Przejdź do zawartości

Socjalizm demokratyczny

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Socjalizm demokratycznyfilozofia polityczna opowiadająca się za socjalizmem jako ustrojem gospodarczym i demokracją jako formą rządów w państwie. Postuluje, aby środki produkcji były w posiadaniu całej populacji, a władza w rękach ludu kontrolującego w sposób demokratyczny procesy gospodarcze. Demokratyczni socjaliści preferują republikański ustrój państwowy.

W najszerszym znaczeniu terminu, demokratyczny socjalizm odnosi się do wszelkich usiłowań wprowadzenia socjalizmu w drodze pokojowych demokratycznych zmian, w przeciwieństwie do sposobu nagłego i brutalnego (socjalizm rewolucyjny). Sytuuje się na lewo od socjaldemokracji, postulując zniesienie kapitalizmu, nie zaś tylko jego reformę, za czym opowiadają się socjaldemokraci. Termin często błędnie używany jako synonim socjaldemokracji.

Definicja

[edytuj | edytuj kod]

Demokratyczny socjalizm jest pojęciem trudnym do jednoznacznego zdefiniowania — różne grupy uczonych mają diametralnie różne definicje tego pojęcia. Niektóre definicje odnoszą się do wszystkich reformistycznych, ewolucyjnych form socjalizmu. Często odnosi się do reformistycznych, ewolucyjnych form socjalizmu i stanowi próbę odróżnienia go od autorytarnych nurtów, takich jak stalinizm. Robert M. Page lektor na Uniwersytecie w Birmingham pisze o demokratycznym socjalizmie w odniesieniu do polityki rządu Clementa Attlee[1]. Attlee jako premier dążył do budowy silnego państwa opiekuńczego, częściowej nacjonalizacji i redystrybucji fiskalnej nie negując przy tym podstaw rynku. Obecnie niektórzy zwolennicy socjalizmu rynkowego uważają się za ostatnią formę demokratycznego socjalizmu[2].

Demokratyczni socjaliści sprzeciwiają się marksizmowi-leninizmowi, krytykując go za autorytaryzm, biurokrację i brak demokracji[3][4][5]. Odrzucają radziecki model planowania centralnego oraz system nakazowo-rozdzielczy charakterystyczny dla XX-wiecznych państw socjalistycznych[6]. Demokratyczny socjalizm można definiować jako system gospodarczy, w którym środki produkcjiwłasnością społeczną lub podlegają kolektywnej kontroli[3], a decyzje gospodarcze są podejmowane w ramach systemu politycznej demokracji[7][8]. Jego zwolennicy odrzucają autorytarny model, podkreślając znaczenie aktywnego udziału obywateli i pracowników[3][4][6][9].

Tony Benn, polityk brytyjskiej Partii Pracy, określał socjalizm demokratyczny jako kierunek pluralistyczny, wolnościowy, humanistyczny i antyautorytarny

Różnią się także od zwolenników „trzeciej drogi”, reprezentowanej przez współczesną socjaldemokrację[10][11]. Podczas gdy socjaldemokraci akceptują kapitalizm, starając się łagodzić jego skutki za pomocą państwa opiekuńczego, socjaliści demokratyczni dążą do jego przekształcenia w system socjalistyczny[12][13][14][15][16]. Niemniej, wielu z nich popiera stopniowe reformy i interwencjonizm gospodarczy jako narzędzia transformacji systemowej[5].

Część umiarkowanych socjalistów demokratycznych koncentruje się na reformach „uczłowieczających” kapitalizm[3][9], mimo że socjalizm pozostaje ich celem długoterminowym[17][18][19][20]. Inni natomiast twierdzą, że reformy łagodzące sprzeczności systemu mogą je pogłębić[21][22][23] lub wywołać ich nową formę[24], dlatego opowiadają się za rewolucyjną zmianą — przez przejście do wspólnej własności środków produkcji i demokratyzację gospodarki, np. w formie demokracji w miejscu pracy[3][9][7].

Demokratyczny socjalizm można definiować jako system gospodarczy, w którym środki produkcji są własnością społeczną lub podlegają kolektywnej kontroli[3], a decyzje gospodarcze są podejmowane w ramach systemu politycznej demokracji[7][8]. Jego zwolennicy odrzucają zarówno autorytarny model marksizmu-leninizmu, jak i administracyjno-nakazowe struktury zarządzania, podkreślając znaczenie aktywnego udziału obywateli i pracowników[3][4][6][9].

Tony Benn, przedstawiciel lewego skrzydła brytyjskiej Partii Pracy, określał socjalizm demokratyczny jako kierunek pluralistyczny, wolnościowy, humanistyczny i antyautorytarny – w przeciwieństwie do scentralizowanych, mechanicznych modeli narzucanych przez media i elity polityczne[25]. Należący do tej samej partii Peter Hain zaklasyfikował demokratyczny socjalizm, razem z socjalizmem wolnościowym, jako formę antyautorytarnego socjalizmu w przeciwieństwie do stalinizmu i socjaldemokracji, które uważa za przejaw autorytarnego socjalizmu państwowego[26]. Jeszcze inni badacze uważają, że socjalizm demokratyczny jest ściśle związany z tradycją polityczną socjaldemokracji[27].

Adam Ciołkosz, działacz Polskiej Partii Socjalistycznej i poseł II RP, w książce Socjalizm na zachodzie Europy (1968) przedstawił Deklarację zasad socjalizmu demokratycznego (której był współtwórcą), uchwaloną przez Kongres Międzynarodówki Socjalistycznej we Frankfurcie w lipcu 1951. Dokument określa socjalizm demokratyczny poprzez cztery wymiary:

  1. Demokracja polityczna – uznanie rządów politycznych opartych na powszechnym, równym i tajnym głosowaniu, pluralizmie partyjnym, wolności słowa, mediów i zgromadzeń, a także prawie do opozycji.
  2. Demokracja gospodarcza – aktywny udział państwa jako moderatora interesów społecznych, prowadzenie planowania gospodarczego w interesie większości, oraz kontrola własności prywatnej bez stosowania nacjonalizacji przymusowej – dopuszczając współistnienie różnych form własności.
  3. Demokracja społeczna – zagwarantowanie praw socjalnych, takich jak prawo do pracy, opieki zdrowotnej, edukacji, zabezpieczenia emerytalnego, a także zwalczanie nierówności ze względu na płeć, rasę czy pochodzenie.
  4. Demokracja międzynarodowa – dążenie do światowego pokoju, eliminacja wszelkiego rodzaju wyzysku oraz solidarności międzynarodowej z narodami i klasami pracującymi[28].
Adam Ciołkosz, jeden z twórców Deklaracji zasad socjalizmu demokratycznego na Kongresie Międzynarodówki Socjalistycznej

Dla Ciołkosza model socjalizmu demokratycznego różnił się wyraźnie od komunizmu moskiewskiego – w tym ujęciu socjalizm brytyjski stanowił swoisty wzorzec. Jego koncepcja skupiała się na połączeniu demokratycznych instytucji, praw obywatelskich oraz gospodarki prowadzonej w ramach suwerennego państwa[28].

Amerykański działacz Hal Draper określał demokratyczny socjalizm jako „socjalizm od dołu”, tj. wywodzącego się z aktywności klas podporządkowanych, a nie z decyzji elity partyjnej. W pracy The Two Souls of Socialism wskazał na Różę Luksemburg jako kluczową przedstawicielkę tego podejścia w II Międzynarodówce. Luksemburg rozwijała koncepcję rewolucji jako spontanicznego ruchu masowego, przeciwstawiając się zarówno reformizmowi, jak i dyktaturze partyjnej. Draper pozytywnie ocenił również działalność Eugene’a V. Debsa – amerykańskiego działacza socjalistycznego, choć zauważył brak jego kontynuatorów w roli trybuna rewolucyjno-demokratycznego socjalizmu[29].

Demokratyczni Socjaliści Ameryki (DSA) definiują socjalizm demokratyczny jako zdecentralizowaną gospodarkę społeczną, sprzeciwiającą się zarówno autorytarnemu socjalizmowi, jak i socjaldemokracji. Zgodnie z ich deklaracją ideową, kapitalizm jest systemem zaprojektowanym przez klasę właścicieli w celu eksploatacji pozostałych członków społeczeństwa, a jego miejsce powinien zająć system, w którym zwykli ludzie posiadają rzeczywisty wpływ na decyzje podejmowane w miejscach pracy, na szczeblu lokalnym oraz ogólnospołecznym. Socjalizm demokratyczny jest w tym ujęciu projektem wielotorowym, pluralistycznym i otwartym, odrzucającym zarówno neoliberalną gospodarkę, jak i autorytarne modele państw socjalistycznych XX wieku[30].

Amerykański politolog Lyman Tower Sargent zaproponował definicję socjalizmu demokratycznego w oparciu o model europejskiej socjaldemokracji, obejmujący m.in.:

  • Znaczna część własności jest publiczna, kontrolowana przez demokratycznie wybrany rząd, obejmująca główne gałęzie przemysłu, infrastrukturę i systemy transportowe.
  • Ograniczenie akumulacji prywatnej własności.
  • Państwowa regulacja gospodarki.
  • Rozbudowane programy pomocy społecznej i emerytalne finansowane z budżetu.
  • W ocenie efektywności uwzględnia się koszty społeczne i dostarczanie usług, nie tylko kwestie finansowe[31].

Własność publiczna obejmuje głównie środki produkcji oraz kluczową infrastrukturę, ale nie dotyczy to własności osobistej, domów czy małych firm. W praktyce, w wielu krajach określanych jako socjalistyczne, nie obejmuje ona także wielu dużych korporacji[31].

W literaturze wspomina się, że wiele krajów zachodnich — m.in. Francja, Szwecja i Wielka Brytania — było rządzonych przez partie wdrażające elementy gospodarki mieszanej, co bywało określane mianem „socjalizmu demokratycznego”[32][33][34][35]. Jednak po zimnej wojnie wiele państw przyjęło neoliberalne reformy: deregulację, prywatyzację i ograniczanie roli państwa[36][37][38][39].

Niektórzy marksiści, podkreślając demokratyczne wątki w twórczości Karola Marksa[40][41][42][43], utożsamiają się z nurtem socjalizmu demokratycznego. Przykładem są Socjalistyczna Partia Wielkiej Brytanii i Światowy Ruch Socjalistyczny, które definiują socjalizm jako wspólną własność, demokratyczną kontrolę nad produkcją i dystrybucją[44] oraz system bezklasowy i postmonetarny, oparty na dobrowolnym zrzeszaniu się i zaspokajaniu potrzeb społecznych[45][46][47].. Tak rozumiany model bywa też określany mianem komunizmu, co nie jest sprzeczne z klasyczną interpretacją Marksa i Engelsa[48][49].

Socjalizm demokratyczny poddawany jest krytyce zarówno ze strony liberałów, jak i zwolenników marksizmu-leninizmu. Liberalni komentatorzy kwestionują zgodność zasad demokracji liberalnej z postulatem zniesienia własności prywatnej oraz centralnej roli państwa w gospodarce[32]. Z kolei marksiści-leniniści podważają możliwość osiągnięcia socjalizmu lub komunizmu metodą demokratyczną, argumentując, iż wymaga to eliminacji sił kontrrewolucyjnych, co nieuchronnie prowadzi do ograniczenia wolności politycznej[50].

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Prekursorzy

[edytuj | edytuj kod]

Demokratyczny socjalizm wywodzi się z XIX-wiecznych nurtów socjalizmu utopijnego oraz ruchu czartystów w Wielkiej Brytanii. Choć ich cele częściowo się różniły, łączyły je postulaty demokratycznego podejmowania decyzji i publicznej własności środków produkcji jako fundamentów pożądanego ustroju społecznego[31]. Istotny wpływ na rozwój demokratycznego socjalizmu wywarły także gradualistyczne koncepcje Towarzystwa Fabiańskiego w Wielkiej Brytanii oraz ewolucyjny socjalizm Eduarda Bernsteina[51][52][53].

W XIX wieku demokratyczny socjalizm był represjonowany przez wiele rządów – partie o tym profilu były zakazywane m.in. w Niemczech i we Włoszech[18][54]. Wraz z rozwojem demokracji liberalnej i wprowadzeniem powszechnego prawa wyborczego w XX wieku, demokratyczny socjalizm zyskał popularność i stał się ruchem o zasięgu globalnym. Przedstawiciele tego nurtu odgrywali istotną rolę w systemach liberalnej demokracji[55], tworząc rządy lub pełniąc funkcję głównych partii opozycyjnych – z wyjątkiem Stanów Zjednoczonych, gdzie wpływy demokratycznego socjalizmu były znacznie ograniczone[56][57].

Nowoczesny demokratyczny socjalizm

[edytuj | edytuj kod]
James Keir Hardie, założyciel brytyjskiej Niezależnej Partii Pracy

Demokratyczny socjalizm popularnym ruchem stał się pod koniec XIX wieku. W Australii powstała organizacja „Labour and Socialist” (1891) która później przeobraziła się w partię polityczną działającą pod nazwą Australian Labor Party. W 1899 w Queensland w Australii powstał pierwszy demokratyczno-socjalistyczny rząd, co prawda był to rząd mniejszościowy i utrzymał się u władzy jedynie przez tydzień. Wraz z kolejnymi rządami kontynuowała walkę o prawa pracownicze i prawa mniejszości (w tym LGBT), choć obecnie przesunęła się nieco w kierunku trzeciej drogi i socjaldemokracji.

W USA myśl demokratycznego socjalizmu rozwinął Eugene V. Debs jeden z najbardziej znanych amerykańskich socjalistów i pięciokrotny kandydat na urząd prezydenta (1900 jako kandydat Partii Socjaldemokratycznej, a następnie cztery razy z Socjalistycznej Partii Ameryki)[58]. Innym promotorem ideologii w Stanach Zjednoczonych był przywódca Socjalistycznej Partii Pracy Daniel De Leon. Tradycję Debsa i De Leona kontynuował Norman Thomas który stał na czele Socjalistycznej Partii Ameryki powstałej z połączenia w 1901 Partii Socjaldemokratycznej i Socjalistycznej Partii Pracy. Obecnie senator Bernie Sanders powiązany z regionalną Postępową Partią Vermontu promuje demokratyczny socjalizm[59].

W Wielkiej Brytanii, demokratyczno-socjalistyczne tradycje były reprezentowane w szczególności przez Ligę Socjalistyczną Williama Morrisa, a od 1880 przez Towarzystwo Fabiańskie i powstałą trzy lata później Niezależną Partię Pracy[60]. Na początku lat 20, George Douglas Howard Cole próbował stworzyć szeroką alternatywą wobec radzieckiego autorytaryzmu, co przyczyniło się do ponownego wzrostu zainteresowania demokratycznym socjalizmem którego propagowanie rozpoczął min. George Orwell, jak i wielu innych ludzi ze świata kultury, nauki i sztuki którzy konsekwentnie mówili o tym że system ZSRR nie jest w rzeczywistości socjalistyczny[61].

W innych częściach Europy wiele demokratyczno-socjalistycznych partii było zjednoczonych w Międzynarodowej Wspólnocie Pracy Partii Socjalistycznych, stanowiąc tym samym opozycję względem socjaldemokratów z II Międzynarodówki, którzy byli według przedstawicieli MWPPS niedostatecznie socjalistyczni, jak i antydemokratycznej ich zdaniem III Międzynarodówki[62]. We Włoszech na gruncie rozłamu we Włoskiej Partii Socjalistycznej powstała Włoska Partia Socjaldemokratyczna, jej lider Giuseppe Saragat został prezydentem Włoch w 1964. Tak zwany folkesocialisme pojawił się jako nurt skandynawskiej lewicy w 1950, nurt ten często charakteryzowany jest jako demokratyczny socjalizm. W przeszłości szwedzki premier Olof Palme uchodził za ważnego rzecznika socjalizmu demokratycznego[63].

Rządy Salvadora Allende są często przywoływane jako przykład łączący socjalizm z demokracją.

W czasie rozwoju ruchu wolnościowego w Indiach, wielu działaczy z lewej strony Indyjskiego Kongresu Narodowego zorganizowało się w Socjalistycznej Partii Kongresowej. Ten prąd ideologiczny kontynuowany był przez organizacje takie jak „Praja Socialist Party” „Janata Party” i „Samajwadi Party”[64][65]. W Pakistanie pojęcie demokratycznego socjalizmu wprowadził czołowy działacz Pakistańskiej Partii Ludowej Zulfikar Ali Bhutto.

W latach 80. XX wieku prezydent François Mitterrand dążył do rozszerzenia interwencjonizmu we Francji poprzez próbę nacjonalizacji systemu bankowego, co napotkało sprzeciw Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej[66][67]. Pomimo tych działań, udział sektora publicznego w akumulacji kapitału w Wielkiej Brytanii i Francji nigdy nie przekroczył 15–20%[68].

W Singapurze, rząd Partii Akcji Ludowej praktykował pragmatyczną odmianę socjalizmu, unikając masowych nacjonalizacji, lecz opierając się na aktywnej regulacji sektora prywatnego i rozwiniętych mechanizmach opieki społecznej[69]. Premier Lee Kuan Yew podkreślał swoje inspiracje socjalistycznym skrzydłem brytyjskiej Partii Pracy[70].

Niemniej, można wymienić wiele innych historycznych przykładów, w których łączono rewolucyjne idee socjalizmu i demokracji[71], m.in.: Komuna Paryska (1871), republiki radzieckie przed przejęciem władzy przez bolszewików w Rosji, rewolucyjną Katalonię (1936–1939), Federację Rożawy w Syrii[72], kibuce w Izraelu[73], Marinaleda w Hiszpanii[74], ruch Zapatystów w Chiapas (Meksyk)[75][76], a także systemy samorządności pracowniczej w Jugosławii i na Kubie[77]. Najczęściej przywoływanym przypadkiem demokratycznego socjalizmu państwowego jest Chile za rządów prezydenta Salvadora Allende (1970–1973), obalonego przez wojskowy zamach stanu wspierany przez CIA[78][79][80].

Demokratyczny socjalizm a socjaldemokracja

[edytuj | edytuj kod]

Przed odejściem od polityki keynesizmu na rzecz neoliberalizmu i monetaryzmu – co doprowadziło wiele partii socjaldemokratycznych do przyjęcia ideologii Trzeciej Drogi i redefinicji socjalizmu w sposób akceptujący kapitalistyczne status quo[13][15][14][81] – socjaldemokracja była często uznawana za odmianę demokratycznego socjalizmu. Przykładem takiej ewolucji był nowy zapis Klauzuli IV w programie brytyjskiej Partii Pracy, wprowadzony przez Tony’ego Blaira[82][81][83]. Choć nadal deklarowano przywiązanie do demokratycznego socjalizmu, zrezygnowano z postulatu pełnej własności publicznej na rzecz poparcia dla konkurencji rynkowej i wysokiej jakości usług publicznych, które mogłyby być własnością publiczną lub jedynie podlegać społecznej odpowiedzialności[84].

Donald F. Busky w książce Democratic Socialism: A Global Survey (2000) opisuje socjaldemokrację jako formę demokratycznego socjalizmu, która preferuje stopniową, reformistyczną ścieżkę przejścia do socjalizmu[4][85]. Tego typu podejście reprezentował m.in. Anthony Crosland, według którego tradycyjny socjalizm przestawał odpowiadać realiom powojennego świata[86][87]. Podobne stanowisko zajmują autorzy tacy jak Roy Hattersley (Choose Freedom)[88], Malcolm Hamilton (Democratic Socialism in Britain and Sweden)[86] czy Jim Tomlinson (Democratic Socialism and Economic Policy: The Attlee Years, 1945–1951)[89].

Choć trzecia droga bywa opisywana jako nowa[19][90][91][92][93], lub zmodernizowana forma socjaldemokracji[94][95][81][83][82], a nawet „konkurencyjny socjalizm”[96], tradycyjni socjaldemokraci przeciwni tej koncepcji w znacznej mierze zintegrowali się z nurtem demokratycznego socjalizmu[97]. Zmiany te były związane m.in. z rozwojem eurokomunizmu w latach 70. i 80.[98][99][98][100][101][102], upadkiem Związku Radzieckiego i państw komunistycznych w latach 1989–1992[33][103][55][104], a także kryzysem finansowym w 2008[105] i wzrostem ruchów antyoszczędnościowych[106][107][108][109][110], zielonych[111], populistycznych lewicowych[112][113][114][115][116] oraz Occupy[117][118][119].

Te zjawiska przyczyniły się do wzrostu popularności polityków postulujących powrót do modelu socjaldemokracji z okresu powojennego, takich jak Jeremy Corbyn w Wielkiej Brytanii czy Bernie Sanders w USA[120]. Obaj utożsamiali się z etykietą demokratycznego socjalizmu, odcinając się od polityki centrowej realizowanej przez ugrupowania takie jak Nowa Partia Pracy czy Nowi Demokraci[121].

Socjaldemokracja wywodzi się z ruchu socjalistycznego o charakterze rewolucyjnym lub komunistycznym[122]. Współczesne różnice między demokratycznym socjalizmem a socjaldemokracją polegają m.in. na tym, że pierwszy może obejmować również środki rewolucyjne, podczas gdy drugi ogranicza się do reform konstytucyjnych w ramach państwa prawa[123][8].

W praktyce politycznej i w naukach społecznych pojęcia „demokratyczny socjalizm” i „socjaldemokracja” bywają stosowane zamiennie, choć media i publicystyka często traktują je jako odrębne. Obecnie demokratyczny socjalizm jest częściej utożsamiany z antykapitalizmem (w tym komunizmem, socjalizmem rewolucyjnym i reformistycznym)[4][8][9][31], natomiast socjaldemokracja – z państwem opiekuńczym w ramach kapitalizmu[3][83].

Partie polityczne

[edytuj | edytuj kod]
Logo Europejskiego Sojuszu Lewicy dla Ludzi i Planety, europejskiej partii polityczna zrzeszającej w większości unijne partie o profilu socjalistyczno-demokratycznym.

Wiele partii socjaldemokratycznych deklaruje się jako demokratyczno-socjalistyczne, traktując te pojęcia zamiennie – jako teorię i praktykę danego nurtu. Jednak politolodzy zazwyczaj dokonują rozróżnienia: „socjaldemokratyczne” odnosi się do centrolewicowych ugrupowań[124][125] dążących do poprawy warunków życia w ramach kapitalizmu[126], podczas gdy „demokratyczno-socjalistyczne” określa partie lewicowe i lewicowo-populistyczne, jak np. Die Linke, Podemos czy Syriza[127].

W europejskich strukturach partyjnych różnica ta jest widoczna: partie socjaldemokratyczne zrzeszone są w Partii Europejskich Socjalistów i Postępowym Sojuszu Socjalistów i Demokratów, natomiast partie demokratyczno-socjalistyczne należą przeważnie do Europejskiego Sojuszu Lewicy dla Ludzi i Planety, Partii Europejskiej Lewicy oraz Sojuszu Nordyckiej Zielonej Lewicy[128]. Partie demokratyczno-socjalistyczne często dopuszczają tendencje komunistyczne, w odróżnieniu od socjaldemokratycznych, które takich elementów unikają[129][130].

Steve Ludlam zauważył, że nadejście Nowej Partii Pracy sygnalizowało istotne odejście od demokratyczno-socjalistycznych korzeni Partii Pracy – czyli od tradycji parlamentarnego dążenia do transformacji kapitalizmu w socjalizm. Dopiero z czasem niektórzy socjaldemokraci zaczęli dostrzegać zagrożenie dla egalitarnych ideałów partii, analogiczne do tego, które wcześniej rozpoznała jej lewica[126]. Podobną analizę przedstawiła Hilary Wainwright w pracy Labour: A Tale of Two Parties (1987), zestawiając pragmatyczną, parlamentarną tradycję socjaldemokratyczną z wizjonerską, transformacyjną tradycją demokratycznego socjalizmu, obecną szczególnie wśród działaczy zaangażowanych w pozaparlamentarne formy aktywizmu[131][126].

Ekonomia demokratycznego socjalizmu

[edytuj | edytuj kod]

Demokratyczny socjalizm to nurt polityczny i ekonomiczny promujący różne modele gospodarki socjalistycznej, obejmujące zarówno socjalizm rynkowy – gdzie przedsiębiorstwa społeczne funkcjonują na konkurencyjnych rynkach i są samodzielnie zarządzane przez pracowników – jak i formy nierynkowe, oparte na zdecentralizowanym planowaniu gospodarczym oraz demokratycznym planowaniu centralnym[7]. Część demokratycznych socjalistów opowiada się również za zdecentralizowaną organizacją produkcji w ramach zintegrowanych, samorządnych jednostek produkcyjnych[6].

Amerykańscy kandydaci prezydenccy Eugene V. Debs i Norman Thomas, reprezentujący Socjalistyczną Partię Ameryki, postrzegali socjalizm jako system gospodarczy oparty na produkcji dla potrzeb społecznych oraz społecznej własności środków produkcji, zamiast zysków i prywatnej własności[132][133].

Współcześni zwolennicy socjalizmu rynkowego oraz zdecentralizowanego planowania podkreślają, że przyczyną niedoskonałości gospodarek typu sowieckiego nie był sam socjalizm, lecz system administracyjno-nakazowy, który nie stworzył skutecznych reguł i kryteriów operacyjnych dla efektywnego działania przedsiębiorstw państwowych. Demokratyczni socjaliści – również ci popierający centralne planowanie – krytykują niedemokratyczny charakter systemów polityczno-gospodarczych państw marksistowsko-leninowskich, wskazując go jako przyczynę ich porażek[134].

Demokratyczne planowanie gospodarcze

[edytuj | edytuj kod]
Michael Albert, jeden z twórców koncepcji ekonomi partycypacyjnej

Demokratycznie planowana gospodarka bywa proponowana jako fundament alternatywnego modelu socjalizmu, odrzucającego zarówno socjalizm rynkowy, jak i planowanie typu sowieckiego. Demokratyczne planowanie oznacza włączenie mechanizmów demokratycznych i partycypacyjnych w procesy decyzyjne w gospodarce i przedsiębiorstwach, najczęściej w formie demokracji przemysłowej[135].

Zwolennicy zdecentralizowanego planowania wskazują, że umożliwia ono spontaniczne, samoregulujące się zarządzanie zapasami oparte na kalkulacji naturalnej (bez użycia pieniędzy), co według nich stanowi odpowiedź na argument kalkulacyjny mówiący o konieczności stosowania cen rynkowych w dużej skali[7]. Modele takie często bazują na radach pracowniczych lub związkach branżowych i obejmują m.in. ekonomię partycypacyjną Michaela Alberta i Robina Hahnel[136] oraz koncepcję „negocjowanej koordynacji” Pata Devine’a[137][138].

Z kolei zwolennicy centralnego planowania argumentują, że taki model skuteczniej koordynuje gospodarkę na poziomie makro i wzmacnia zbiorową siłę klasy pracującej[139][140]. David McNally, profesor Uniwersytetu w Houston, twierdzi w duchu marksistowskim, że logika rynku z konieczności prowadzi do nierówności społecznych i nierównych wymian. Krytykuje on socjalizm rynkowy jako wewnętrznie sprzeczny – uznając, że niemożliwe jest pogodzenie sprawiedliwości społecznej z mechanizmami rynkowymi[141][137].

Niektórzy informatycy i radykalni ekonomiści proponują komputerowe systemy planowania gospodarczego, zarówno w modelu scentralizowanym, jak i zdecentralizowanym. Przykładem była chilijska inicjatywa Cybersyn (1971–1973)[142][143][144][145]. W 1993 Paul Cockshott i Allin Cottrell zaproponowali model komputerowego planowania centralnego oparty na demokracji bezpośredniej i współczesnych technologiach[138].

Socjalizm rynkowy

[edytuj | edytuj kod]

Socjalizm rynkowy jest uznawany przez niektórych demokratycznych socjalistów za system zgodny z ich ideologią. Zwolennicy tego modelu opowiadają się często za rozwojem spółdzielni pracowniczych i funduszy majątkowych funkcjonujących w ramach rynku[2].

Jaroslav Vaněk twierdzi, że prawdziwie wolne rynki są niemożliwe przy prywatnej własności produkcji, gdyż prowadzi ona do nierówności klasowych i deformacji rynkowych. Pracownicy w spółdzielniach mają – jego zdaniem – większe bodźce do wydajnej pracy, gdyż zyskują bezpośredni udział w zyskach przedsiębiorstwa[146].

Model Langego, zaproponowany przez Oskara Langego w 1936 i rozwinięty przez Abbę Lernera w 1938, łączył publiczną własność środków produkcji z rynkową alokacją dóbr konsumpcyjnych. Choć technicznie był to model planowy, autorzy określali go jako formę socjalizmu rynkowego[147][148].

Przedmarksowscy socjaliści – tacy jak Thomas Hodgskin, Pierre-Joseph Proudhon, Benjamin Tucker i Lysander Spooner – łączyli sprzeciw wobec kapitalizmu z poparciem dla wolnego rynku. W tej tradycji funkcjonuje koncepcja lewicowego leseferyzmu[149][150], odróżnianego od kapitalistycznej wersji leseferyzmu[151][152]. Benjamin Tucker, amerykański indywidualistyczny anarchista, opowiadał się za leseferystycznym modelem socjalizmu, określanym przez niego mianem socjalizmu anarchistycznego – w przeciwieństwie do socjalizmu państwowego[153][154].

Współczesnymi przedstawicielami nurtu demokratycznego socjalizmu rynkowego są m.in. Kevin Carson[155][156], Gary Chartier[157] i Roderick T. Long[158], Chris Matthew Sciabarra[159] oraz Brad Spangler[160]. Ich teoria opiera się na idei „wyzwolonych rynków” wolnych od przywilejów klasowych, monopoli i ingerencji państwowych, co – ich zdaniem – czyni je zgodnymi z zasadami socjalizmu[152].

Tzw. lewicowi rynkowi anarchiści[161] łączą ideę samoposiadania i wolnych rynków z radykalnym egalitaryzmem, antyimperializmem i postępowymi poglądami społecznymi. Argumentują, że anarchizm rynkowy, o ile dąży do zniesienia kapitalistycznych struktur, powinien być uznawany za nurt socjalizmu[152].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Robert M. Page, Without a Song in their Heart: New Labour, the Welfare State and the Retreat from Democratic Socialism, „Journal of Social Policy”, 36 (1), 2007, s. 19–37, DOI10.1017/S0047279406000353, ISSN 1469-7823 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  2. a b David Miller, Market, State, and Community: Theoretical Foundations of Market Socialism, Oxford University Press, 1990, ISBN 978-0198278641.
  3. a b c d e f g h Roger Eatwell, Anthony Wright, Contemporary Political Ideologies, Bloomsbury Academic, 1999, s. 80, ISBN 978-0-8264-5173-6.
  4. a b c d e Donald F. Busky, Democratic Socialism: A Global Survey. Westport, Praeger Publishers, 2000, s. 7-10, ISBN 978-0-275-96886-1.
  5. a b Adam Volle, Democratic socialism [online], britannica.com [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  6. a b c d David L. Prychitko, Markets, Planning, and Democracy: Essays After the Collapse of Communism, Edward Elgar Publishing, 2002, s. 72, ISBN 978-1-84064-519-4.
  7. a b c d e David Schweickart, Democratic Socialism, [w:] Gary L. Anderson, Kathryn G. Herr (red.), Encyclopedia of Activism and Social Justice, t. 1, SAGE Publications, 2007, s. 447-448, ISBN 978-1-4129-1812-1.
  8. a b c d Norman Abjorensen, Historical Dictionary of Democracy, Rowman & Littlefield, 2019, s. 115, ISBN 978-1-5381-2074-3.
  9. a b c d e James E. Alt i inni, The Encyclopedia of Political Science Set, CQ Press, 2010, s. 401, ISBN 978-1-933116-44-0.
  10. Philip Whyman, Third Way Economics: Theory and Evaluation, Springer, 2005, s. 1-5, 61, 215, ISBN 978-0-230-51465-2.
  11. Luke March, Contemporary Far Left Parties in Europe [online], library.fes.de, 2008 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  12. Jane Lewis, Rebecca Surender, Rebecca (red.), Welfare State Change: Towards a Third Way?, Oxford University Press, 2004, s. 3-4, 16, ISBN 978-0-19-926672-2.
  13. a b Armando Barrientos, Martin Powell, The Route Map of the Third Way, [w:] Sarah Hale, Will Leggett, Luke Martell (red.), The Third Way and Beyond: Criticisms, Futures and Alternatives, Manchester University Press, 2004, s. 9-26, ISBN 978-0-7190-6598-9.
  14. a b Flavio Romano, Clinton and Blair: The Political Economy of the Third Way, Routledge, 2007, s. 114, ISBN 978-1-134-18252-7.
  15. a b Paul Cammack, Giddens's Way with Words, [w:] Sarah Hale, Will Leggett, Luke Martell (red.), The Third Way and Beyond: Criticisms, Futures and Alternatives, Manchester University Press, 2004, s. 151-166, ISBN 97807190-65989.
  16. Ian Adams, Political Ideology Today, Manchester University Press, 1999, s. 127, ISBN 978-0-7190-5056-5.
  17. John E. Roemer, A Future for Socialism, Harvard University Press, 1994, s. 25-27, ISBN 978-0-674-33946-0.
  18. a b Sheri Berman, The Social Democratic Moment: Ideas and Politics in the Making of Interwar Europe, Harvard University Press, 1998, s. 52-57, ISBN 978-0-674-44261-0.
  19. a b David J. Bailey, The Political Economy of European Social Democracy: A Critical Realist Approach, Routledge, 2009, s. 14-17, 77, ISBN 978-0-415-60425-3.
  20. Peter Lamb, Historical Dictionary of Socialism. Historical Dictionaries of Religions, Philosophies, and Movements, Rowman & Littlefield, 2015, s. 415-416, ISBN 978-1-4422-5826-6.
  21. Thomas E. Weisskopf, Challenges to Market Socialism: A Response to Critics, [w:] Frank Roosevelt, David Belkin (red.), Why Market Socialism? Voices from Dissent, M. E. Sharpe, 1994, s. 297-318.
  22. Pranab Bardhan, John E. Roemer, Market Socialism: A Case for Rejuvenation, „Journal of Economic Perspectives”, 6 (3), 1992, s. 101–116, DOI10.1257/jep.6.3.101, ISSN 0895-3309 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  23. Peter Clarke, Liberals and Social Democrats, Cambridge: Cambridge University Press, 1978, ISBN 978-0-521-28651-0 [dostęp 2025-06-13].
  24. Hillel Ticktin, The Problem is Market Socialism, [w:] Bertell Ollman (red.), Market Socialism: The Debate Among Socialists, Routledge, 1998, s. 55–80, ISBN 978041591966.
  25. Tony Benn, Arguments for Socialism, J. Cape, 1979, ISBN 978-0-224-01770-1 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  26. Peter Hain: Ayes to the Left Lawrence and Wishart.
  27. What is Democratic Socialism? Questions and Answers from the Democratic Socialists of America. dsausa.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-07-01)]..
  28. a b Adam Ciołkosz, Socjalizm na zachodzie Europy, lewicowo.pl, 1968 [dostęp 2025-06-13] (pol.).
  29. The “Revisionist” Facade, [w:] Hal Draper, The Two Souls of Socialism, marxists.org, 1966 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  30. What is Democratic Socialism? [online], dsausa.org [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  31. a b c d Lyman Tower Sargent, Contemporary political ideologies, Wadsworth, 2009, s. 117, ISBN 978-0-495-56939-8 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  32. a b William Barrett, Capitalism, Socialism, and Democracy. A symposium reprinted from Commentary, American Enterprise Institute, 1978, s. 40 (ang.).
  33. a b Robert L. Heilbroner, From Sweden to Socialism: A Small Symposium on Big Questions [online], dissentmagazine.org, 1991 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  34. Diana Kendall, Sociology in Our Time: The Essentials, Cengage Learning, 2011, s. 125-127, ISBN 978-1-111-30550-5.
  35. He Li, Political Thought and China's Transformation: Ideas Shaping Reform in Post-Mao China, Springer, 2015, s. 60-69, ISBN 978-1-137-42781-6.
  36. Nima Sanandaji, Nordic Countries Aren’t Actually Socialist [online], foreignpolicy.com, 16 czerwca 2025 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  37. Clea Caulcutt, The end of the French left [online], politico.eu, 13 stycznia 2022 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  38. Flavia Krause-Jackson, Socialism declining in Europe as populism support grows, „The Independent”, independent.co.uk [dostęp 2025-06-13] [zarchiwizowane z adresu 2025-05-22] (ang.).
  39. Steve Best i inni, The Global Industrial Complex: Systems of Domination, ResearchGate, xviii, DOI10.5040/9781978737396 [dostęp 2025-06-13] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-25] (ang.).
  40. Kenneth A. Megill, The new democratic theory, New York, Free Press, 1970, s. 45, ISBN 978-0-02-920790-1 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  41. Hal Draper, Marx on Democratic Forms of Government, marxists.org, 1974, s. 101–124 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  42. Bruno Jossa, The Democratic Road to Socialism, „Rivista Internazionale di Scienze Sociali”, 118 (3), 2010, s. 335–354, ISSN 0035-676X, JSTOR41624957 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  43. Binay Sarkar, Road-Map To Socialism -Democracy is the road to socialism [online], countercurrents.org, 6 lipca 2019 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  44. Chapter V. The Aims and Policy of the Socialists, [w:] J. Ellis Barker, British SocialismAn Examination of Its Doctrines, Policy, Aims and Practical Proposals, 19 marca 2009 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  45. Our Object and Declaration of Principles [online], worldsocialism.org [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  46. Questions and Answers about Socialism [online], worldsocialism.org [dostęp 2025-06-13] [zarchiwizowane z adresu 2020-01-29] (ang.).
  47. What is Socialism? [online], worldsocialism.org [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  48. David Ramsay Steele, From Marx to Mises: Post-Capitalist Society and the Challenge of Economic Calculation, Open Court Publishing, 1992, s. 44–45, ISBN 978-0-87548-449-5.
  49. Marx's Concept of Socialism, [w:] Matt Vidal i inni red., The Oxford Handbook of Karl Marx, Oxford University Press, 2018, s. 757–772, DOI10.1093/oxfordhb/9780190695545.001.0001, ISBN 978-0-19-084312-0.
  50. Andreas Malycha, Die SED: Geschichte ihrer Stalinisierung 1946–1953, Schöningh, 2000, ISBN 978-3-506-75331-1.
  51. Eduard Bernstein, Evolutionary Socialism, marxists.org, 1899 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  52. Margaret Cole, The story of Fabian socialism, Stanford University Press, 1961, ISBN 978-0-8047-0091-7 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  53. Manfred B. Steger, The Quest for Evolutionary Socialism: Eduard Bernstein and Social Democracy, Cambridge University Press, 1997, ISBN 978-0-521-58200-1.
  54. Peter Dolack, It's Not Over: Learning from the Socialist Experiment, Zero Books, 2016, s. 30, ISBN 978-1-78535-049-8.
  55. a b Christopher Pierson, Socialism after communism : the new market socialism, University Park, Pa. : Pennsylvania State University Press, 1995, s. 64-78, ISBN 978-0-271-01478-4 [dostęp 2025-06-13].
  56. Eric Foner, Why is there no Socialism in the United States?, „History Workshop Journal”, 17 (1), 1984, s. 57–80, DOI10.1093/hwj/17.1.57, ISSN 1363-3554 [dostęp 2025-06-13] (ang.).
  57. Seymour Martin Lipset, Gary Marks, It Didn't Happen Here: Why Socialism Failed in the United States, W. W. Norton & Company, 2000, ISBN 978-0-393-32254-5.
  58. Donald Busky, „Democratic Socialism in North America,” Democratic Socialism: A Global Survey especially str.153-177.
  59. „Exceedingly Social, But Doesn’t Like Parties”.
  60. Donald Busky, „Democratic Socialism in Great Britain and Ireland,” Democratic Socialism: A Global Survey, s. 83–85.
  61. On Cole as democratic socialist, see also volume 7 of David Reisman, ed, Democratic Socialism in Britain: Classic Texts in Economic and Political Thought, 1825–1952.
  62. F. Peter Wagner, Rudolf Hilferding: Theory and Politics of Democratic Socialism (Atlantic Highlands 1996).
  63. „Därför är jag demokratisk socialist,” speech by Olof Palme at the 1982 Social Democratic party congress.
  64. A. Appadorai, „Recent Socialist Thought in India,” The Review of Politics Vol. 30, No. 3 (Jul., 1968), s. 349–362.
  65. „Vikas Kamat Democratic Socialism in India”.
  66. David Cobham, The Nationalisation of the Banks in Mitterand's France: Rationalisations and Reasons, „Journal of Public Policy”, 4 (4), 1984, s. 351–358, DOI10.1017/S0143814X00002798, ISSN 1469-7815 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  67. Paul Cohen, Lessons from the Nationalization Nation: State-Owned Enterprises in France [online], dissentmagazine.org, 2010 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  68. Andrew Batson, The State Of The State Sector [online], cebc.org.br, 2017 (ang.).
  69. James William Morley, Thomas P. Bernstein, Driven by growth : political change in the Asia-Pacific region, M.E. Sharpe, 1993, ISBN 978-1-56324-013-3 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  70. Roger Kerr, Optimism for the New Millennium [online], nzbr.org.nz, 1999 [dostęp 2025-06-14] [zarchiwizowane z adresu 2006-03-07] (ang.).
  71. Olivia B. Waxman, What to Know About the History of Democratic Socialism in America [online], time.com, 24 października 2018 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  72. Maia Ramnath, Non-Western Anarchisms and Postcolonialism, [w:] Carl Levy, Matthew S. Adams (red.), The Palgrave Handbook of Anarchism, Springer, 2019, s. 691, ISBN 978-3-319-75620-2.
  73. Sheldon Goldenberg, Gerda R. Wekerle, From Utopia to Total Institution in a Single Generation: The Kibbutz and the Bruderhof, „International Review of Modern Sociology”, 2 (2), 1972, s. 224–232, ISSN 0973-2047 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  74. Dan Hancox, Spain's communist model village, „The Guardian”, theguardian.com, 19 października 2013, ISSN 0261-3077 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  75. Community Alliance, Freedom According to the Zapatistas [online], Community Alliance, 1 sierpnia 2014 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  76. Gustavo Esteva, The Zapatistas and People's Power, „Capital & Class”, 23 (2), 1999, s. 153–182, DOI10.1177/030981689906800108, ISSN 0309-8168 (ang.).
  77. Cubans approve new constitution affirming role of socialism [online], aljazeera.com [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  78. Donald J. Mabry, Chile: Allende's Rise and Fall [online], historicaltextarchive.com [dostęp 2025-06-14] [zarchiwizowane z adresu 2006-10-30] (ang.).
  79. Profile: Salvador Allende [online], news.bbc.co.uk, 8 września 2003 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  80. Louis Patsouras, Marx in Context, iUniverse, 2005, s. 265, ISBN 978-0595345458.
  81. a b c Flavio Romano, Clinton and Blair: The Political Economy of the Third Way. Routledge Frontiers of Political Economy. Vol. 75, Routledge, 2006, s. 3, ISBN 978-0-415-37858-1.
  82. a b Rodney Lowe, The welfare state in Britain since 1945, Houndmills, Basingstoke, Hampshire ; New York, N.Y. : Palgrave Macmillan, 2005, s. 353-423, ISBN 978-1-4039-1192-6 [dostęp 2025-06-14].
  83. a b c Steve Ludlam, Martin J. Smith, Governing as New Labour: Policy and Politics Under Blair, Macmillan International Higher Education, 2017, s. 3-5, ISBN 978-1-4039-0678-6.
  84. Ian Adams, Ideology and Politics in Britain Today, Manchester University Press, 1998, s. 144–145, ISBN 978-0-7190-5056-5.
  85. Andrew Heywood, Political Ideologies: An Introduction, Palgrave Macmillan, 2012, s. 97, ISBN 978-0-230-36725-8.
  86. a b Malcolm Hamilton, Democratic Socialism in Britain and Sweden, St Martin's Press, 1989, ISBN 978-1-349-09234-5.
  87. Chris Pierson, Lost property: What the Third Way lacks, „Journal of Political Ideologies”, 10 (2), 2005, s. 145, DOI10.1080/13569310500097265, ISSN 1356-9317 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  88. Roy Hattersley, Choose Freedom: The Future of Democratic Socialism, Penguin, 1987, ISBN 978-0-14-010494-3.
  89. Jim Tomlinson, Democratic Socialism and Economic Policy: The Attlee Years, 1945–1951, Cambridge University Press, 1997, ISBN 978-0-521-55095-6.
  90. Peter Gamble, Tony Wright, The New Social Democracy, Taylor & Francis, 1999, s. 6, ISBN 978-0-631-21765-7.
  91. Tony Fitzpatrick, After the New Social Democracy: Social Welfare for the Twenty-First Century, Manchester University Press, 2003, ISBN 978-0-7190-6477-7.
  92. The Third Way and Its Vision of Social Democracy, [w:] Henning Meyer, Jonathan Rutherford (red.), The Future of European Social Democracy: Building the Good Society, Springer, 2011, ISBN 978-0-230-35504-0.
  93. Andrew J. Taylor, Trade Unions and the Politics of Social Democratic Renewal, [w:] Richard Gillespie, William E. Paterson (red.), Rethinking Social Democracy in Western Europe, Routledge, 2013, ISBN 978-1-135-23618-2.
  94. William Walters, Governing Unemployment: Transforming "the Social"?, [w:] George Pavlich, Gary Wickham (red.), Rethinking Law, Society and Governance: Foucault's Bequest, Hart Publishing, 2001, s. 66, 133, ISBN 978-1-84113-293-8.
  95. Louka T. Katseli i inni red., Welfare State and Democracy in Crisis: Reforming the European Model, Routledge, 2018, ISBN 978-1-351-78839-7.
  96. Daniel Döring, Is 'Third Way' Social Democracy Still a Form of Social Democracy?, GRIN Publishing, 2007, s. 3, ISBN 978-3-638-86832-7.
  97. Oskar Lafontaine, Left Parties Everywhere?. Socialist Renewal., Spokesman Books, 2009, ISBN 978-0-85124-764-9.
  98. a b Thomas I. Palley, From Keynesianism to Neoliberalism: Shifting Paradigms in Economics [online], fpif.org, 5 maja 2004 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  99. David Harvey, A Brief History of Neoliberalism, Oxford University Press, 2005, ISBN 978-0-19-928327-9.
  100. Deborah A. Johnston, Alfredo Saad-Filho (red.), Neoliberalism: A Critical Reader, Pluto Press, 2005, ISBN 978-0-7453-2299-5.
  101. Damien Cahill i inni red., The SAGE Handbook of Neoliberalism, SAGE Publications, 2018, ISBN 978-1-5264-1597-4.
  102. The Neolberal Political Economy, [w:] Carl Ratner, Neoliberal Psychology, Springer, 2019, ISBN 978-3-030-02982-1.
  103. Krishan Kumar, The Revolutions of 1989: Socialism, Capitalism, and Democracy, „Theory and Society”, 21 (3), 1992, s. 309–356, ISSN 0304-2421 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  104. Vladimir Tismaneanu, The Revolutions of 1989: Causes, Meanings, Consequences, „Contemporary European History”, 18 (3), 2009, s. 271–288, ISSN 0960-7773 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  105. Kathleen Sears, Socialism 101: From the Bolsheviks and Karl Marx to Universal Healthcare and the Democratic Socialists, Everything You Need to Know about Socialism, Simon & Schuster, 2019, s. 243, ISBN 978-1-5072-1136-6.
  106. Social Class, Marxism and Socialism, [w:] Mike Cole, Education, Equality and Human Rights: Issues of Gender, 'Race', Sexuality, Disability and Social Class, Routledge, 2017, ISBN 978-1-351-80414-1.
  107. Christian Fuchs, Social Media: A Critical Introduction, SAGE Publications, 2017, s. 109, ISBN 978-1-4739-8749-4.
  108. Luke March, Europe's Radical Left: From Marginality to the Mainstream?, Rowman & Littlefield, 2016, ISBN 978-1-78348-537-6.
  109. Enrico Calossi, Anti-Austerity Left Parties in the European Union. Competition, Coordination, Integration, Pisa University Press, 2016, ISBN 978-88-6741-665-3.
  110. Thomas M. Magstadt, Understanding Politics: Ideas, Institutions, and Issues, Cengage Learning, 2016, s. 36, ISBN 978-1-305-62990-5.
  111. Paul Gilk, Green Politics Is Eutopian: Essays in Anticipation of the Daughter, Wipf and Stock Publishers, 2008, ISBN 978-1-62189-393-6.
  112. Christopher S. Allen, ‘Empty Nets’: Social Democracy and the ‘Catch-All Party Thesis’ in Germany and Sweden, „Party Politics”, 15 (5), 2009, s. 635–653, DOI10.1177/1354068809336389, ISSN 1354-0688 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  113. Giacomo Benedetto, Simon Hix, Nicola Mastrorocco, The Rise and Fall of Social Democracy, 1918-2017 [online], personal.lse.ac.uk, 2019 [dostęp 2025-06-14] [zarchiwizowane z adresu 2020-02-15] (ang.).
  114. Karl Loxbo i inni, The decline of Western European social democracy: Exploring the transformed link between welfare state generosity and the electoral strength of social democratic parties, 1975–2014, „Party Politics”, 27 (3), 2021, s. 430–441, DOI10.1177/1354068819861339, ISSN 1354-0688 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  115. Sheri Berman, Maria Snegovaya, Populism and the Decline of Social Democracy [online], journalofdemocracy.org, 2019 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  116. Óscar García Agustín, Left-Wing Populism: The Politics of the People, Emerald Group Publishing, 2020, s. 13-32, ISBN 978-1-83909-203-9.
  117. Tom G Griffiths, Zsuzsa Millei, Logics of Socialist Education: Engaging with Crisis, Insecurity and Uncertainty, Springer Science & Business Media, 2012, viii, ISBN 978-94-007-4728-9.
  118. Pui-lan Kwok, Joerg Rieger, Occupy Religion: Theology of the Multitude, Rowman & Littlefield, 2013, s. 40, ISBN 978-1-4422-1792-8.
  119. Berch Berberoglu, The Palgrave Handbook of Social Movements, Revolution, and Social Transformation, Springer, 2018, s. 341, ISBN 978-3-319-92354-3.
  120. Ben Tarnoff, How social media saved socialism, „The Guardian”, theguardian.com, 12 lipca 2017, ISSN 0261-3077 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  121. Ben Tarnoff, How social media saved socialism, „The Guardian”, theguardian.com, 12 lipca 2017, ISSN 0261-3077 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  122. Richard t Ely, French And German Socialism In Modern Times, archive.org, 1883, s. 204-205 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  123. Social democracy [online], britannica.com, 12 czerwca 2025 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  124. Marie-Claire Considère-Charond, Irish MEPS in an Enlarged Europe, [w:] Christophe Gillissen (red.), Looking East. Peter Lang, Peter Lang, 2010, s. 157, ISBN 978-90-5201-652-8.
  125. Andreas Staab, The European Union Explained: Institutions, Actors, Global Impact, Indiana University Press, 2011, s. 67, ISBN 978-0-253-00164-1.
  126. a b c Steve Ludlam, New Labour: What's Published is What Counts, „The British Journal of Politics and International Relations”, 2 (2), 2000, s. 264–276, DOI10.1111/1467-856X.00037, ISSN 1369-1481 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  127. Hara Kouki i inni, Movement Parties Against Austerity, Polity Press, 2017, ISBN 978-1-5095-1145-7.
  128. Parties and Elections in Europe [online], parties-and-elections.eu [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  129. Marlies Casier, Joost Jongerden, Nationalisms and Politics in Turkey: Political Islam, Kemalism and the Kurdish Issue, Taylor & Francis, 2010, s. 203, ISBN 978-0-203-84706-0.
  130. Alexander H. Trechsel, Towards a Federal Europe, Taylor & Francis, 2013, s. 72, ISBN 978-1-317-99818-1.
  131. Hilary Wainwright, Labour: A Tale of Two Parties, Hogarth Press, 1987, ISBN 978-0-7012-0778-6.
  132. Eugene V. Debs, The Socialist Party’s Appeal, marxists.org, 1912 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  133. Norman Thomas, Is the New Deal Socialism? An Answer to Al Smith and the American Liberty League, chicagodsa.org, 1936 [dostęp 2025-06-14] [zarchiwizowane z adresu 2010-07-12] (ang.).
  134. Paul Gregory, Robert Stuart, Comparing Economic Systems in the Twenty-First, South-Western College Pub., 2003, s. 152, ISBN 0-618-26181-8.
  135. David M. Kotz, What Economic Structure for Socialism? [online], people.umass.edu, 2008 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  136. Michael Albert, Life After Capitalism [online], znetwork.org, 2003 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  137. a b Avery Wear, Why we need a planned economy [online], tempestmag.org, 7 listopada 2022 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  138. a b Simon Tremblay-Pepin, Frederic Legault, A brief sketch of three models of democratic economic planning [online], researchgate.net, 2022 [dostęp 2025-06-14] [zarchiwizowane z adresu 2024-01-14] (ang.).
  139. Paul M. Kennedy, The rise and fall of the great powers : economic change and military conflict from 1500 to 2000, New York, NY : Random House, 1987, s. 322–323, ISBN 978-0-394-54674-2 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  140. Points of Unity [online], redstarcaucus.org, 25 lutego 2025 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  141. David McNally, Against the Market: Political Economy, Market Socialism and the Marxist Critique, Verso Books, 1993, ISBN 978-0-86091-606-2.
  142. THE COMPUTER AND THE MARKET [online], calculemus.org [dostęp 2025-06-14].
  143. W. Paul Cockshott, Allin Cottrell, Towards a New Socialism, Spokesman, 1993, ISBN 978-0-85124-545-4.
  144. Eden Medina, Designing Freedom, Regulating a Nation: Socialist Cybernetics in Allende's Chile, „Journal of Latin American Studies”, 38 (3), 2006, s. 571–606, DOI10.1017/S0022216X06001179, ISSN 1469-767X [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  145. Михаил Карпов, Машины коммунизма. Почему в СССР так и не создали свой интернет [online], csef.ru [dostęp 2025-06-14] (ros.).
  146. Albert Perkins, Cooperative Economics: An Interview with Jaroslav Vanek [online], ru.org, 2016 [dostęp 2025-06-14] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-29] (ang.).
  147. Geoffrey M. Hodgson, Socialism against markets? A critique of two recent proposals, „Economy and Society”, 27 (4), 1998, s. 407–433, DOI10.1080/03085149800000027, ISSN 0308-5147 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  148. James A. Yunker, Post-Lange Market Socialism: An Evaluation of Profit-Oriented Proposals, „Journal of Economic Issues”, 29 (3), 1995, s. 683–717, DOI10.1080/00213624.1995.11505705, ISSN 0021-3624 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  149. Nick Manley, Brief Introduction To Left-Wing Laissez Faire Economic Theory: Part One [online], c4ss.org [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  150. Nick Manley, Brief Introduction To Left-Wing Laissez Faire Economic Theory: Part Two [online], c4ss.org [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  151. Kevin Carson, Socialism: A Perfectly Good Word Rehabilitated [online], c4ss.org, 2009 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  152. a b c Gary Chartier, Charles Johnson, Markets Not Capitalism: Individualist Anarchism Against Bosses, Inequality, Corporate Power, and Structural Poverty, Minor Compositions, 2011, s. 19-20, ISBN 978-1-57027-242-4.
  153. The Free Market as Salvation from Government, [w:] Susan Love Brown, Meanings of the Market: The Free Market in Western Culture, Berg Publishers, 1997, s. 107, ISBN 978-1859731499.
  154. Benjamin Tucker, State Socialism and Anarchism and Other Essays: Including the Attitude of Anarchism Toward Industrial Combinations and Why I Am an Anarchist, Ralph Myles Pub., 1972, ISBN 978-0-87926-015-6.
  155. Kevin A. Carson, Organization Theory: A Libertarian Perspective, BookSurge Publishing, 2008, ISBN 978-1439221990.
  156. Kevin Carson, The
Homebrew Industrial
Revolution. A
Low‐Overhead
Manifesto, BookSurge Publishing, 2010, ISBN , ISBN 978‐1439266991 (ang.).
  157. Gary Chartier, Economic Justice and Natural Law, Cambridge University Press, 2009, ISBN 978-0521767200.
  158. Charles W. Johnson, Liberty, Equality, Solidarity: Toward a Dialectical Anarchism [online], radgeek.com, 2008, s. 155-188 [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  159. Chris Matthew Sciabarra, Total Freedom: Toward a Dialectical Libertarianism, Pennsylvania State University Press, 2000, ISBN 978-0-271-02049-5.
  160. Brad Spangler, Market Anarchism as Stigmergic Socialism [online], ozarkia.net [dostęp 2025-06-14] (ang.).
  161. Matt Zwolinski, Markets Not Capitalism [online], fee.org [dostęp 2025-06-14] (ang.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]