Brześć

Herb Brześcia nad Bugiem

Brześć, dawniej Brześć Litewski, Brześć nad Bugiem, (biał. Брэст, Берасьце, ros. Брест, Берестье, jid. בּריסק, hebr. ברסט ליטובסק; ukr. Берестя) – miasto na Białorusi, na Polesiu, nad Bugiem, u ujścia Muchawca, stolica obwodu brzeskiego i centrum administracyjne rejonu brzeskiego; ośrodek przemysłowy, węzeł kolejowy i drogowy na granicy z Polską, port rzeczny, port lotniczy; uniwersytet (1995), politechnika (1989); ośrodek kultury polskiej na Białorusi, polski konsulat generalny; 310,8 tys. mieszk. (1 stycznia 2010).

Dane ogólne

Duży ośrodek przemysłowy (m.in. produkcja maszyn i mebli), kulturalny (muzeum twierdzy brzeskiej) i naukowy (uczelnie wyższe). Działa tam także polski konsulat generalny.

Układ przestrzenny

Miasto Brześć położone jest na wschodnim brzegu Bugu i północnym brzegu Muchawca, u zbiegu tych dwóch rzek, w bezpośrednim sąsiedztwie granicy polsko-białoruskiej. Od zachodu przylega do niego twierdza brzeska, zbudowana w miejscu dawnego centrum Brześcia. Współczesne centrum geograficznie ograniczone jest linią kolejową od północy i wschodu, rzeką Muchawiec od południa i zespołem twierdzy od zachodu. Składa się z regularnej sieci ulic i zwartej zabudowy z XIX i XX wieku, objętych obecnie ochroną jako zabytek urbanistyki. Głównymi ulicami przebiegającymi z północy na południe są: Sergo Ordżonikidze, Adama Mickiewicza, Puszkińska, Władimira Majakowskiego, Nikołaja Gogola, Siemiona Budionnego, Feliksa Dzierżyńskiego, Moskiewska, Internacjonalna. Główne ulice przebiegające ze wschodu na zachód to: Włodzimierza Lenina, Karola Marksa, Komsomolska, Pograniczników Sowieckich, 17 Września, Sowiecka, Waleriana Kujbyszewa, Dmitrija Karbyszewa, Bulwar Kosmonautów, Tarasa Szewczenki. Centralnym punktem miasta jest Plac Włodzimierza Lenina położony u zbiegu ulic Włodzimierza Lenina i Puszkińskiej.

Poza centrum miasta rozciągają się dzielnice przemysłowe i mieszkalne z dominującą zabudową blokową. Znajdują się tam także m.in. dwa polskie cmentarze.

Demografia

Historia

Brześć, kościół katolicki z 1856 r. na Placu Lenina

Plik:Brest Kirche.jpg

Cerkiew w Brześciu

Cerkiew na terenie twierdzy z 1879 r.

Cerkiew Św. Symeona z 1868 r.

Parowóz typu Feliks Dzierżyński

Bulwar Kosmonautów

Urząd Wojewódzki z okresu II RP (obecnie budynek administracji obwodu brzeskiego

)

Dworzec kolejowy w Brześciu (1915 rok)

Dworzec kolejowy w Brześciu

Cmentarz żydowski w Brześciu w czasie I wojny światowej. Na pierwszym planie macewa na grobie zmarłego w 1911.

Plac przed dworcem kolejowym

Wiek XI

Brześć jest jedną z najstarszych miejscowości na Polesiu. Już w początkach XI wieku powstał tu gród będący centrum politycznym i gospodarczym, który, obok grodów w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach, był najbardziej na wschód położonym grodem związanym z "mazowiecką" falą zasiedlenia dorzecza środkowego Bugu. Brześć został zdobyty przed 1019 rokiem podczas zbrojnego podbijania tych terenów przez książąt kijowskich. Po raz pierwszy w źródłach pisanych pojawił się pod nazwą Berestie w ruskim latopisie pt. Powieść minionych lat pod datą 1019, jako miasto na Rusi Kijowskiej. W 1020 roku został zdobyty przez Bolesława I Chrobrego i włączony do Polski. Z kolei w 1044 roku został zdobyty przez kniazia kijowskiego Jarosława Mądrego, po czym jeszcze kilkakrotnie, na krótko, zajmowany był przez władców polskich, m. in. Bolesława II Śmiałego i Kazimierza II Sprawiedliwego. W czasie rozpadu dzielnicowego Rusi Brześć wchodził w skład Księstwa turowskiego, a następnie halicko-wołyńskiego.

Wiek XII

W 1180 roku należące do księcia Wasylka szwagra księcia Leszka, zagarnął książę miński Włodzimierz. Po długiej i wyczerpującej wojnie Włodzimierza z polskimi książętami Leszkiem i Kazimierzem Sprawiedliwym, Brześcia ostatecznie nie udało się odzyskać, ale Wasylko przekazał wszelkie prawa do swoich włości Leszkowi, po którym dziedziczył książę Kazimierz II Sprawiedliwy. Brześć został wkrótce opanowany przez Światosława Mścisławowicza siostrzeńca Kazimierza, który jednak został w 1182 roku wygnany z grodu, w związku z czym poprosił o pomoc krewniaka, który pokonał odsiecz Wsiewołoda Wołyńskiego z Bełza i po 12 dniach oblężenia zdobył Brześć. Po otruciu Światosława, również dzięki interwencji Kazimierza w 1183 roku, władcą Brześcia został brat Światosława – Roman Halicki. Kazimierz ponownie na trwałe zajął Brześć w 1191 roku.

Wiek XIII

W 1241 gród spalili Tatarzy.

Ziemie w widłach Bugu i Muchawca zajął Wojsiełk syn Mendoga po 1258 i prawdopodobnie to on zbudował wieżę obronną na planie czworokąta, która została rozebrana w latach 30. XIX wieku podczas rozbudowy nowożytnej twierdzy. W 1282 Brześć przyłączył ponownie do Polski książę Leszek Czarny.

Wiek XIV

Ponownie do Litwy przyłączył Brześć książę litewski Giedymin około 1320 roku. W 1349, po dziewięciu dniach oblężenia, zdobył Kazimierz Wielki, jednak na mocy traktatu z 1351 Brześć wrócił do Litwy, co potwierdził też traktat z 1366. Zabudowania otaczające wieżę były w średniowieczu zdobywane kilkakrotnie przez Krzyżaków, m.in. w 1379. Po drugiej stronie rzeki rozbudowała się osada – później także ufortyfikowana. W 1390 roku gród, jako pierwszy spośród miejscowości leżących na terytorium dzisiejszej Białorusi, otrzymał od księcia Witolda Kiejstutowicza magdeburskie prawa miejskie.

Wiek XV

W początku grudnia 1409 r. w Brześciu odbył się zjazd króla Władysława Jagiełły, księcia Witolda Kiejstutowicza, wodza Tatarów – sułtana Kipczaku Salladyna i podkanclerzego arcybiskupa Mikołaja Trąby w celu zaplanowania wojny z Zakonem Krzyżackim. Miasto wystawiło własnymi siłami chorągiew, która następnie brała udział w bitwie pod Grunwaldem. W 1413 roku Brześć stał się siedzibą starostwa w nowo utworzonym województwie trockim Wielkiego Księstwa Litewskiego. Rozwojowi miasta sprzyjało położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych i wodnych. Było także częstym miejscem spotkań polskich i litewskich dostojników.

Wiek XVI

W 1500 zamek w Brześciu wytrzymał oblężenie 15 tys. Tatarów pod wodzą chana krymskiego Mengli I Gireja, jednak samo miasto zostało spalone. Od 1520 roku Brześć był siedzibą powiatu w nowo utworzonym województwie podlaskim Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1563 w Brześciu Mikołaj Radziwiłł Czarny wydał w języku polskim Biblię brzeską. W 1566 na mocy decyzji króla Zygmunta Augusta powstało województwo brzeskie (brześciańskie) i Brześć stał się jego stolicą.

Miasto jest znane z zawartej tu w 1596 tzw. unii brzeskiej między katolikami a prawosławnymi, która przetrwała na tych terenach 300 lat.

Wiek XVII

Brześć został zdobyty podczas oblężenia Kozaków Chmielnickiego w 1648. W latach 1654-1655 wydano konstytucje sejmowe w sprawie fortyfikacji miasta, dzięki czemu Brześć otrzymał dość nowoczesne obwarowania. W tym czasie zamek i miasto były tak silnie ufortyfikowane, że w 1655 wojska moskiewskie pod dowództwem Urusowa i Boratyńskiego odstąpiły od oblężenia po odmowie poddania twierdzy przez kasztelana Melchiora Stanisława Sawickiego. Podczas Potopu szwedzkiego po oblężeniu rozpoczętym 7 maja 1657 roku twierdza w Brześciu poddała się oddziałom Karola Gustawa i wojskom księcia siedmiogrodzkiego Rakoczego, ale polski garnizon wierny królowi Janowi Kazimierzowi wyszedł z Brześcia przy rozwiniętych chorągwiach, pod bronią, mając zagwarantowany swobodny przemarsz. Kozacy Rakoczego z Wołoszy i z Ukrainy dowodzeni przez Ferencza Serpina zapuszczali głęboko zagony na Wołyń i Polesie tępiąc unię brzeską i mordując jej obrońców; np. księcia Czartoryskiego i jego rodzinę oraz setki księży. Zamek odbiła szlachta województwa brzeskiego pod dowództwem podczaszego litewskiego M. Radziwiłła. By wzmocnić obronność w 1659 wydano następną konstytucję sejmową. Podczas odbudowy w 1660 w dniu 13 stycznia zamek bez trudu zdobyły wojska moskiewskie pod dowództwem Iwana Chowańskiego. Wojska polskie odbiły Brześć w 1661.

Wiek XVIII

Po tym okresie bezustannego zdobywania i odbijania zamku, nastąpił nieco spokojniejszy okres, przerwany dopiero w 1706 opanowaniem zamku przez Szwedów pod dowództwem Meyerfeldena. Po III rozbiorze Polski w 1795 Brześć przypadł Rosji.

Wiek XIX

Na terenie zamku i miasta zbudowano twierdzę wg projektów Maleckiego, Opermana i Feldmana. Zabudowę miejską podobnie jak w Bobrujsku wyburzono, poza niektórymi budynkami murowanymi jak np. klasztorem jezuitów z 1623, gdzie umieszczono kancelarię i klasztorem bazylianów (Białym Pałacem) z 1629, gdzie umieszczono kasyno oficerskie. W Białym Pałacu właśnie w marcu 1918 podpisano pokój brzeski pomiędzy Rosją i Niemcami. Twierdza składała się z Cytadeli i trzech dział obronnych (Kobryńskiego, Wołyńskiego i Terespolskiego) połączonych czterema mostami i bramami. Umocnienie Wołyńskie powstało na miejscu średniowiecznego grodziska i klasztoru bernardynów z 1781, który przebudowano na szpital. Później Rosjanie wielokrotnie rozbudowywali twierdzę. W jednej z fos twierdzy pochowano potajemnie słynnego księdza Stanisława Brzóskę (1831–1865), który był jednym z najdłużej działających dowódców w powstaniu styczniowym.

Wiek XX

W 1902 powstał tu jeden z pierwszych carskich oddziałów aeronautycznych wyposażonych w balony obserwacyjne (piąty, po Ossowcu, Modlinie, Dęblinie i Warszawie).

W latach 1911–1914 Rosjanie ponownie rozbudowali umocnienia twierdzy, wznosząc zewnętrzną linię obronną o długości 45 km, złożoną z czternastu fortów położonych w odległości 6–7 km od twierdzy.

Podczas I wojny światowej twierdza nie została jednak wykorzystana w celach obronnych. Rosjanie opuścili ją bez walki we wrześniu 1915 roku. Podpalili przy tym miasto, które spłonęło w 80%. Do lutego 1919 pozostawało pod okupacją niemiecką. W 1918 roku Niemcy i Austro-Węgry podpisały w Brześciu dwa traktaty pokojowe – z Ukraińską Republiką Ludową i z Rosją.

9 lutego 1919 roku miasto Brześć zostało odbite z rąk Niemców przez polski ochotniczy oddział Samoobrony Wileńskiej pod dowództwem podrotmistrza Jerzego Dąbrowskiego. Polski oddział poniósł przy tym niewielkie straty, zdobywając jednocześnie na Niemcach znaczne ilości sprzętu. Wkrótce do Brześcia dotarły od zachodu jednostki polskiej Dywizji Podlaskiej gen. Listkowskiego. Ochotnicy z Samoobrony Wileńskiej weszli w jej skład jako Dywizjon Jazdy Wileńskiej.

Oficerowie sowiecki i niemiecki podczas rozmowy w Brześciu we wrześniu 1939

Po wojnie Brześć wraz z Polesiem wszedł w skład Rzeczypospolitej Polskiej i stał się w 1921 stolicą województwa poleskiego. Wojewodą był tu m.in. Wacław Kostek-Biernacki. W 1930 w twierdzy brzeskiej przetrzymywano wielu więźniów opozycyjnych (m.in. Wincenty Witos, Norbert Barlicki, Stanisław Dubois, Herman Lieberman), którzy za swoją działalność w Centrolewie stanęli przed sądem w słynnym procesie brzeskim.

W 1929 i 1933 roku do miasta włączano fragmenty gmin: Kamienica Żyrowiecka i Gmina Kosicze.

W dniach 14-17 września 1939 miała miejsce obrona twierdzy.

W Brześciu żołnierze Armii Czerwonej z 29. Brygady Czołgów pod dowództwem kombryga Siemiona Kriwoszeina wzięli do niewoli 1 030 polskich oficerów, 1 220 podoficerów i 34 tys. szeregowych żołnierzy. Na dworzec kolejowy w Brześciu w bałaganie odwrotu ku bezpiecznym granicom przybyło kilkadziesiąt polskich transportów wojskowych z żołnierzami i sprzętem. Wysiadali z wagonów wprost w sowieckie ręce jeszcze 25 września 1939.

Po 17 września 1939 miasto wraz z całą tzw. Białorusią Zachodnią zostało włączone do ZSRR. Na terenie miasta odbyła się wspólna defilada wojsk niemieckich i radzieckich. W 1941 miała miejsce obrona twierdzy przed wojskami niemieckimi.

W czasie okupacji niemieckiej działało w mieście getto, a Niemcy wymordowali większość miejscowych Żydów w Bronnej Górze.

Po II wojnie światowej Brześć wszedł w skład Białoruskiej SRR i stał się centrum administracyjnym obwodu brzeskiego. Miasto stało się jednym z największych ośrodków przemysłowych republiki, stacjonował w nim silny sowiecki garnizon wojskowy, działało także najważniejsze z trzech przejść granicznych pomiędzy Polską a ZSRR. Liczba mieszkańców gwałtownie wzrastała.

Od 1991 należy do Białorusi, jest siedzibą władz obwodu. Większość polskiej ludności została po wojnie deportowana za Bug lub opuściła miasto zaraz po 1945, niewielka grupa wyjechała po 1956.

Obwód brzeski uczestniczy w polsko-ukraińsko-białoruskim Euroregionie Bug.

Zabytki

istniejące:

• Klasztor Bernardynek w Brześciu z XVIII w. (ruina)
• Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Brześciu z 1856.
• Kościół ewangelicko-augsburski
• Twierdza z XIX-XX wieku
• Cmentarz Armii Bułak-Bałachowicza
• Cmentarz katolicki
• Cmentarz Tryszyński
• Ulica Lewaniewskiego (dawna Pułaskiego)
• Zabudowa w "Stylu zakopiańskim"
• Wielka synagoga
• Cerkiew św. Szymona (Symeona)

zabytki modernistyczne z okresu II RP (1918-1939)

• Bank Polski, proj. Marian Lalewicz
• Dom Harcerza z 1932, proj. J.Rybicki
• Urząd Wojewódzki
• Bank z 1926, proj. Stanisław Filasiewicz
• Szkoła Rzemiosł z 1937, proj. Jerzy Beill
• Kolonia mieszkaniowa "Narutowicza" z lat 1921–1939, proj. J.Lisiecki
• Hotel oficerski z 1938, proj. Jan Zachwatowicz
• Kasa Chorych z 1929, proj. Szymon Syrkus z żoną Heleną

nieistniejące:

• Zamek w Brześciu
• Kościół Św. Barbary i klasztor Trynitarzy
• Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP i klasztor Bernardynek
• Kościół św. Krzyża i św. Anny
• Kościół Św. Jana Chrzciciela i klasztor Bernardynów
• Kościół i klasztor Brygidek
• Kościół Pana Jezusa i Św. Kazimierza i klasztor Jezuitów
• Kościół Św. Sofii i klasztor Dominikanów
• Kościół Św. Trójcy i klasztor Augustynów
• Cerkiew Św. Michała Archanioła
• Cerkiew Św. Mikołaja
• Cerkiew św. Piotra i Pawła i klasztor greckokatolicki
• Cerkiew Św. Przemienienia Pańskiego
• Cerkiew Św. Trójcy
• Monaster Narodzenia NMP
• synagoga chóralna z poł. XIX wieku

Urodzili się w Brześciu

• Nina Andrycz – polska aktorka
• Menachem Begin – Premier Izraela
• Zdobysław Tomasz Flisowski – profesor Politechniki Warszawskiej
• Roman Klim – twórca Muzeum Wisły w Tczewie
• Nadieżda Zięba – polska badmintonistka białoruskiego pochodzenia
• Sławój Kucharski – profesor farmacji, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu
• Władysław Kufko – artysta malarz
• Jan Lebenstein – polski artysta, malarz i grafik
• Jerzy Lileyko – polski wybitny historyk sztuki, emerytowany profesor zwyczajny KUL
• Jan Wojciech Osiecki – profesor Politechniki Świętokrzyskiej
• Juliusz Pietrachowicz – polski puzonista, profesor Akademii Muzycznej.
• Stefan Sawicki – emerytowany profesor zwyczajny KUL
• Janusz Ignacy Symonides – polski prawnik, dyplomata i wykładowca uniwersytecki.
• Irena Morawska – polska informatyczka
• kpt."Sław" Stanisław Zwierzyński legionista ,przyjaciel i dowódca przyszłego generała Grota Roweckiego,zginął w bitwie pod Kościuchnówką w 1916r mając 24-lata pośmiertnie awansowany na majora i odznaczony krzyżem Virtuti Military

Transport

Dworzec kolejowy w Brześciu nad Bugiem

Ważny węzeł kolejowy i drogowy; port rzeczny na kanale Dniepr-Bug; położony 17 km od miasta port lotniczy (Telmy – Тельмы).

Linie kolejowe łączą Brześć z wieloma miastami (połączenia bezpośrednie):

• Brześć – Mińsk – Moskwa – Nowosybirsk
• Brześć – Mińsk – St.Petersburg
• Brześć – Mińsk – Wilno – Kaliningrad
• Brześć – Astana
• Brześć – Kowel – Kijów
• Brześć – Połowce – Czeremcha
• Brześć – Biała Podlaska – Warszawa – Berlin – Frankfurt/M

Stacje kolejowe: Brześć Centralny z (dworcem).

Przez Brześć przebiega droga międzynarodowa E30 Cork – Omsk i droga krajowa M14 Brześć – Kowel. W mieście znajdują się dwa przejścia graniczne – drogowe i kolejowe.

Sport

Przed wojną w mieście działało kilka polskich klubów piłkarskich, m.in. wojskowe WKS 82 pp Brześć (trzykrotny mistrz Polesia), WKS 4 dsp Brześć (dwukrotny mistrz Polesia) oraz WKS Brześć, Ruch Brześć i Pogoń Brześć (jednokrotni mistrzowie Polesia). Obecnie w Brześciu oglądać można m.in. piłkarzy Dynama Brześć, występujących w białoruskiej ekstraklasie i hokeistów HK Brześć.

Zobacz też

• Garnizon Brześć
• 19 Korpus Armijny Imperium Rosyjskiego
• 82 Syberyjski Pułk Piechoty
• Konferencje Gestapo-NKWD

Linki zewnętrzne

• Twierdza.org Strona prezentująca historię Twierdzy Brzeskiej
• Oficjalna strona miasta
• Album Brześcia (pol.)
• Katolickie nekropolie Brześcia
• Brześć, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 398 .