację[10][11]. Podczas gdy socjaldemokraci akceptują kapitalizm, starając się łagodzić jego skutki za pomocą państwa opiekuńczego, socjaliści demokratyczni dążą do jego przekształcenia w system socjalistyczny[12][13][14][15][16]. Niemniej, wielu z nich popiera stopniowe reformy i interwencjonizm gospodarczy jako narzędzia transformacji systemowej[5].

Część umiarkowanych socjalistów demokratycznych koncentruje się na reformach „uczłowieczających” kapitalizm[3][9], mimo że socjalizm pozostaje ich celem długoterminowym[17][18][19][20]. Inni natomiast twierdzą, że reformy łagodzące sprzeczności systemu mogą je pogłębić[21][22][23] lub wywołać ich nową formę[24], dlatego opowiadają się za rewolucyjną zmianą — przez przejście do wspólnej własności środków produkcji i demokratyzację gospodarki, np. w formie demokracji w miejscu pracy[3][9][7].

Demokratyczny socjalizm można definiować jako system gospodarczy, w którym środki produkcji są własnością społeczną lub podlegają kolektywnej kontroli[3], a decyzje gospodarcze są podejmowane w ramach systemu politycznej demokracji[7][8]. Jego zwolennicy odrzucają zarówno autorytarny model marksizmu-leninizmu, jak i administracyjno-nakazowe struktury zarządzania, podkreślając znaczenie aktywnego udziału obywateli i pracowników[3][4][6][9].

Tony Benn, przedstawiciel lewego skrzydła brytyjskiej Partii Pracy, określał socjalizm demokratyczny jako kierunek pluralistyczny, wolnościowy, humanistyczny i antyautorytarny – w przeciwieństwie do scentralizowanych, mechanicznych modeli narzucanych przez media i elity polityczne[25]. Należący do tej samej partii Peter Hain zaklasyfikował demokratyczny socjalizm, razem z socjalizmem wolnościowym, jako formę antyautorytarnego socjalizmu w przeciwieństwie do stalinizmu i socjaldemokracji, które uważa za przejaw autorytarnego socjalizmu państwowego[26]. Jeszcze inni badacze uważają, że socjalizm demokratyczny jest ściśle związany z tradycją polityczną socjaldemokracji[27].

Adam Ciołkosz, działacz Polskiej Partii Socjalistycznej i poseł II RP, w książce Socjalizm na zachodzie Europy (1968) przedstawił Deklarację zasad socjalizmu demokratycznego (której był współtwórcą), uchwaloną przez Kongres Międzynarodówki Socjalistycznej we Frankfurcie w lipcu 1951. Dokument określa socjalizm demokratyczny poprzez cztery wymiary:

  1. Demokracja polityczna – uznanie rządów politycznych opartych na powszechnym, równym i tajnym głosowaniu, pluralizmie partyjnym, wolności słowa, mediów i zgromadzeń, a także prawie do opozycji.
  2. Demokracja gospodarcza – aktywny udział państwa jako moderatora interesów społecznych, prowadzenie planowania gospodarczego w interesie większości, oraz kontrola własności prywatnej bez stosowania nacjonalizacji przymusowej – dopuszczając współistnienie różnych form własności.
  3. Demokracja społeczna – zagwarantowanie praw socjalnych, takich jak prawo do pracy, opieki zdrowotnej, edukacji, zabezpieczenia emerytalnego, a także zwalczanie nierówności ze względu na płeć, rasę czy pochodzenie.
  4. Demokracja międzynarodowa – dążenie do światowego pokoju, eliminacja wszelkiego rodzaju wyzysku oraz solidarności międzynarodowej z narodami i klasami pracującymi[28].
Adam Ciołkosz, jeden z twórców Deklaracji zasad socjalizmu demokratycznego na Kongresie Międzynarodówki Socjalistycznej

Dla Ciołkosza model socjalizmu demokratycznego różnił się wyraźnie od komunizmu moskiewskiego – w tym ujęciu socjalizm brytyjski stanowił swoisty wzorzec. Jego koncepcja skupiała się na połączeniu demokratycznych instytucji, praw obywatelskich oraz gospodarki prowadzonej w ramach suwerennego państwa[28].

Amerykański działacz Hal Draper określał demokratyczny socjalizm jako „socjalizm od dołu”, tj. wywodzącego się z aktywności klas podporządkowanych, a nie z decyzji elity partyjnej. W pracy The Two Souls of Socialism wskazał na Różę Luksemburg jako kluczową przedstawicielkę tego podejścia w II Międzynarodówce. Luksemburg rozwijała koncepcję rewolucji jako spontanicznego ruchu masowego, przeciwstawiając się zarówno reformizmowi, jak i dyktaturze partyjnej. Draper pozytywnie ocenił również działalność Eugene’a V. Debsa – amerykańskiego działacza socjalistycznego, choć zauważył brak jego kontynuatorów w roli trybuna rewolucyjno-demokratycznego socjalizmu[29].

Demokratyczni Socjaliści Ameryki (DSA) definiują socjalizm demokratyczny jako zdecentralizowaną gospodarkę społeczną, sprzeciwiającą się zarówno autorytarnemu socjalizmowi, jak i socjaldemokracji. Zgodnie z ich deklaracją ideową, kapitalizm jest systemem zaprojektowanym przez klasę właścicieli w celu eksploatacji pozostałych członków społeczeństwa, a jego miejsce powinien zająć system, w którym zwykli ludzie posiadają rzeczywisty wpływ na decyzje podejmowane w miejscach pracy, na szczeblu lokalnym oraz ogólnospołecznym. Socjalizm demokratyczny jest w tym ujęciu projektem wielotorowym, pluralistycznym i otwartym, odrzucającym zarówno neoliberalną gospodarkę, jak i autorytarne modele państw socjalistycznych XX wieku[30].

Amerykański politolog Lyman Tower Sargent zaproponował definicję socjalizmu demokratycznego w oparciu o model europejskiej socjaldemokracji, obejmujący m.in.:

  • Znaczna część własności jest publiczna, kontrolowana przez demokratycznie wybrany rząd, obejmująca główne gałęzie przemysłu, infrastrukturę i systemy transportowe.
  • Ograniczenie akumulacji prywatnej własności.
  • Państwowa regulacja gospodarki.
  • Rozbudowane programy pomocy społecznej i emerytalne finansowane z budżetu.
  • W ocenie efektywności uwzględnia się koszty społeczne i dostarczanie usług, nie tylko kwestie finansowe[31].

Własność publiczna obejmuje głównie środki produkcji oraz kluczową infrastrukturę, ale nie dotyczy to własności osobistej, domów czy małych firm. W praktyce, w wielu krajach określanych jako socjalistyczne, nie obejmuje ona także wielu dużych korporacji[31].

W literaturze wspomina się, że wiele krajów zachodnich — m.in. Francja, Szwecja i Wielka Brytania — było rządzonych przez partie wdrażające elementy gospodarki mieszanej, co bywało określane mianem „socjalizmu demokratycznego”[32][33][34][35]. Jednak po zimnej wojnie wiele państw przyjęło neoliberalne reformy: deregulację, prywatyzację i ograniczanie roli państwa[36][37][38][39].

Niektórzy marksiści, podkreślając demokratyczne wątki w twórczości Karola Marksa[40][41][42][43], utożsamiają się z nurtem socjalizmu demokratycznego. Przykładem są Socjalistyczna Partia Wielkiej Brytanii i Światowy Ruch Socjalistyczny, które definiują socjalizm jako wspólną własność, demokratyczną kontrolę nad produkcją i dystrybucją[44] oraz system bezklasowy i postmonetarny, oparty na dobrowolnym zrzeszaniu się i zaspokajaniu potrzeb społecznych[45][46][47].. Tak rozumiany model bywa też określany mianem komunizmu, co nie jest sprzeczne z klasyczną interpretacją Marksa i Engelsa[48][49].

Socjalizm demokratyczny poddawany jest krytyce zarówno ze strony liberałów, jak i zwolenników marksizmu-leninizmu. Liberalni komentatorzy kwestionują zgodność zasad demokracji liberalnej z postulatem zniesienia własności prywatnej oraz centralnej roli państwa w gospodarce[32]. Z kolei marksiści-leniniści podważają możliwość osiągnięcia socjalizmu lub komunizmu metodą demokratyczną, argumentując, iż wymaga to eliminacji sił kontrrewolucyjnych, co nieuchronnie prowadzi do ograniczenia wolności politycznej[50].

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Prekursorzy

[edytuj | edytuj kod]

Demokratyczny socjalizm wywodzi się z XIX-wiecznych nurtów socjalizmu utopijnego oraz ruchu czartystów w Wielkiej Brytanii. Choć ich cele częściowo się różniły, łączyły je postulaty demokratycznego podejmowania decyzji i publicznej własności środków produkcji jako fundamentów pożądanego ustroju społecznego[31]. Istotny wpływ na rozwój demokratycznego socjalizmu wywarły także gradualistyczne koncepcje Towarzystwa Fabiańskiego w Wielkiej Brytanii oraz ewolucyjny socjalizm Eduarda Bernsteina[51][52][53].

W XIX wieku demokratyczny socjalizm był represjonowany przez wiele rządów – partie o tym profilu były zakazywane m.in. w Niemczech i we Włoszech[18][54]. Wraz z rozwojem demokracji liberalnej i wprowadzeniem powszechnego prawa wyborczego w XX wieku, demokratyczny socjalizm zyskał popularność i stał się ruchem o zasięgu globalnym. Przedstawiciele tego nurtu odgrywali istotną rolę w systemach liberalnej demokracji[55], tworząc rządy lub pełniąc funkcję głównych partii opozycyjnych – z wyjątkiem Stanów Zjednoczonych, gdzie wpływy demokratycznego socjalizmu były znacznie ograniczone[56][57].

Nowoczesny demokratyczny socjalizm

[edytuj | edytuj kod]
James Keir Hardie, założyciel brytyjskiej Niezależnej Partii Pracy

Demokratyczny socjalizm popularnym ruchem stał się pod koniec XIX wieku. W Australii powstała organizacja „Labour and Socialist” (1891) która później przeobraziła się w partię polityczną działającą pod nazwą Australian Labor Party. W 1899 w Queensland w Australii powstał pierwszy demokratyczno-socjalistyczny rząd, co prawda był to rząd mniejszościowy i utrzymał się u władzy jedynie przez tydzień. Wraz z kolejnymi rządami kontynuowała walkę o prawa pracownicze i prawa mniejszości (w tym LGBT), choć obecnie przesunęła się nieco w kierunku trzeciej drogi i socjaldemokracji.

W USA myśl demokratycznego socjalizmu rozwinął Eugene V. Debs jeden z najbardziej znanych amerykańskich socjalistów i pięciokrotny kandydat na urząd prezydenta (1900 jako kandydat Partii Socjaldemokratycznej, a następnie cztery razy z Socjalistycznej Partii Ameryki)[58]. Innym promotorem ideologii w Stanach Zjednoczonych był przywódca Socjalistycznej Partii Pracy Daniel De Leon. Tradycję Debsa i De Leona kontynuował Norman Thomas który stał na czele Socjalistycznej Partii Ameryki powstałej z połączenia w 1901 Partii Socjaldemokratycznej i Socjalistycznej Partii Pracy. Obecnie senator Bernie Sanders powiązany z regionalną Postępową Partią Vermontu promuje demokratyczny socjalizm[59].

W Wielkiej Brytanii, demokratyczno-socjalistyczne tradycje były reprezentowane w szczególności przez Ligę Socjalistyczną Williama Morrisa, a od 1880 przez Towarzystwo Fabiańskie i powstałą trzy lata później Niezależną Partię Pracy[60]. Na początku lat 20, George Douglas Howard Cole próbował stworzyć szeroką alternatywą wobec radzieckiego autorytaryzmu, co przyczyniło się do ponownego wzrostu zainteresowania demokratycznym socjalizmem którego propagowanie rozpoczął min. George Orwell, jak i wielu innych ludzi ze świata kultury, nauki i sztuki którzy konsekwentnie mówili o tym że system ZSRR nie jest w rzeczywistości socjalistyczny[61].

W innych częściach Europy wiele demokratyczno-socjalistycznych partii było zjednoczonych w Międzynarodowej Wspólnocie Pracy Partii Socjalistycznych, stanowiąc tym samym opozycję względem socjaldemokratów z II Międzynarodówki, którzy byli według przedstawicieli MWPPS niedostatecznie socjalistyczni, jak i antydemokratycznej ich zdaniem III Międzynarodówki[62]. We Włoszech na gruncie rozłamu we Włoskiej Partii Socjalistycznej powstała Włoska Partia Socjaldemokratyczna, jej lider Giuseppe Saragat został prezydentem Włoch w 1964. Tak zwany folkesocialisme pojawił się jako nurt skandynawskiej lewicy w 1950, nurt ten często charakteryzowany jest jako demokratyczny socjalizm. W przeszłości szwedzki premier Olof Palme uchodził za ważnego rzecznika socjalizmu demokratycznego[63].

Rządy Salvadora Allende są często przywoływane jako przykład łączący socjalizm z demokracją.

W czasie rozwoju ruchu wolnościowego w Indiach, wielu działaczy z lewej strony Indyjskiego Kongresu Narodowego zorganizowało się w Socjalistycznej Partii Kongresowej. Ten prąd ideologiczny kontynuowany był przez organizacje takie jak „Praja Socialist Party” „Janata Party” i „Samajwadi Party”[64][65]. W Pakistanie pojęcie demokratycznego socjalizmu wprowadził czołowy działacz Pakistańskiej Partii Ludowej Zulfikar Ali Bhutto.

W latach 80. XX wieku prezydent François Mitterrand dążył do rozszerzenia interwencjonizmu we Francji poprzez próbę nacjonalizacji systemu bankowego, co napotkało sprzeciw Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej[66][67]. Pomimo tych działań, udział sektora publicznego w akumulacji kapitału w Wielkiej Brytanii i Francji nigdy nie przekroczył 15–20%[68].

W Singapurze, rząd Partii Akcji Ludowej praktykował pragmatyczną odmianę socjalizmu, unikając masowych nacjonalizacji, lecz opierając się na aktywnej regulacji sektora prywatnego i rozwiniętych mechanizmach opieki społecznej[69]. Premier Lee Kuan Yew podkreślał swoje inspiracje socjalistycznym skrzydłem brytyjskiej Partii Pracy[70].

Niemniej, można wymienić wiele innych historycznych przykładów, w których łączono rewolucyjne idee socjalizmu i demokracji[71], m.in.: Komuna Paryska (1871), republiki radzieckie przed przejęciem władzy przez bolszewików w Rosji, rewolucyjną Katalonię (1936–1939), Federację Rożawy w Syrii[72], kibuce w Izraelu[73], Marinaleda w Hiszpanii[74], ruch Zapatystów w Chiapas (Meksyk)[75][76], a także systemy samorządności pracowniczej w Jugosławii i na Kubie[77]. Najczęściej przywoływanym przypadkiem demokratycznego socjalizmu państwowego jest Chile za rządów prezydenta Salvadora Allende (1970–1973), obalonego przez wojskowy zamach stanu wspierany przez CIA[78][79][80].

Demokratyczny socjalizm a socjaldemokracja

[edytuj | edytuj kod]

Przed odejściem od polityki keynesizmu na rzecz neoliberalizmu i monetaryzmu – co doprowadziło wiele partii socjaldemokratycznych do przyjęcia ideologii Trzeciej Drogi i redefinicji socjalizmu w sposób akceptujący kapitalistyczne status quo[13][15][14][81] – socjaldemokracja była często uznawana za odmianę demokratycznego socjalizmu. Przykładem takiej ewolucji był nowy zapis Klauzuli IV w programie brytyjskiej Partii Pracy, wprowadzony przez Tony’ego Blaira[82][81][83]. Choć nadal deklarowano przywiązanie do demokratycznego socjalizmu, zrezygnowano z postulatu pełnej własności publicznej na rzecz poparcia dla konkurencji rynkowej i wysokiej jakości usług publicznych, które mogłyby być własnością publiczną lub jedynie podlegać społecznej odpowiedzialności[84].

Donald F. Busky w książce Democratic Socialism: A Global Survey (2000) opisuje socjaldemokrację jako formę demokratycznego socjalizmu, która preferuje stopniową, reformistyczną ścieżkę przejścia do socjalizmu[4][85]. Tego typu podejście reprezentował m.in. Anthony Crosland, według którego tradycyjny socjalizm przestawał odpowiadać realiom powojennego świata[86][87]. Podobne stanowisko zajmują autorzy tacy jak Roy Hattersley (Choose Freedom)[88], Malcolm Hamilton (Democratic Socialism in Britain and Sweden)[86] czy Jim Tomlinson (Democratic Socialism and Economic Policy: The Attlee Years, 1945–1951)[89].

Choć trzecia droga bywa opisywana jako nowa[19][90][91][92][93], lub zmodernizowana forma socjaldemokracji[94][95][81][83][82], a nawet „konkurencyjny socjalizm”[96], tradycyjni socjaldemokraci przeciwni tej koncepcji w znacznej mierze zintegrowali się z nurtem demokratycznego socjalizmu[97]. Zmiany te były związane m.in. z rozwojem eurokomunizmu w latach 70. i 80.[98][99][98][100][101][102], upadkiem Związku Radzieckiego i państw komunistycznych w latach 1989–1992[33][103][55][104], a także kryzysem finansowym w 2008[105] i wzrostem ruchów antyoszczędnościowych[106][107][108][109][110], zielonych[111], populistycznych lewicowych[112][113][114][115][116] oraz Occupy[117][118][119].

Te zjawiska przyczyniły się do wzrostu popularności polityków postulujących powrót do modelu socjaldemokracji z okresu powojennego, takich jak Jeremy Corbyn w Wielkiej Brytanii czy Bernie Sanders w USA[120]. Obaj utożsamiali się z etykietą demokratycznego socjalizmu, odcinając się od polityki centrowej realizowanej przez ugrupowania takie jak Nowa Partia Pracy czy Nowi Demokraci[121].

Socjaldemokracja wywodzi się z ruchu socjalistycznego o charakterze rewolucyjnym lub komunistycznym[122]. Współczesne różnice między demokratycznym socjalizmem a socjaldemokracją polegają m.in. na tym, że pierwszy może obejmować również środki rewolucyjne, podczas gdy drugi ogranicza się do reform konstytucyjnych w ramach państwa prawa[123][8].

W praktyce politycznej i w naukach społecznych pojęcia „demokratyczny socjalizm” i „socjaldemokracja” bywają stosowane zamiennie, choć media i publicystyka często traktują je jako odrębne. Obecnie demokratyczny socjalizm jest częściej utożsamiany z antykapitalizmem (w tym komunizmem, socjalizmem rewolucyjnym i reformistycznym)[4][8][9][31], natomiast socjaldemokracja – z państwem opiekuńczym w ramach kapitalizmu[3][83].

Partie polityczne

[edytuj | edytuj kod]
Logo Europejskiego Sojuszu Lewicy dla Ludzi i Planety, europejskiej partii polityczna zrzeszającej w większości unijne partie o profilu socjalistyczno-demokratycznym.

Wiele partii socjaldemokratycznych deklaruje się jako demokratyczno-socjalistyczne, traktując te pojęcia zamiennie – jako teorię i praktykę danego nurtu. Jednak politolodzy zazwyczaj dokonują rozróżnienia: „socjaldemokratyczne” odnosi się do centrolewicowych ugrupowań[124][125] dążących do poprawy warunków życia w ramach kapitalizmu[126], podczas gdy „demokratyczno-socjalistyczne” określa partie lewicowe i lewicowo-populistyczne, jak np. Die Linke, Podemos czy Syriza[127].

W europejskich strukturach partyjnych różnica ta jest widoczna: partie socjaldemokratyczne zrzeszone są w Partii Europejskich Socjalistów i Postępowym Sojuszu Socjalistów i Demokratów, natomiast partie demokratyczno-socjalistyczne należą przeważnie do Europejskiego Sojuszu Lewicy dla Ludzi i Planety, Partii Europejskiej Lewicy oraz Sojuszu Nordyckiej Zielonej Lewicy[128]. Partie demokratyczno-socjalistyczne często dopuszczają tendencje komunistyczne, w odróżnieniu od socjaldemokratycznych, które takich elementów unikają[129][130].

Steve Ludlam zauważył, że nadejście Nowej Partii Pracy sygnalizowało istotne odejście od demokratyczno-socjalistycznych korzeni Partii Pracy – czyli od tradycji parlamentarnego dążenia do transformacji kapitalizmu w socjalizm. Dopiero z czasem niektórzy socjaldemokraci zaczęli dostrzegać zagrożenie dla egalitarnych ideałów partii, analogiczne do tego, które wcześniej rozpoznała jej lewica[126]. Podobną analizę przedstawiła Hilary Wainwright w pracy Labour: A Tale of Two Parties (1987), zestawiając pragmatyczną, parlamentarną tradycję socjaldemokratyczną z wizjonerską, transformacyjną tradycją demokratycznego socjalizmu, obecną szczególnie wśród działaczy zaangażowanych w pozaparlamentarne formy aktywizmu[131][126].

Ekonomia demokratycznego socjalizmu

[edytuj | edytuj kod]

Demokratyczny socjalizm to nurt polityczny i ekonomiczny promujący różne modele gospodarki socjalistycznej, obejmujące zarówno socjalizm rynkowy – gdzie przedsiębiorstwa społeczne funkcjonują na konkurencyjnych rynkach i są samodzielnie zarządzane przez pracowników – jak i formy nierynkowe, oparte na zdecentralizowanym planowaniu gospodarczym oraz demokratycznym planowaniu centralnym[7]. Część demokratycznych socjalistów opowiada się również za zdecentralizowaną organizacją produkcji w ramach zintegrowanych, samorządnych jednostek produkcyjnych[6].

Amerykańscy kandydaci prezydenccy Eugene V. Debs i Norman Thomas, reprezentujący Socjalistyczną Partię Ameryki, postrzegali socjalizm jako system gospodarczy oparty na produkcji dla potrzeb społecznych oraz społecznej własności środków produkcji, zamiast zysków i prywatnej własności[132][133].

Współcześni zwolennicy socjalizmu rynkowego oraz zdecentralizowanego planowania podkreślają, że przyczyną niedoskonałości gospodarek typu sowieckiego nie był sam socjalizm, lecz system administracyjno-nakazowy, który nie stworzył skutecznych reguł i kryteriów operacyjnych dla efektywnego działania przedsiębiorstw państwowych. Demokratyczni socjaliści – również ci popierający centralne planowanie – krytykują niedemokratyczny charakter systemów polityczno-gospodarczych państw marksistowsko-leninowskich, wskazując go jako przyczynę ich porażek[134].

Demokratyczne planowanie gospodarcze

[edytuj | edytuj kod]
Michael Albert, jeden z twórców koncepcji ekonomi partycypacyjnej

Demokratycznie planowana gospodarka bywa proponowana jako fundament alternatywnego modelu socjalizmu, odrzucającego zarówno socjalizm rynkowy, jak i planowanie typu sowieckiego. Demokratyczne planowanie oznacza włączenie mechanizmów demokratycznych i partycypacyjnych w procesy decyzyjne w gospodarce i przedsiębiorstwach, najczęściej w formie demokracji przemysłowej[135].

Zwolennicy zdecentralizowanego planowania wskazują, że umożliwia ono spontaniczne, samoregulujące się zarządzanie zapasami oparte na kalkulacji naturalnej (bez użycia pieniędzy), co według nich stanowi odpowiedź na argument kalkulacyjny mówiący o konieczności stosowania cen rynkowych w dużej skali[7]. Modele takie często bazują na radach pracowniczych lub związkach branżowych i obejmują m.in. ekonomię partycypacyjną Michaela Alberta i Robina Hahnel[136] oraz koncepcję „negocjowanej koordynacji” Pata Devine’a[137][138].

Z kolei zwolennicy centralnego planowania argumentują, że taki model skuteczniej koordynuje gospodarkę na poziomie makro i wzmacnia zbiorową siłę klasy pracującej[139][140]. David McNally, profesor Uniwersytetu w Houston, twierdzi w duchu marksistowskim, że logika rynku z konieczności prowadzi do nierówności społecznych i nierównych wymian. Krytykuje on socjalizm rynkowy jako wewnętrznie sprzeczny – uznając, że niemożliwe jest pogodzenie sprawiedliwości społecznej z mechanizmami rynkowymi[141][137].

Niektórzy informatycy i radykalni ekonomiści proponują komputerowe systemy planowania gospodarczego, zarówno w modelu scentralizowanym, jak i zdecentralizowanym. Przykładem była chilijska inicjatywa Cybersyn (1971–1973)[142][143][144][145]. W 1993 Paul Cockshott i Allin Cottrell zaproponowali model komputerowego planowania centralnego oparty na demokracji bezpośredniej i współczesnych technologiach[138].

Socjalizm rynkowy

[edytuj | edytuj kod]

Socjalizm rynkowy jest uznawany przez niektórych demokratycznych socjalistów za system zgodny z ich ideologią. Zwolennicy tego modelu opowiadają się często za rozwojem spółdzielni pracowniczych i funduszy majątkowych funkcjonujących w ramach rynku[2].

Jaroslav Vaněk twierdzi, że prawdziwie wolne rynki są niemożliwe przy prywatnej własności produkcji, gdyż prowadzi ona do nierówności klasowych i deformacji rynkowych. Pracownicy w spółdzielniach mają – jego zdaniem – większe bodźce do wydajnej pracy, gdyż zyskują bezpośredni udział w zyskach przedsiębiorstwa[146].

Model Langego, zaproponowany przez Oskara Langego w 1936 i rozwinięty przez Abbę Lernera w 1938, łączył publiczną własność środków produkcji z rynkową alokacją dóbr konsumpcyjnych. Choć technicznie był to model planowy, autorzy określali go jako formę socjalizmu rynkowego[147][148].

Przedmarksowscy socjaliści – tacy jak Thomas Hodgskin, Pierre-Joseph Proudhon, Benjamin Tucker i Lysander Spooner – łączyli sprzeciw wobec kapitalizmu z poparciem dla wolnego rynku. W tej tradycji funkcjonuje koncepcja lewicowego leseferyzmu[149][150], odróżnianego od kapitalistycznej wersji leseferyzmu[151][152]. Benjamin Tucker, amerykański indywidualistyczny anarchista, opowiadał się za leseferystycznym modelem socjalizmu, określanym przez niego mianem socjalizmu anarchistycznego – w przeciwieństwie do socjalizmu państwowego[153][154].

Współczesnymi przedstawicielami nurtu demokratycznego socjalizmu rynkowego są m.in. Kevin Carson[155][156], Gary Chartier[157] i Roderick T. Long[158], Chris Matthew Sciabarra[159] oraz Brad Spangler[160]. Ich teoria opiera się na idei „wyzwolonych rynków” wolnych od przywilejów klasowych, monopoli i ingerencji państwowych, co – ich zdaniem – czyni je zgodnymi z zasadami socjalizmu[152].

Tzw. lewicowi rynkowi anarchiści[161] łączą ideę samoposiadania i wolnych rynków z radykalnym egalitaryzmem, antyimperializmem i postępowymi poglądami społecznymi. Argumentują, że anarchizm rynkowy, o ile dąży do zniesienia kapitalistycznych struktur, powinien być uznawany za nurt socjalizmu[152].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Robert M. Page, Without a Song in their Heart: New Labour, the Welfare State and the Retreat from Democratic Socialism, „Journal of Social Policy”, 36 (1), 2007, s. 19–37, DOI: 10.1017/S0047279406000353, ISSN 1469-7823 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  2. ↑ a b David Miller, Market, State, and Community: Theoretical Foundations of Market Socialism, Oxford University Press, 1990, ISBN 978-0198278641.
  3. ↑ a b c d e f g h Roger Eatwell, Anthony Wright, Contemporary Political Ideologies, Bloomsbury Academic, 1999, s. 80, ISBN 978-0-8264-5173-6.
  4. ↑ a b c d e Donald F. Busky, Democratic Socialism: A Global Survey. Westport, Praeger Publishers, 2000, s. 7-10, ISBN 978-0-275-96886-1.
  5. ↑ a b Adam Volle, Democratic socialism [online], britannica.com [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  6. ↑ a b c d David L. Prychitko, Markets, Planning, and Democracy: Essays After the Collapse of Communism, Edward Elgar Publishing, 2002, s. 72, ISBN 978-1-84064-519-4.
  7. ↑ a b c d e David Schweickart, Democratic Socialism, [w:] Gary L. Anderson, Kathryn G. Herr (red.), Encyclopedia of Activism and Social Justice, t. 1, SAGE Publications, 2007, s. 447-448, ISBN 978-1-4129-1812-1.
  8. ↑ a b c d Norman Abjorensen, Historical Dictionary of Democracy, Rowman & Littlefield, 2019, s. 115, ISBN 978-1-5381-2074-3.
  9. ↑ a b c d e James E. Alt i inni, The Encyclopedia of Political Science Set, CQ Press, 2010, s. 401, ISBN 978-1-933116-44-0.
  10. ↑ Philip Whyman, Third Way Economics: Theory and Evaluation, Springer, 2005, s. 1-5, 61, 215, ISBN 978-0-230-51465-2.
  11. ↑ Luke March, Contemporary Far Left Parties in Europe [online], library.fes.de, 2008 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  12. ↑ Jane Lewis, Rebecca Surender, Rebecca (red.), Welfare State Change: Towards a Third Way?, Oxford University Press, 2004, s. 3-4, 16, ISBN 978-0-19-926672-2.
  13. ↑ a b Armando Barrientos, Martin Powell, The Route Map of the Third Way, [w:] Sarah Hale, Will Leggett, Luke Martell (red.), The Third Way and Beyond: Criticisms, Futures and Alternatives, Manchester University Press, 2004, s. 9-26, ISBN 978-0-7190-6598-9.
  14. ↑ a b Flavio Romano, Clinton and Blair: The Political Economy of the Third Way, Routledge, 2007, s. 114, ISBN 978-1-134-18252-7.
  15. ↑ a b Paul Cammack, Giddens's Way with Words, [w:] Sarah Hale, Will Leggett, Luke Martell (red.), The Third Way and Beyond: Criticisms, Futures and Alternatives, Manchester University Press, 2004, s. 151-166, ISBN 97807190-65989.
  16. ↑ Ian Adams, Political Ideology Today, Manchester University Press, 1999, s. 127, ISBN 978-0-7190-5056-5.
  17. ↑ John E. Roemer, A Future for Socialism, Harvard University Press, 1994, s. 25-27, ISBN 978-0-674-33946-0.
  18. ↑ a b Sheri Berman, The Social Democratic Moment: Ideas and Politics in the Making of Interwar Europe, Harvard University Press, 1998, s. 52-57, ISBN 978-0-674-44261-0.
  19. ↑ a b David J. Bailey, The Political Economy of European Social Democracy: A Critical Realist Approach, Routledge, 2009, s. 14-17, 77, ISBN 978-0-415-60425-3.
  20. ↑ Peter Lamb, Historical Dictionary of Socialism. Historical Dictionaries of Religions, Philosophies, and Movements, Rowman & Littlefield, 2015, s. 415-416, ISBN 978-1-4422-5826-6.
  21. ↑ Thomas E. Weisskopf, Challenges to Market Socialism: A Response to Critics, [w:] Frank Roosevelt, David Belkin (red.), Why Market Socialism? Voices from Dissent, M. E. Sharpe, 1994, s. 297-318.
  22. ↑ Pranab Bardhan, John E. Roemer, Market Socialism: A Case for Rejuvenation, „Journal of Economic Perspectives”, 6 (3), 1992, s. 101–116, DOI: 10.1257/jep.6.3.101, ISSN 0895-3309 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  23. ↑ Peter Clarke, Liberals and Social Democrats, Cambridge: Cambridge University Press, 1978, ISBN 978-0-521-28651-0 [dostęp 2025-06-13].
  24. ↑ Hillel Ticktin, The Problem is Market Socialism, [w:] Bertell Ollman (red.), Market Socialism: The Debate Among Socialists, Routledge, 1998, s. 55–80, ISBN 978041591966.
  25. ↑ Tony Benn, Arguments for Socialism, J. Cape, 1979, ISBN 978-0-224-01770-1 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  26. ↑ Peter Hain: Ayes to the Left Lawrence and Wishart.
  27. ↑ What is Democratic Socialism? Questions and Answers from the Democratic Socialists of America. dsausa.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-07-01)]..
  28. ↑ a b Adam Ciołkosz, Socjalizm na zachodzie Europy, lewicowo.pl, 1968 [dostęp 2025-06-13] (pol.).
  29. ↑ The “Revisionist” Facade, [w:] Hal Draper, The Two Souls of Socialism, marxists.org, 1966 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  30. ↑ What is Democratic Socialism? [online], dsausa.org [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  31. ↑ a b c d Lyman Tower Sargent, Contemporary political ideologies, Wadsworth, 2009, s. 117, ISBN 978-0-495-56939-8 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  32. ↑ a b William Barrett, Capitalism, Socialism, and Democracy. A symposium reprinted from Commentary, American Enterprise Institute, 1978, s. 40 (ang.).
  33. ↑ a b Robert L. Heilbroner, From Sweden to Socialism: A Small Symposium on Big Questions [online], dissentmagazine.org, 1991 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  34. ↑ Diana Kendall, Sociology in Our Time: The Essentials, Cengage Learning, 2011, s. 125-127, ISBN 978-1-111-30550-5.
  35. ↑ He Li, Political Thought and China's Transformation: Ideas Shaping Reform in Post-Mao China, Springer, 2015, s. 60-69, ISBN 978-1-137-42781-6.
  36. ↑ Nima Sanandaji, Nordic Countries Aren’t Actually Socialist [online], foreignpolicy.com, 16 czerwca 2025 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  37. ↑ Clea Caulcutt, The end of the French left [online], politico.eu, 13 stycznia 2022 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  38. ↑ Flavia Krause-Jackson, Socialism declining in Europe as populism support grows, „The Independent”, independent.co.uk [dostęp 2025-06-13] [zarchiwizowane z adresu 2025-05-22] (ang.).
  39. ↑ Steve Best i inni, The Global Industrial Complex: Systems of Domination, ResearchGate, xviii, DOI: 10.5040/9781978737396 [dostęp 2025-06-13] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-25] (ang.).
  40. ↑ Kenneth A. Megill, The new democratic theory, New York, Free Press, 1970, s. 45, ISBN 978-0-02-920790-1 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  41. ↑ Hal Draper, Marx on Democratic Forms of Government, marxists.org, 1974, s. 101–124 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  42. ↑ Bruno Jossa, The Democratic Road to Socialism, „Rivista Internazionale di Scienze Sociali”, 118 (3), 2010, s. 335–354, ISSN 0035-676X, JSTOR: 41624957 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  43. ↑ Binay Sarkar, Road-Map To Socialism -Democracy is the road to socialism [online], countercurrents.org, 6 lipca 2019 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  44. ↑ Chapter V. The Aims and Policy of the Socialists, [w:] J. Ellis Barker, British SocialismAn Examination of Its Doctrines, Policy, Aims and Practical Proposals, 19 marca 2009 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  45. ↑ Our Object and Declaration of Principles [online], worldsocialism.org [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  46. ↑ Questions and Answers about Socialism [online], worldsocialism.org [dostęp 2025-06-13] [zarchiwizowane z adresu 2020-01-29] (ang.).
  47. ↑ What is Socialism? [online], worldsocialism.org [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  48. ↑ David Ramsay Steele, From Marx to Mises: Post-Capitalist Society and the Challenge of Economic Calculation, Open Court Publishing, 1992, s. 44–45, ISBN 978-0-87548-449-5.
  49. ↑ Marx's Concept of Socialism, [w:] Matt Vidal i inni red., The Oxford Handbook of Karl Marx, Oxford University Press, 2018, s. 757–772, DOI: 10.1093/oxfordhb/9780190695545.001.0001, ISBN 978-0-19-084312-0.
  50. ↑ Andreas Malycha, Die SED: Geschichte ihrer Stalinisierung 1946–1953, Schöningh, 2000, ISBN 978-3-506-75331-1.
  51. ↑ Eduard Bernstein, Evolutionary Socialism, marxists.org, 1899 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  52. ↑ Margaret Cole, The story of Fabian socialism, Stanford University Press, 1961, ISBN 978-0-8047-0091-7 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  53. ↑ Manfred B. Steger, The Quest for Evolutionary Socialism: Eduard Bernstein and Social Democracy, Cambridge University Press, 1997, ISBN 978-0-521-58200-1.
  54. ↑ Peter Dolack, It's Not Over: Learning from the Socialist Experiment, Zero Books, 2016, s. 30, ISBN 978-1-78535-049-8.
  55. ↑ a b Christopher Pierson, Socialism after communism : the new market socialism, University Park, Pa. : Pennsylvania State University Press, 1995, s. 64-78, ISBN 978-0-271-01478-4 [dostęp 2025-06-13].
  56. ↑ Eric Foner, Why is there no Socialism in the United States?, „History Workshop Journal”, 17 (1), 1984, s. 57–80, DOI: 10.1093/hwj/17.1.57, ISSN 1363-3554 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  57. ↑ Seymour Martin Lipset, Gary Marks, It Didn't Happen Here: Why Socialism Failed in the United States, W. W. Norton & Company, 2000, ISBN 978-0-393-32254-5.
  58. ↑ Donald Busky, „Democratic Socialism in North America,” Democratic Socialism: A Global Survey especially str.153-177.
  59. ↑ „Exceedingly Social, But Doesn’t Like Parties”.
  60. ↑ Donald Busky, „Democratic Socialism in Great Britain and Ireland,” Democratic Socialism: A Global Survey, s. 83–85.
  61. ↑ On Cole as democratic socialist, see also volume 7 of David Reisman, ed, Democratic Socialism in Britain: Classic Texts in Economic and Political Thought, 1825–1952.
  62. ↑ F. Peter Wagner, Rudolf Hilferding: Theory and Politics of Democratic Socialism (Atlantic Highlands 1996).
  63. ↑ „Därför är jag demokratisk socialist,” speech by Olof Palme at the 1982 Social Democratic party congress.
  64. ↑ A. Appadorai, „Recent Socialist Thought in India,” The Review of Politics Vol. 30, No. 3 (Jul., 1968), s. 349–362.
  65. ↑ „Vikas Kamat Democratic Socialism in India”.
  66. ↑ David Cobham, The Nationalisation of the Banks in Mitterand's France: Rationalisations and Reasons, „Journal of Public Policy”, 4 (4), 1984, s. 351–358, DOI: 10.1017/S0143814X00002798, ISSN 1469-7815 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  67. ↑ Paul Cohen, Lessons from the Nationalization Nation: State-Owned Enterprises in France [online], dissentmagazine.org, 2010 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  68. ↑ Andrew Batson, The State Of The State Sector [online], cebc.org.br, 2017 (ang.).
  69. ↑ James William Morley, Thomas P. Bernstein, Driven by growth : political change in the Asia-Pacific region, M.E. Sharpe, 1993, ISBN 978-1-56324-013-3 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  70. ↑ Roger Kerr, Optimism for the New Millennium [online], nzbr.org.nz, 1999 [dostęp 2025-06-14] [zarchiwizowane z adresu 2006-03-07] (ang.).
  71. ↑ Olivia B. Waxman, What to Know About the History of Democratic Socialism in America [online], time.com, 24 października 2018 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  72. ↑ Maia Ramnath, Non-Western Anarchisms and Postcolonialism, [w:] Carl Levy, Matthew S. Adams (red.), The Palgrave Handbook of Anarchism, Springer, 2019, s. 691, ISBN 978-3-319-75620-2.
  73. ↑ Sheldon Goldenberg, Gerda R. Wekerle, From Utopia to Total Institution in a Single Generation: The Kibbutz and the Bruderhof, „International Review of Modern Sociology”, 2 (2), 1972, s. 224–232, ISSN 0973-2047 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  74. ↑ Dan Hancox, Spain's communist model village, „The Guardian”, theguardian.com, 19 października 2013, ISSN 0261-3077 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  75. ↑ Community Alliance, Freedom According to the Zapatistas [online], Community Alliance, 1 sierpnia 2014 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  76. ↑ Gustavo Esteva, The Zapatistas and People's Power, „Capital & Class”, 23 (2), 1999, s. 153–182, DOI: 10.1177/030981689906800108, ISSN 0309-8168 (ang.).
  77. ↑ Cubans approve new constitution affirming role of socialism [online], aljazeera.com [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  78. ↑ Donald J. Mabry, Chile: Allende's Rise and Fall [online], historicaltextarchive.com [dostęp 2025-06-14] [zarchiwizowane z adresu 2006-10-30] (ang.).
  79. ↑ Profile: Salvador Allende [online], news.bbc.co.uk, 8 września 2003 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  80. ↑ Louis Patsouras, Marx in Context, iUniverse, 2005, s. 265, ISBN 978-0595345458.
  81. ↑ a b c Flavio Romano, Clinton and Blair: The Political Economy of the Third Way. Routledge Frontiers of Political Economy. Vol. 75, Routledge, 2006, s. 3, ISBN 978-0-415-37858-1.
  82. ↑ a b Rodney Lowe, The welfare state in Britain since 1945, Houndmills, Basingstoke, Hampshire ; New York, N.Y. : Palgrave Macmillan, 2005, s. 353-423, ISBN 978-1-4039-1192-6 [dostęp 2025-06-14].
  83. ↑ a b c Steve Ludlam, Martin J. Smith, Governing as New Labour: Policy and Politics Under Blair, Macmillan International Higher Education, 2017, s. 3-5, ISBN 978-1-4039-0678-6.
  84. ↑ Ian Adams, Ideology and Politics in Britain Today, Manchester University Press, 1998, s. 144–145, ISBN 978-0-7190-5056-5.
  85. ↑ Andrew Heywood, Political Ideologies: An Introduction, Palgrave Macmillan, 2012, s. 97, ISBN 978-0-230-36725-8.
  86. ↑ a b Malcolm Hamilton, Democratic Socialism in Britain and Sweden, St Martin's Press, 1989, ISBN 978-1-349-09234-5.
  87. ↑ Chris Pierson, Lost property: What the Third Way lacks, „Journal of Political Ideologies”, 10 (2), 2005, s. 145, DOI: 10.1080/13569310500097265, ISSN 1356-9317 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  88. ↑ Roy Hattersley, Choose Freedom: The Future of Democratic Socialism, Penguin, 1987, ISBN 978-0-14-010494-3.
  89. ↑ Jim Tomlinson, Democratic Socialism and Economic Policy: The Attlee Years, 1945–1951, Cambridge University Press, 1997, ISBN 978-0-521-55095-6.
  90. ↑ Peter Gamble, Tony Wright, The New Social Democracy, Taylor & Francis, 1999, s. 6, ISBN 978-0-631-21765-7.
  91. ↑ Tony Fitzpatrick, After the New Social Democracy: Social Welfare for the Twenty-First Century, Manchester University Press, 2003, ISBN 978-0-7190-6477-7.
  92. ↑ The Third Way and Its Vision of Social Democracy, [w:] Henning Meyer, Jonathan Rutherford (red.), The Future of European Social Democracy: Building the Good Society, Springer, 2011, ISBN 978-0-230-35504-0.
  93. ↑ Andrew J. Taylor, Trade Unions and the Politics of Social Democratic Renewal, [w:] Richard Gillespie, William E. Paterson (red.), Rethinking Social Democracy in Western Europe, Routledge, 2013, ISBN 978-1-135-23618-2.
  94. ↑ William Walters, Governing Unemployment: Transforming "the Social"?, [w:] George Pavlich, Gary Wickham (red.), Rethinking Law, Society and Governance: Foucault's Bequest, Hart Publishing, 2001, s. 66, 133, ISBN 978-1-84113-293-8.
  95. ↑ Louka T. Katseli i inni red., Welfare State and Democracy in Crisis: Reforming the European Model, Routledge, 2018, ISBN 978-1-351-78839-7.
  96. ↑ Daniel Döring, Is 'Third Way' Social Democracy Still a Form of Social Democracy?, GRIN Publishing, 2007, s. 3, ISBN 978-3-638-86832-7.
  97. ↑ Oskar Lafontaine, Left Parties Everywhere?. Socialist Renewal., Spokesman Books, 2009, ISBN 978-0-85124-764-9.
  98. ↑ a b Thomas I. Palley, From Keynesianism to Neoliberalism: Shifting Paradigms in Economics [online], fpif.org, 5 maja 2004 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  99. ↑ David Harvey, A Brief History of Neoliberalism, Oxford University Press, 2005, ISBN 978-0-19-928327-9.
  100. ↑ Deborah A. Johnston, Alfredo Saad-Filho (red.), Neoliberalism: A Critical Reader, Pluto Press, 2005, ISBN 978-0-7453-2299-5.
  101. ↑ Damien Cahill i inni red., The SAGE Handbook of Neoliberalism, SAGE Publications, 2018, ISBN 978-1-5264-1597-4.
  102. ↑ The Neolberal Political Economy, [w:] Carl Ratner, Neoliberal Psychology, Springer, 2019, ISBN 978-3-030-02982-1.
  103. ↑ Krishan Kumar, The Revolutions of 1989: Socialism, Capitalism, and Democracy, „Theory and Society”, 21 (3), 1992, s. 309–356, ISSN 0304-2421 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  104. ↑ Vladimir Tismaneanu, The Revolutions of 1989: Causes, Meanings, Consequences, „Contemporary European History”, 18 (3), 2009, s. 271–288, ISSN 0960-7773 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  105. ↑ Kathleen Sears, Socialism 101: From the Bolsheviks and Karl Marx to Universal Healthcare and the Democratic Socialists, Everything You Need to Know about Socialism, Simon & Schuster, 2019, s. 243, ISBN 978-1-5072-1136-6.
  106. ↑ Social Class, Marxism and Socialism, [w:] Mike Cole, Education, Equality and Human Rights: Issues of Gender, 'Race', Sexuality, Disability and Social Class, Routledge, 2017, ISBN 978-1-351-80414-1.
  107. ↑ Christian Fuchs, Social Media: A Critical Introduction, SAGE Publications, 2017, s. 109, ISBN 978-1-4739-8749-4.
  108. ↑ Luke March, Europe's Radical Left: From Marginality to the Mainstream?, Rowman & Littlefield, 2016, ISBN 978-1-78348-537-6.
  109. ↑ Enrico Calossi, Anti-Austerity Left Parties in the European Union. Competition, Coordination, Integration, Pisa University Press, 2016, ISBN 978-88-6741-665-3.
  110. ↑ Thomas M. Magstadt, Understanding Politics: Ideas, Institutions, and Issues, Cengage Learning, 2016, s. 36, ISBN 978-1-305-62990-5.
  111. ↑ Paul Gilk, Green Politics Is Eutopian: Essays in Anticipation of the Daughter, Wipf and Stock Publishers, 2008, ISBN 978-1-62189-393-6.
  112. ↑ Christopher S. Allen, ‘Empty Nets’: Social Democracy and the ‘Catch-All Party Thesis’ in Germany and Sweden, „Party Politics”, 15 (5), 2009, s. 635–653, DOI: 10.1177/1354068809336389, ISSN 1354-0688 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  113. ↑ Giacomo Benedetto, Simon Hix, Nicola Mastrorocco, The Rise and Fall of Social Democracy, 1918-2017 [online], personal.lse.ac.uk, 2019 [dostęp 2025-06-14] [zarchiwizowane z adresu 2020-02-15] (ang.).
  114. ↑ Karl Loxbo i inni, The decline of Western European social democracy: Exploring the transformed link between welfare state generosity and the electoral strength of social democratic parties, 1975–2014, „Party Politics”, 27 (3), 2021, s. 430–441, DOI: 10.1177/1354068819861339, ISSN 1354-0688 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  115. ↑ Sheri Berman, Maria Snegovaya, Populism and the Decline of Social Democracy [online], journalofdemocracy.org, 2019 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  116. ↑ Óscar García Agustín, Left-Wing Populism: The Politics of the People, Emerald Group Publishing, 2020, s. 13-32, ISBN 978-1-83909-203-9.
  117. ↑ Tom G Griffiths, Zsuzsa Millei, Logics of Socialist Education: Engaging with Crisis, Insecurity and Uncertainty, Springer Science & Business Media, 2012, viii, ISBN 978-94-007-4728-9.
  118. ↑ Pui-lan Kwok, Joerg Rieger, Occupy Religion: Theology of the Multitude, Rowman & Littlefield, 2013, s. 40, ISBN 978-1-4422-1792-8.
  119. ↑ Berch Berberoglu, The Palgrave Handbook of Social Movements, Revolution, and Social Transformation, Springer, 2018, s. 341, ISBN 978-3-319-92354-3.
  120. ↑ Ben Tarnoff, How social media saved socialism, „The Guardian”, theguardian.com, 12 lipca 2017, ISSN 0261-3077 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  121. ↑ Ben Tarnoff, How social media saved socialism, „The Guardian”, theguardian.com, 12 lipca 2017, ISSN 0261-3077 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  122. ↑ Richard t Ely, French And German Socialism In Modern Times, archive.org, 1883, s. 204-205 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  123. ↑ Social democracy [online], britannica.com, 12 czerwca 2025 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  124. ↑ Marie-Claire Considère-Charond, Irish MEPS in an Enlarged Europe, [w:] Christophe Gillissen (red.), Looking East. Peter Lang, Peter Lang, 2010, s. 157, ISBN 978-90-5201-652-8.
  125. ↑ Andreas Staab, The European Union Explained: Institutions, Actors, Global Impact, Indiana University Press, 2011, s. 67, ISBN 978-0-253-00164-1.
  126. ↑ a b c Steve Ludlam, New Labour: What's Published is What Counts, „The British Journal of Politics and International Relations”, 2 (2), 2000, s. 264–276, DOI: 10.1111/1467-856X.00037, ISSN 1369-1481 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  127. ↑ Hara Kouki i inni, Movement Parties Against Austerity, Polity Press, 2017, ISBN 978-1-5095-1145-7.
  128. ↑ Parties and Elections in Europe [online], parties-and-elections.eu [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  129. ↑ Marlies Casier, Joost Jongerden, Nationalisms and Politics in Turkey: Political Islam, Kemalism and the Kurdish Issue, Taylor & Francis, 2010, s. 203, ISBN 978-0-203-84706-0.
  130. ↑ Alexander H. Trechsel, Towards a Federal Europe, Taylor & Francis, 2013, s. 72, ISBN 978-1-317-99818-1.
  131. ↑ Hilary Wainwright, Labour: A Tale of Two Parties, Hogarth Press, 1987, ISBN 978-0-7012-0778-6.
  132. ↑ Eugene V. Debs, The Socialist Party’s Appeal, marxists.org, 1912 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  133. ↑ Norman Thomas, Is the New Deal Socialism? An Answer to Al Smith and the American Liberty League, chicagodsa.org, 1936 [dostęp 2025-06-14] [zarchiwizowane z adresu 2010-07-12] (ang.).
  134. ↑ Paul Gregory, Robert Stuart, Comparing Economic Systems in the Twenty-First, South-Western College Pub., 2003, s. 152, ISBN 0-618-26181-8.
  135. ↑ David M. Kotz, What Economic Structure for Socialism? [online], people.umass.edu, 2008 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  136. ↑ Michael Albert, Life After Capitalism [online], znetwork.org, 2003 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  137. ↑ a b Avery Wear, Why we need a planned economy [online], tempestmag.org, 7 listopada 2022 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  138. ↑ a b Simon Tremblay-Pepin, Frederic Legault, A brief sketch of three models of democratic economic planning [online], researchgate.net, 2022 [dostęp 2025-06-14] [zarchiwizowane z adresu 2024-01-14] (ang.).
  139. ↑ Paul M. Kennedy, The rise and fall of the great powers : economic change and military conflict from 1500 to 2000, New York, NY : Random House, 1987, s. 322–323, ISBN 978-0-394-54674-2 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  140. ↑ Points of Unity [online], redstarcaucus.org, 25 lutego 2025 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  141. ↑ David McNally, Against the Market: Political Economy, Market Socialism and the Marxist Critique, Verso Books, 1993, ISBN 978-0-86091-606-2.
  142. ↑ THE COMPUTER AND THE MARKET [online], calculemus.org [dostęp 2025-06-14].
  143. ↑ W. Paul Cockshott, Allin Cottrell, Towards a New Socialism, Spokesman, 1993, ISBN 978-0-85124-545-4.
  144. ↑ Eden Medina, Designing Freedom, Regulating a Nation: Socialist Cybernetics in Allende's Chile, „Journal of Latin American Studies”, 38 (3), 2006, s. 571–606, DOI: 10.1017/S0022216X06001179, ISSN 1469-767X [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  145. ↑ Михаил Карпов, Машины коммунизма. Почему в СССР так и не создали свой интернет [online], csef.ru [dostęp 2025-06-14] (ros.).
  146. ↑ Albert Perkins, Cooperative Economics: An Interview with Jaroslav Vanek [online], ru.org, 2016 [dostęp 2025-06-14] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-29] (ang.).
  147. ↑ Geoffrey M. Hodgson, Socialism against markets? A critique of two recent proposals, „Economy and Society”, 27 (4), 1998, s. 407–433, DOI: 10.1080/03085149800000027, ISSN 0308-5147 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  148. ↑ James A. Yunker, Post-Lange Market Socialism: An Evaluation of Profit-Oriented Proposals, „Journal of Economic Issues”, 29 (3), 1995, s. 683–717, DOI: 10.1080/00213624.1995.11505705, ISSN 0021-3624 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  149. ↑ Nick Manley, Brief Introduction To Left-Wing Laissez Faire Economic Theory: Part One [online], c4ss.org [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  150. ↑ Nick Manley, Brief Introduction To Left-Wing Laissez Faire Economic Theory: Part Two [online], c4ss.org [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  151. ↑ Kevin Carson, Socialism: A Perfectly Good Word Rehabilitated [online], c4ss.org, 2009 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  152. ↑ a b c Gary Chartier, Charles Johnson, Markets Not Capitalism: Individualist Anarchism Against Bosses, Inequality, Corporate Power, and Structural Poverty, Minor Compositions, 2011, s. 19-20, ISBN 978-1-57027-242-4.
  153. ↑ The Free Market as Salvation from Government, [w:] Susan Love Brown, Meanings of the Market: The Free Market in Western Culture, Berg Publishers, 1997, s. 107, ISBN 978-1859731499.
  154. ↑ Benjamin Tucker, State Socialism and Anarchism and Other Essays: Including the Attitude of Anarchism Toward Industrial Combinations and Why I Am an Anarchist, Ralph Myles Pub., 1972, ISBN 978-0-87926-015-6.
  155. ↑ Kevin A. Carson, Organization Theory: A Libertarian Perspective, BookSurge Publishing, 2008, ISBN 978-1439221990.
  156. ↑ Kevin Carson, The
Homebrew Industrial
Revolution. A
Low‐Overhead
Manifesto, BookSurge Publishing, 2010, ISBN , ISBN 978‐1439266991 (ang.).
  157. ↑ Gary Chartier, Economic Justice and Natural Law, Cambridge University Press, 2009, ISBN 978-0521767200.
  158. ↑ Charles W. Johnson, Liberty, Equality, Solidarity: Toward a Dialectical Anarchism [online], radgeek.com, 2008, s. 155-188 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  159. ↑ Chris Matthew Sciabarra, Total Freedom: Toward a Dialectical Libertarianism, Pennsylvania State University Press, 2000, ISBN 978-0-271-02049-5.
  160. ↑ Brad Spangler, Market Anarchism as Stigmergic Socialism [online], ozarkia.net [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  161. ↑ Matt Zwolinski, Markets Not Capitalism [online], fee.org [dostęp 2025-06-14] (ang.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Socjalizm
Nurty
Warianty regionalne
Nurty filozoficzne
Idee
Historia ruchu według państw
Organizacje
historyczne
współczesne
Teoretycy i intelektualiści
Tematy powiązane

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Socjalizm_demokratyczny&oldid=77064312”