Bocian czarny: Różnice pomiędzy wersjami

Bocian czarny
	Ciconia nigra
	(Linnaeus, 1758)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	bocianowe
Rodzina	bociany
Rodzaj	Ciconia
Gatunek	bocian czarny
Synonimy
	Ardea nigra Linnaeus, 1758</small;
	Ardea nigra Linnaeus, 1758</small;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	; obszary lęgowisk zimowiska siedliska całoroczne
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 03:08, 9 sie 2018

Bocian czarny (Ciconia nigra) – gatunek dużego ptaka z rodziny bocianowatych. Szeroko rozprzestrzeniony, choć nieczęsty. Lęgnie się w rozproszonych lokacjach w Europie (przede wszystkim w Hiszpanii oraz centralnych i wschodnich częściach kontynentu) i Azji, na wschód po Ocean Spokojny. Bociany czarne podejmują długodystansowe migracje. Zimowiska populacji europejskiej ulokowane są w tropikalnych rejonach Afryki subsaharyjskiej, zaś populacji azjatyckiej na subkontynencie indyjskim. Podczas wędrówek z Europy do Afryki bociany omijają Morze Śródziemne i obierają trasę wiodącą przez kraje Lewantu (na wschodnie) lub Cieśninę Gibraltarską (na zachodzie). Izolowana osiadła populacja zamieszkuje Południową Afrykę. Po raz pierwszy bociana czarnego opisał Karol Linneusz w 10. edycji Systema Naturae. Przeciętna długość ciała tego ptaka wynosi 95–100 cm, rozpiętość skrzydeł natomiast 145–155 cm. Upierzenie w większości czarne z białym spodem ciała, wyróżniają się czerwone nogi i długi, ostro zakończony czerwony dziób.

W przeciwieństwie do blisko spokrewnionych bocianów białych (C. ciconia) bociany czarne są płochliwe i skryte. Przeważnie przebywają pojedynczo lub w parach, zamieszkują głównie mokradła, okolice rzek czy wód śródlądowych. Żywią się płazami, niewielkimi rybami i bezkręgowcami. Gniazda zazwyczaj umiejscowione są na dużych leśnych drzewach, przeważnie zrzucających liście, czasem zaś iglastych. Są widoczne z daleka. Zdarzają się również gniazda umiejscowione na skałach czy pod nawisami skalnymi w przypadku obszarów górskich. Samica składa od 2 do 5 jaj o szarawej skorupce. Obydwa ptaki z pary wysiadują je przez 32–38 dni. Po 60–71 dniach życia młode w pełni opierzają się.

IUCN uznaje bociana czarnego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern; stan w 2018), choć jego status nie jest do końca pewny. Mimo szerokiego rozprzestrzenienia bocian czarny nigdzie nie jest liczny, a w części zasięgu jego liczebność zdaje się spadać, między innmi w Chinach, Indiach i niektórych rejonach Europy Zachodniej. Z drugiej zaś strony miejscami liczebność zwiększa się, w tym na Półwyspie Iberyjskim. Podejmowano rozmaite działania mające na celu ochronę gatunku, jak Conservation Action Plan wdrożony przez Wetlands International. Gatunek objęty jest przez listy Porozumienia regionalnego w sprawie ochrony afrykańsko-euroazjatyckich wędrownych ptaków wodnych (AEWA) oraz Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (CITES).

Taksonomia

Anielski przyrodnik Francis Willughby napisał o bocianie czarnym w XVII wieku po tym, jak zobaczył jednego we Frankfurcie. Nazwał go Ciconia nigra^[5], od łacińskich słów oznaczających kolejno „bociana czarnego”^[6]. Szeroko zaakceptowany pogląd na nowoczesną taksonomię zwierząt ustanowiono w 1758, wraz z opublikowaniem 10. edycji Systema Naturae Karola Linneusza; jednak już w ubiegłym stuleciu przyrodnicy podejmowali próby nazywania gatunków^[7]. Po raz pierwszy binominalną nazwę bocianowi czarnemu nadał właśnie Linneusz w 1758; nazwał go Ardea nigra^[2]. Do nowego rodzaju Ciconia przeniósł go dwa lata później francuski Mathurin Jacques Brisson^[8].

Rodzaj Ciconia, do którego przynależy bocian czarny, obejmuje siedem żyjąych gatunków, których przedstawicieli wyróżniają proste dzioby i w większości czarno-białe upierzenie^[9]. Bociana czarnego uważano długo za najbliżej spokrewnionego z bocianem białym (C. ciconia)^[10]. Badania Betha Slikasa z 1997, wykorzystujące hybrydyzacji DNA-DNA i badanie sekwencji mtDNA cytochromu b, wykazało że w istocie bocian czarny stanowi klad bazalny rodzaju Ciconia^[11]. Na kenijskich wyspach Rusinga i Maboko (Jezioro Wiktorii) odkryto pochodzące z miocenu szczątki bociana, jednakże niemożliwym było rozróżnienie ich przynależności gatunkowej – czy był to bocian biały, czy czarny^[12].

Morfologia

Bocian czarny jest dużym ptakiem, mierzących blisko 95–105 cm długości, o rozpiętości skrzydeł 145–155 cm^[13] i masie ciała w okolicy 3 kg^[14]. Stojąc ptaki te osiągają wysokość do 102 cm^[15]. Wyróżniają się długie czerwone nogi i prosty, ostro zakończony dziób oraz długa szyja^[13]. Nieco podobne są bociany białobrzuche (Ciconia abdimii), które jednak od bocianów czarnych odróżniają znacznie mniejsze rozmiary ciała, w większości zielony dziób, nogi i stopy oraz biały kuper wraz z niższą częścią grzbietu^[13]^[16]. Upierzenie w większości jest czarne z fioletowo-zieloną opalizacją. Kontrastuje z nim biała niższa część piersi, brzuch, barkówki i pokrywy podogonowe^[13]^[17]. Pióra na piersi są długie i zmierzwione, tworząc kryzę, którą ptak demonstruje podczas zalotów^[13]. Tęczówka brązowa. Oko okala naga czerwona skóra^[13]^[18]. W upierzeniu nie występuje dymorfizm płciowy, aczkolwiek samce są przeciętnie większe od samic^[13]. Pierzenie odbywa się wiosną, a nowe pióra wyróżnia wyjaśniejszy połysk^[19]. Bociany czarny mają spokojny, jednostajny chód. W locie w ich sylwetce można dostrzec wyciągniętą szyję, tak jak u innych bocianów^[20].

Osobniki młodociane przypominają upierzeniem dorosłe, jednak czarne u dorosłych obszary u nich zastępują brązowe, mniej połyskliwe. Ich barkówki, skrzydła i górne pokrywy ogonowe odznaczają się jasnymi końcówkami. Nogi, dziób i naga skóra wokół oka są zielonoszare^[13]. Mogą zostać pomylone z młodocianymi dławigadami afrykańskimi (Mycteria ibis), które jednach cechują jaśniejsze skrzydła i wierzch ciała, dłuższy dziób i biel pod skrzydłami^[21]. Z bocianem białym pomylony może zostać jedynie podczas obserwacji pod słońce^[22].

Zasięg występowania

Bociany czarne gniazdują w Palearktyce między równoleżnikami 60° i 40°N^[23]. Są wędrowne. Latem ich zasięg obejmuje obszar od wschodniej Azji (Syberia, północne Chiny) na zachód po Europę Środkową, gdzie na północy sięga po Estonię, a na południu po Polskę, Niemcy (Dolna Saksonia, Bawaria), Czechy, Węgry, Włochy i Grecję^[13]. Izolowana populacja gniazuje w centralno-południowo-zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego – w Estremadura oraz przyległych prowincjach Hiszpanii i Portugalii^[24]. Zimowiska leżą w tropikalnych rejonach Azji i Afryki, lecz niektóre populacje bocianów czarnych są osiadłe lub ulegające tylko rozproszeniu^[19]. W południowej Afryce żyje odosobniona populacja. Najliczniej bociany czarne występują tam na wschodzie, we wschodniej części Południowej Afryki i Mozambiku. Zasięg tej populacji obejmuje również Zimbabwe, Suazi, Botswanę i Namibię, gdzie są rzadsze^[25].

Większość europejskich bocianów czarnych zimuje w Afryce^[19]. Te z zachodniej Europy i Niemiec kierują się na południe przez Półwysep Iberyjski, pozostałe zaś przez Turcję i Lewant. Ptaki wędrujące przez Hiszpanię swe zimowiska mają w dorzeczu Falémé – we wschodnim Senegalu, Gwinei, południowej Mauretanii, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Sierra Leone, zachodnim i centralnym Mali. Bociany wędrujące przez Synaj zimują w północnej Etiopii, dorzeczu Kotto (dopływ Ubangi) w obrębie Republiki Środkowoafrykańskiej oraz w dorzeczu Mbokou na terenie Czadu i północno-wschodniej Nigerii^[26]. Zimowiska ptaków gniazdujących w zachodniej Azji znajdują się w północnych i północno-wschodnich Indiach^[19], głównie od Pendżabu po stan Karnataka^[27], i w Afryce^[18]. Niekiedy odnotowywane są na Cejlonie^[28]. Osobniki lęgnące się we wschodniej Rosji i w Chinach zimują na ogół w południowych Chinach, rzadziej w Hongkongu, Mjanma, północnej Tajlandii i Laosie^[19]. Pierwsze stwierdzenie w Mjanmie miało miejsce w 1998^[29].

Przed nadejściem XX wieku bociany czarne zniknęły z terenu Belgii, do roku 2000 powróciły jednak na tereny Ardenów, Luksemburgu i Burgundii^[30]. Populacja w Hiszpanii i Portugalii zdawała się wzrastać, w 2006 liczebność w tych krajach oszacowano na 405–483 par^[24]. Rzadko bociany czarne zapuszczają się na Wyspy Brytyjskie, gdzie przybywają w cieplejszych miesiącach, szczególnie wiosną, w większości do południowych i wschodnich rejonów wysp. W latach 70. XX rozpoczął się wzrost częstotliwości obserwacji związany z przesuwaniem zasięgu terenów lękowych na północ^[31]. Między 1946 a 1983 sześciokrotnie obserwowano bociany czarne w Szkocji, w tym na Szetlandach, Orkadach, w Highlands i Peebles (Scottish Borders)^[32]. W zachodniej części zasięgu bociany czarne są nieliczne. Większe zagęszczenie osnotowano we wschodnim Kaukazie Południowym^[13]. Obserwowano bociany czarne w kilku miejscach w Iranie, niemniej niewiele wiadomo o ich zwyczajach w tym regionie. Gniazdowanie stwierdzono w okolicach Aliabad w ostanie Fars, Parku Narodowym Khabr, w okolicy rzeki Karun w ostanie Chuzestan, w okolicy rzeki Qaranqu (ostan Azerbejdżan Wschodni) i Aliabad (ostan Chorasan-e Razawi)^[33]. W 2005 uznano trend populacji w Iranie za spadkowy ze względu na osuszanie mokradeł^[34]. Na wschód od Uralu zasięg występowania bocianów czarnych jest nieregularny, obejmując zadrzewione i górzyste tereny Syberii, których północną granicę wyznawczają południki 60–63°N. Na południe od Syberii gniazdują w Sinciang (północno-zachodnie Chiny), dalej od północnej Mongolii po regiony na południe od Ałtaju i od północno-wschodnich Chin po okolice Pekinu. Na Półwyspie Koreańskim pojawiają się nieczęsto, latem; ostatni lęg w tym regionie odbył się w 1966. Nie jest wiadome, czy ptaki obserwowane w północno-wschodniej części półwyspu gniazdowały tam. Podobnie nie wiadomo, czy ptaki pojawiające się latem w Afganistanie gniazdują tam^[19].

Ekologia i zachowanie

Bociany czarne zamieszkują bardziej zadrzewione obszary, niż bociany białe. Gniazdują na dużych mokradłach poprzeplatanymi obszarami leśnymi, zarówno z drzewami iglastymi, jak i liściastymi. Występują również na wzgórach i terenach górskich z odpowiednimi sieciami strumieni^[13]. Zazwyczaj wybierają okolice stawów, rzek, jezior, ujścia rzek i inne słodkowodne tereny podmokłe^[18]. W Nizinie Nadkaspijskiej widywano je również na terenach rolniczych, jednak również na nich unikały bliskiego kontakty z człowiekiem^[13]. Zimowiska w Indiach obejmują rezerwuary i rzeki z zakrzewieniami lub zadrzewieniami w okolicy, które zapewniają drzewa służące do nocnego odpoczynku^[27]. W południowej Afryce środowiskiem życia bocianów czarnych są płytkie wody rzek, jezior i bagien, ale widywane są okazjonalnie i na suchszych obszarach^[25].

Są to ostrożne ptaki unikające kontaktu z ludźmi^[18]. Zwykle przebywają samotnie lub w parach, zbierają się w stada liczące do stu osobników w okresie migracji^[35] i zimą^[18]. Bocian czarne dysponują szerszym repertuarem głosów, niż bociany białe. Ich głównym zawołaniem jest chee lee brzmiące podobnie do głośnego wdechu. Jako ostrzeżenie lub groźbę stosują syknięcia^[36]. Samiec podczas popisów wydaje z siebie długie serie chrapliwych, jęczących dźwięków, których głośność wzrasta i opada; przypominają te, którymi odzywają się ptaki szponiaste^[37]. Bociany czarne nieczęsto angażują się w obustronne klekotanie w trakcie spotkania pary ptaków na gnieździe^[38]. Dorosłe bociany robią to w czasie zalotów z udziałem obydwu ptaków z pary lub gdy są rozzłoszczone. Młode klekoczą, gdy są pobudzone^[36].

W ciągu wielu interakcji bociany czarne demonstrują określone intencje przez ruszanie głową w górę i w dół. Ustawiając ciało poziomo szybko podnoszą głowę od opuszczonej pozycji do około 30° względem płaszczyzny poziomej i odwrotnie. Ukazują przy tym białe części upierzenia, powtarzając ruchy kilka razy. Takie zachowanie może służyć jako powitanie czy, bardziej energicznie okazywane, jako groźba. Ze względu na samotniczy tryb życia bocianów czarnych nieczęsto można zaobserwować takie pogróżki^[35].

Migracje

Migracje trwają od sierpnia do września, jednak ich kulminacja przypada na wrzesień^[19]. Niektóre populacje z Półwyspu Iberyjskiego i te południowoafrykańskie są osiadłe, jedynie tułają się poza miejscami gniazdowania^[19]. W szybowaniu bocianom czarnym pomagają komin termiczne, aczkolwiek są w mniejszym stopniu od nich zależne w porównaniu do bocianów białych^[39]. Jako że kominy termiczne tworzą się wyłącznie nad lądowem, bociany czarne, podobnie jak duże szponiaste^[40], muszą przebyć Morze Śródziemne w najwęższym punkcie. Wiele z nich podróżuje przez Bosfor^[41]^[19], Synaj i Gibraltar. Przeciętna długość migracji to 5667 km w przypadku drogi zachodniej i 7000 km km dla drogi wschodniej. Badania z użyciem telemetrii satelitarnej wykazały, że średnia długość wędrówki, zależnie od trasy, wynosi 37 i 80 dnia^[26]. Zachodnia trasa prowadzi przez Skałę Gibraltarską lub przez Bay of Gibraltar. Biegnie głównie w kierunku południowo-zachodnim. Ptaki po przekroczeniu Cieśniny Gibraltarskiej docierają do Maroko^[42]^[40]. Wiele ptaków okrąża Saharę lecąc wzdłuż wybrzeż^[42]. Blisko 10% ptaków z zachodnioeuropejskiej populacji wybiera drogę wiodącą przez Sycylię do Al-Watan al-Kibli (Tunezja)^[40]^[43]. Wędrujące bociany czarne mogą dziennie pokonywać 500 km, co wykazano w eksperymentach z użyciem telemtrii satelitarnej. Nie są jednak w stanie codziennie podejmować tak wyczerującej wędrówki i po kilku dniach męczącej podróży zatrzymują sę na kilka dni, by odpocząć. W Polsce powracają na lęgowiska na przełomie marca i kwietnia^[23].

W Hiszpanii znajduje się wiele ważnych dla wędrujących bocianów czarnych miejsc, jak Monfragüe, Park Narodowy Sierra de Gredos, Rezerwat zwierzyny łownej w Cíjara, Rezerwat przyrody Sierra Hornachuelos i Park Narodowy Doñana, gdzie ptaki lecące zachodnią trasą zatrzymują się. W okolicy Doñana zagrożenie dla wędrujących ptaków stanowi użycie pestycydów^[44]. W Mali ptaki zatrzymują się przy jeziorze Faguibine, dotkniętym jednak suszą.

Lęgi

Młody zaobrączkowany bocian czarny żerujący w kanale, Holandia

Na półkuli północnej okres lęgowy trwa od kwietnia do maja^[19], przy czym większość zniesień przypada na koniec kwietnia^[45]. W południowej Afryce lęgi odbywają się przede wszystkim od czerwca do listopada. W Zimbabwe, Botswanie i północnym RPA zniesienia stwierdzano od maja do sierpnia, z największym nasileniem w czerwcu. Danych z zachodniej i południowej części Południowej Afryki jest mniej, wskazują na okres składania jaj trwający od lipca do września^[25].

Duże gniazda utworzone z gałęzi umieszczone są od 4 do 25 m nad ziemią^[4]^[19]. Mogą osiągać średnicę 1–2 m, jednak świeżo zbudowane są znacznie mniejsze^[19]. Bociany czarne preferują jako miejsce na gniazdo drzewa o rozłożystych koronach, umożliwia to położenie gniazda daleko od głównego pnia^[4]^[19]. Zwykle są to drzewa liściaste^[13]. Wybierają tereny wolne od niepokojenia przez człowieka^[4]^[19]. W badaniu terenowym z 2003 roku prowadzonym w Estonii wykazano, że na jej obszarze bociany czarne najchętniej budują gniazda na dębach szypułkowych (Quercus robur), topolach osikach (Populus tremula) i, nieco rzadziej, sosnach zwyczajnych (Pinus sylvestris). W ogóle nie wykorzystywały świetków pospolitych (Picea abies), po części ze względu na strukturę ich korony. Wybierane przez bociany drzewa miały średnią wysokość 25,6 ± 5,2 m i obwód pierśnicowy 66 ± 20 cm. Co więcej, 90% z tych drzew miało przynajmniej 80 lat, co podkreśla wagę ochrony starych drzewostanów^[46]. W 2004 prowadzono badanie terenowe nad bocianami czarnymi w greckim parku narodowym Dadia-Lefkimi-Soufli. Na jego terenie ptaki te najchętniej czyniły pożytek z sosen kalabryjskich (P. brutia), które wyróżniają długie boczne komary, sosen czarnych (P. nigra) i, rzadziej, dębów burgundzkich (Q. cerris). Upatrzone przez nie drzewa miały przeciętnie ponad 90 lat^[47]. Na Półwyspie Iberyjskim gniazda budują na sosnach i dębach korkowych (Q. suber)^[24].

W terenach górskich ze stromymi zboczami, jak w niektórch rejonach Hipszpanii, RPA i Karpatach, bciany czarne gniazdują na urwiskach, dużych głazach, jaskiniach czy pod nawisami skalnymi^[13]. To samotnicze ptaki, którzy gniazda budują zwykle nie mniej niż 1 od siebie, nawet gdy na danym obszarze są liczne^[35]. W południowej części Afryki zdarza im się wykorzystywać, niekiedy kilka lat pod rząd, gniazda ptaków innych gatunków, w tym warug (Scopus umbretta) i orłów czarnych (Aquila verreauxi)^[4]. Do naprawy gniazda służy ziemia i trawa, wyściółkę zaś stanowią liście, mech, trawy, sierść, papier, glina i skrawki materiału^[19]^[45].

Zniesienie liczy od 2 do 5 jaj, rzadko 6. Ich skorupy mają barwę jasnoszarą, nabierają zabrudzeń podczas wysiadywania^[19]. Mierzą 64–70 mm długości i 50–53 mm szerokości^[48]. Jaja składane są w odstępach dwudniowych, wskutek czego młode klują się niesynchronicznie^[19]. Wysiadywanie trwa 32–38 dni, biorą w nim udział obydwa ptaki z pary. Może rozpocząć się od złożenia pierwszego lub drugiego jaja^[19]. Młode są w pełni opierzone po 60–71 dniach życia, później dołączają do dorosłych ptaków na żerowiskach. Przez kolejne dwa tygodnie powracają jeszcze do gniazda by otrzymać pokarm i odpoczywać nocą^[19].

Przez pierwsze dwa lub trzy tognidnie życia młode są strzeżone przez przynajmniej jednego z rodziców. Obydwoje rodzice karmią pisklęta zwracając im pokarm do gniazda^[19]. Niekiedy bociany czarne mogą zabić jedno z młodych, zazwyczaj to najsłabsze, jeśli wystąpi niedostatek pożywienia. Wówczas zwiększają się szanse na przeżycie silniejszych osobników. Młode bociany czarne nie atakują się wzajemnie. Ze względu na karmienie ich poprzez zwracanie dużych ilości pokarmu naraz do gniazda silniejsze ptaki nie są w stanie pozbawić dostępu do pokarmu słabszego rodzeństwa, przez co zabijanie potomstwa jest efektywnym sposobem redukcji wielkości lęgu. Nieczęsto obserwowano te zachowanie, jednak jego rozpowszechnienie może być niedokładnie poznane ze względu na skryty tryb życia bocianów czarnych^[49]. W końcowym okresie rozwoju pisklęta dziennie potrzebują 400–500 g pokarmu. Dojrzałość płciową ptaki tego gatunku uzyskują najwcześniej w trzecim roku zycia. Według danych uzyskanych dzięki obrączkowaniu w naturze bociany czarny mogą żyć przynajmniej 18 lat. W niewoli zaś odnotowywano długość życia do 30 lat^[23].

Pożywienie

Bociany czarne żywią się głównie rybami^[4], w tym niewielkimi karpiowatymi (Cyprinidae), szczupakami Esox, płociami Rutilus, węgorzami (Anguilla), okoniami (Perca), miętusami (Lota lota), ciernikowatymi (Gasterosteidae) i piskorzowatymi: Misgurnus i Cobitis. Zjadają również płazy, niewielkie gady, ssaki i ptaki oraz bezkręgowce, w tym kraby, ślimaki^[4], dżdżownicowate i owady, między innymi wodne chrząszcze i ich larwy^[45]^[50].

Przeważnie bociany czarne żerują w wodzie, okazjonalnie na suchym lądzie^[19]. Brodzą powoli i spokojnie w płytkiej wodzie, często samotnie lub w grupie, jeśli pokarmu jest pod dostatkiem. Obserwowano, jak podczas szukania pożywienia zacieniały wodę skrzydłami^[35]. W Indiach nierzadko tworzą wielogatunkowe stada z bocianami białoszyimi (Ciconia episcopus), żurawiami stepowymi (Grus virgo) i gęsiami tybetańskimi (Anser indicus). Podążają również za jeleniowatymi czy bydłem, prawdopodobnie celem łowienia małych zwierząt przez nie spłoszonych^[27].

Pasożyty

Bociany czarne są żywicielami dla przynajmniej 12 helmintów, najczęściej przywr Cathaemasia hians i nicieni Dicheilonema ciconiae. U młodocianych mniejsze jest zróżnicowanie pasożytów, jednak częściej są one ich żywicielami^[51]. Z tchawicy zdrowych bocianów czarnych wykazano nieznany wcześniej gatunek maczugowca, Corynebacterium ciconiae. Prawdopodobnie stanowi naturalną mikroflorę tych ptaków^[52]. W gniazdach tych ptaków znajdywano różnorodne drapieżne żukowce (Mesostigmata). Ich rola jest nieznana, być może zjadają pasożytnicze stawonogi^[53].

Status i zagrożenia

Od 1998 bocian czarny jest uznawany przez IUCN za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). Ogólny stan populacji jest jednak nieznany (2018)^[4], a sam gatunek – choć szeroko rozpowszechniony – nigdzie nie jest pospolity^[19]. W zachodniej Europie nastąpił spadek liczeności, w Skandynawi gatunek zanikł^[19]. Spadek odnotowano także w Indiach, gdzie znajdują się główne zimowiska tych ptaków^[27]. W Chinach również liczebność bocianó czarnych spadła, w tym w rezerwacie Mai Po Marshes, gdzie zimują^[18]. Środowiska bocianów we wschodniej Europie i Azji były poddawane intensywnym zmianom^[19]. Podejmowano różnorodne działania ochronne, w tym Conservation Action Plan Wetlands International, który skupiony był na ochronie siedlisk, w których zimują w Afryce europejskie populacje^[4]. Gatunek wciągnięto na listy Porozumienia regionalnego w sprawie ochrony afrykańsko-euroazjatyckich wędrownych ptaków wodnych (AEWA) oraz Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (CITES)^[4]. W Polsce bocian czarny podlega ochronie strefowej – w promieniu do 500 m od gniazda obowiązuje zakaz prowadzenia gospodarki leśnej i wstępu na cały teren^[22].

W niektórych krajach południowej Europy i Azji, w tym w Pakistanie gdzie być może wyeliminowano populację lęgową^[19], zagrożeniem dla bocianów czarnych jest odłów^[4]. Polowania przyczyniły się najprawdopodobniej do wytrzebienia bocianów czarnych w dolinie rzeki Ticino w północnych Włoszech. W 2005 w Parco Lombardo del Ticino wypuszczono bociany czarne celem ich przywrócenia w tym obszarze^[30].

Przypisy

↑ Ciconia nigra, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b Carl Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata. Holmiae: (Laurentii Salvii), 1758, s. 142. (łac.).
↑ Ciconia nigra, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Ciconia nigra, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2018, wersja 2018-1 (ang.).
↑ Francis Willughby: The Ornithology of Francis Willughby of Middleton in the County of Warwick, esq. ... :. London, United Kingdom: A.C. for John Martyn, 1681, s. 286. (ang.).
↑ Charlton Thomas Lewis, Hugh Macmaster Kingery: An Elementary Latin Dictionary. New York: American Book Company, 1918, s. 126. ISBN 0-19-910205-8. (ang.).
↑ Andrew Polaszek: Systema Naturae 250 – The Linnaean Ark. Boca Raton, Florida: CRC Press, 2010, s. 34. ISBN 978-1-4200-9502-9. (ang.).
↑ Mathurin Jacques Brisson: Ornithologie; ou, Méthode contenant la division des oiseaux en ordres, sections, genres, espéces & leurs variétés. &c Vol-ume 1. Paris, France: C.J.B. Bauche, 1760, s. 48. (fr.).
↑ M. Philip Kahl. An overview of the storks of the world. „Colonial Waterbirds”. 10 (2), s. 131–134, 1987. DOI: 10.2307/1521251. (ang.).
↑ D. Scott Wood. Concordance between classifications of the Ciconiidae based on behavioral and morphological data. „Journal of Ornithology”. 125, s. 25–37, 1984. DOI: 10.1007/BF01652936. (ang.).
↑ Beth Slikas. Phylogeny of the Avian Family Ciconiidae (Storks) Based on CytochromebSequences and DNA–DNA Hybridization Distances. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 8 (3), s. 275–300, 1997. DOI: 10.1006/mpev.1997.0431. ISSN 1055-7903. PMID: 9417889. (ang.).
↑ Gareth J. Dykes, Cyril Walker Alexander. New Records of Fossil ‘Waterbirds’ from the Miocene of Kenya. „American Museum Novitates”. 3610, s. 1–10, 2008. DOI: [1:nrofwf2.0.co;2 10.1206/0003-0082(2008)3610[1:nrofwf]2.0.co;2]. ISSN 0003-0082. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Cramp 1977 ↓, s. 323.
↑ Georgiĭ Petrovich Dementʹev, Smithsonian Institution, National Science Foundation (U.S.): Birds of the Soviet Union: (Ptitsy Sovetskogo Soyuza). Jerusalem, Israel: Israel Program for Scientific Translations, 1966, s. 406. (ang.).
↑ Terry Stevenson, John Fanshawe: Field Guide to the Birds of East Africa: Kenya, Tanzania, Uganda, Rwanda, Burundi. Elsevier Science, 2001, s. 28. ISBN 978-0856610790. (ang.).
↑ Ali, S. Dillon: Handbook of the birds of India and Pakistan. T. 1. Oxford University Press, 1979, s. 102–104. ISBN 978-0-19-565934-4. (ang.).
↑ Ian Sinclair: Sasol Southern African Birds: A Photographic Guide. Cape Town, South Africa: Struik, 2006, s. 32. ISBN 978-1-77007-244-2. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f John Ramsay MacKinnon, John MacKinnon, Karen Phillipps, Fen-qi He: A Field Guide to the Birds of China. Oxford, United Kingdom: Oxford University Press, 2000, s. 243. ISBN 978-0-19-854940-6. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y James Hancock, James A. Kushlan, M. Philip Kahl: Storks, Ibises and Spoonbills of the World. London, United Kingdom: Bloomsbury Publishing, 2010, s. 70–74. ISBN 978-1-4081-3499-3. (ang.).
↑ Channa N. B. Bambaradeniya: The Illustrated Atlas of Wildlife. Berkeley, California: University of California Press, 2009, s. 47. ISBN 978-0-520-25785-6. (ang.).
↑ Cramp 1977 ↓, s. 322.
↑ ^a ^b Dominik Marchowski: Ptaki Polski. Kompletna lista 450 stwierdzonych gatunków. Wyd. 1. Warszawa: SBM, 2015, s. 196. ISBN 978-83-7845-983-5.
↑ ^a ^b ^c Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. T. 1. MULTICO, 2010, s. 135–137. ISBN 978-83-7073-945-4.
↑ ^a ^b ^c Luis Santiago Cano Alonso, Cláudia Franco, Carlos Pacheco, Susana Reis i inni. The breeding population of black stork Ciconia nigra in the Iberian Peninsula. „Biota”. 7 (1/2), s. 15–23, 2006. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Black Stork. Animal Demography Unit, University of Cape Town. (ang.).
↑ ^a ^b Miroslav Bobek, Radek Hampl, Lubomír Peške, František Pojer i inni. African Odyssey project–satellite tracking of black storks Ciconia nigra breeding at a migratory divide. „Journal of Avian Biology”. 39 (5), s. 500–506, 2008. DOI: 10.1111/j.0908-8857.2008.04285.x. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Satish Pande, Amit Pawashe, Prashant Deshpande, Niranjan Sant i inni. Recent records, review of wintering distribution, habitat choice and associations of Black Stork (Ciconia nigra) in India and Sri Lanka. „Biota”. 7 (1–2), s. 65–75, 2007. (ang.).
↑ John Harrison: A Field Guide to the Birds of Sri Lanka. Oxford, United Kingdom: Oxford University Press, 2011. ISBN 978-0-19-958566-3. (ang.).
↑ C.R. Robson, H. Buck, D.S. Farrow, T. Fisher i inni. A birdwatching visit to the Chin Hills, West Burma (Myanmar), with notes from nearby areas. „Forktail”. 13, s. 109–120, 1998. (ang.).
↑ ^a ^b World Association of Zoos and Aquariums: Black Stork Reintroduction. [dostęp 26 lipca 2017]. [zarchiwizowane z tego adresu (26 lipca 2017)]. (ang.).
↑ J.N Dymond, P.A Fraser, S.J.M Gantlett: Rare Birds in Britain and Ireland. London, United Kingdom: Bloomsbury Publishing, 2010, s. 40–41. ISBN 978-1-4081-3962-2. (ang.).
↑ Valerie M. Thom: Birds in Scotland. London, United Kingdom: Bloomsbury Publishing, 2010, s. 90. ISBN 978-1-4081-3835-9. (ang.).
↑ Ali Turk Qashqaei, Parham Dibadj, Shahrokh Sadeghpour, Mehdi Jomehpour i inni. Further breeding records of Black Stork Ciconia nigra in Iran. „Sandgrouse”. 39, s. 48–52, 2017. (ang.).
↑ Eskandar Firouz: The Complete Fauna of Iran. London, United Kingdom: I.B.Tauris, 2005, s. 120. ISBN 978-1-85043-946-2. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Cramp 1977 ↓, s. 326.
↑ ^a ^b Cramp 1977 ↓, s. 327.
↑ Rasmussen, Pamela C., Anderton, John C.: Birds of South Asia. The Ripley Guide. Volume 2.. Smithsonian Institution and Lynx Edicions, 2005, s. 63. (ang.).
↑ Anonymous: RSPB Pocket Birds of Britain and Europe. London, United Kingdom: Dorling Kindersley Limited, 2017, s. 133. ISBN 978-0-241-30278-1. (ang.).
↑ Christopher M. Perrins, Jonathan Elphick: The Complete Encyclopedia of Birds and Bird Migration. Edison, New Jersey: Chartwell Books, 2003, s. 93–94. ISBN 978-0-7858-1667-6. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Clive Finlayson: Birds of the Strait of Gibraltar. London, United Kingdom: Bloomsbury Publishing, 2010, s. 33. ISBN 978-1-4081-3694-2. (ang.).
↑ Norman Elkins: Weather and Bird Behaviour. United Kingdom: A&C Black, 2010, s. 179–180. ISBN 978-1-4081-2822-0. (ang.).
↑ ^a ^b Eduardo de Juana, Ernest Garcia: The Birds of the Iberian Peninsula. United States: Bloomsbury Publishing, 2015, s. 162–163. ISBN 978-1-4729-0591-8. (ang.).
↑ Peter Thomsen, Peder Jacobsen: The birds of Tunisia: an annotated check-list and a field-guide to bird-watching. Copenhagen, Denmark: Nature-Travels, 1979, s. 17–18. ISBN 978-87-980764-1-4. (ang.).
↑ Damien Chevallier, Yvon Le Maho, P. Brossault, François Baillon i inni. The use of stopover sites by Black Storks (Ciconia nigra) migrating between West Europe and West Africa as revealed by satellite telemetry. „Journal of Ornithology”. 152 (1), s. 1–13, 2011. DOI: 10.1007/s10336-010-0536-6. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Liselotte Pottetz, Anatol Barowski: Black Stork – White Shadow. Edition digital, 2016, s. 3. ISBN 978-3-95655-749-1. (niem.).
↑ Asko Lõhmus, Urmas Sellis. Nest trees – a limiting factor for the Black Stork (Ciconia nigra) population in Estonia. „Aves”, s. 84–91, 2003. (ang.).
↑ Christos G. Vlachos, Dimitrios E. Bakaloudis, Olga G. Alexandrou, Vasileios A. Bontzorlos i inni. Factors affecting the nest site selection of the black stork, Ciconia nigra in the Dadia-Lefkimi-Soufli National Park, north-eastern Greece. „Folia Zoologica”. 57 (3), s. 251–257, 2008. (ang.).
↑ Henry Eeles Dresser: A History of the Birds of Europe: Including All the Species Inhabiting the Western Palaeactic Region. author, 1881, s. 8. (ang.).
↑ Piotr Zielinski. Brood reduction and parental infanticide — are the White Stork Ciconia ciconia and the Black Stork C. nigra exceptional?. „Acta Ornithologica”. 37 (2), s. 113–119, 2002. DOI: 10.3161/068.037.0207. [dostęp 14 lutego 2011]. (ang.).
↑ Vadim Sidorovich: Naliboki Forest: Wild animals. Belarus: Chatyry Chverci, 2016, s. 494–498. ISBN 978-985-581-035-4. (ang.).
↑ J. Sitko, P. Heneberg. Composition, structure and pattern of helminth assemblages associated with central European storks (Ciconiidae). „Parasitology International”. 64 (2), s. 130–134, 2015. DOI: 10.1016/j.parint.2014.11.004. (ang.).
↑ J. F. Fernández-Garayzábal, A. I. Vela, R. Egido, R. A. Hutson i inni. Corynebacterium ciconiae sp. nov., isolated from the trachea of black storks (Ciconia nigra). „International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology”. 54 (6), s. 2191–2195, 2004. DOI: 10.1099/ijs.0.63165-0. (ang.).
↑ Jerzy Błoszyk, Dariusz J. Gwiazdowicz, Bruce Halliday, Paweł T. Dolata i inni. Nests of the black stork Ciconia nigra as a habitat for mesostigmatid mites (Acari: Mesostigmata). „Biologia”. 64 (5), s. 962–968, 2009. DOI: 10.2478/s11756-009-0146-z. (ang.).

Bibliografia

Stanley Cramp: Handbook of the Birds of Europe, the Middle East, and North Africa: The Birds of the Western Palearctic. T. 1. Ostrich to Ducks. Oxford: Oxford University Press, 1977. ISBN 0-19-857358-8.

Zobacz też

Ptaki Polski

[itis-1] Ciconia nigra, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[Linnaeus1758-2] Carl Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata. Holmiae: (Laurentii Salvii), 1758, s. 142. (łac.).

[iucn-3] Ciconia nigra, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[IUCN-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Ciconia nigra, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2018, wersja 2018-1 (ang.).

[willughby-5] Francis Willughby: The Ornithology of Francis Willughby of Middleton in the County of Warwick, esq. ... :. London, United Kingdom: A.C. for John Martyn, 1681, s. 286. (ang.).

[Lewis1918-6] Charlton Thomas Lewis, Hugh Macmaster Kingery: An Elementary Latin Dictionary. New York: American Book Company, 1918, s. 126. ISBN 0-19-910205-8. (ang.).

[ark-7] Andrew Polaszek: Systema Naturae 250 – The Linnaean Ark. Boca Raton, Florida: CRC Press, 2010, s. 34. ISBN 978-1-4200-9502-9. (ang.).

[Brisson1-8] Mathurin Jacques Brisson: Ornithologie; ou, Méthode contenant la division des oiseaux en ordres, sections, genres, espéces & leurs variétés. &c Vol-ume 1. Paris, France: C.J.B. Bauche, 1760, s. 48. (fr.).

[kahl-9] M. Philip Kahl. An overview of the storks of the world. „Colonial Waterbirds”. 10 (2), s. 131–134, 1987. DOI: 10.2307/1521251. (ang.).

[wood-10] D. Scott Wood. Concordance between classifications of the Ciconiidae based on behavioral and morphological data. „Journal of Ornithology”. 125, s. 25–37, 1984. DOI: 10.1007/BF01652936. (ang.).

[Slikas1997-11] Beth Slikas. Phylogeny of the Avian Family Ciconiidae (Storks) Based on CytochromebSequences and DNA–DNA Hybridization Distances. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 8 (3), s. 275–300, 1997. DOI: 10.1006/mpev.1997.0431. ISSN 1055-7903. PMID: 9417889. (ang.).

[Dykes2008-12] Gareth J. Dykes, Cyril Walker Alexander. New Records of Fossil ‘Waterbirds’ from the Miocene of Kenya. „American Museum Novitates”. 3610, s. 1–10, 2008. DOI: [1:nrofwf2.0.co;2 10.1206/0003-0082(2008)3610[1:nrofwf]2.0.co;2]. ISSN 0003-0082. (ang.).

[CITEREFCramp1977323-13] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Cramp 1977 ↓, s. 323.

[sunion-14] Georgiĭ Petrovich Dementʹev, Smithsonian Institution, National Science Foundation (U.S.): Birds of the Soviet Union: (Ptitsy Sovetskogo Soyuza). Jerusalem, Israel: Israel Program for Scientific Translations, 1966, s. 406. (ang.).

[Stevenson2001-15] Terry Stevenson, John Fanshawe: Field Guide to the Birds of East Africa: Kenya, Tanzania, Uganda, Rwanda, Burundi. Elsevier Science, 2001, s. 28. ISBN 978-0856610790. (ang.).

[paki-16] Ali, S. Dillon: Handbook of the birds of India and Pakistan. T. 1. Oxford University Press, 1979, s. 102–104. ISBN 978-0-19-565934-4. (ang.).

[sasol-17] Ian Sinclair: Sasol Southern African Birds: A Photographic Guide. Cape Town, South Africa: Struik, 2006, s. 32. ISBN 978-1-77007-244-2. (ang.).

[china-18] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f John Ramsay MacKinnon, John MacKinnon, Karen Phillipps, Fen-qi He: A Field Guide to the Birds of China. Oxford, United Kingdom: Oxford University Press, 2000, s. 243. ISBN 978-0-19-854940-6. (ang.).

[storksi-19] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y James Hancock, James A. Kushlan, M. Philip Kahl: Storks, Ibises and Spoonbills of the World. London, United Kingdom: Bloomsbury Publishing, 2010, s. 70–74. ISBN 978-1-4081-3499-3. (ang.).

[wildl-20] Channa N. B. Bambaradeniya: The Illustrated Atlas of Wildlife. Berkeley, California: University of California Press, 2009, s. 47. ISBN 978-0-520-25785-6. (ang.).

[CITEREFCramp1977322-21] Cramp 1977 ↓, s. 322.

[ptlist-22] Dominik Marchowski: Ptaki Polski. Kompletna lista 450 stwierdzonych gatunków. Wyd. 1. Warszawa: SBM, 2015, s. 196. ISBN 978-83-7845-983-5.

[ak-23] Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. T. 1. MULTICO, 2010, s. 135–137. ISBN 978-83-7073-945-4.

[canoalonso06-24] Luis Santiago Cano Alonso, Cláudia Franco, Carlos Pacheco, Susana Reis i inni. The breeding population of black stork Ciconia nigra in the Iberian Peninsula. „Biota”. 7 (1/2), s. 15–23, 2006. (ang.).

[sabap2-25] Black Stork. Animal Demography Unit, University of Cape Town. (ang.).

[bobek08-26] Miroslav Bobek, Radek Hampl, Lubomír Peške, František Pojer i inni. African Odyssey project–satellite tracking of black storks Ciconia nigra breeding at a migratory divide. „Journal of Avian Biology”. 39 (5), s. 500–506, 2008. DOI: 10.1111/j.0908-8857.2008.04285.x. (ang.).

[pande07-27] Satish Pande, Amit Pawashe, Prashant Deshpande, Niranjan Sant i inni. Recent records, review of wintering distribution, habitat choice and associations of Black Stork (Ciconia nigra) in India and Sri Lanka. „Biota”. 7 (1–2), s. 65–75, 2007. (ang.).

[sril-28] John Harrison: A Field Guide to the Birds of Sri Lanka. Oxford, United Kingdom: Oxford University Press, 2011. ISBN 978-0-19-958566-3. (ang.).

[burmaw-29] C.R. Robson, H. Buck, D.S. Farrow, T. Fisher i inni. A birdwatching visit to the Chin Hills, West Burma (Myanmar), with notes from nearby areas. „Forktail”. 13, s. 109–120, 1998. (ang.).

[waza-30] World Association of Zoos and Aquariums: Black Stork Reintroduction. [dostęp 26 lipca 2017]. [zarchiwizowane z tego adresu (26 lipca 2017)]. (ang.).

[rareb-31] J.N Dymond, P.A Fraser, S.J.M Gantlett: Rare Birds in Britain and Ireland. London, United Kingdom: Bloomsbury Publishing, 2010, s. 40–41. ISBN 978-1-4081-3962-2. (ang.).

[peebles-32] Valerie M. Thom: Birds in Scotland. London, United Kingdom: Bloomsbury Publishing, 2010, s. 90. ISBN 978-1-4081-3835-9. (ang.).

[Qashqaei-33] Ali Turk Qashqaei, Parham Dibadj, Shahrokh Sadeghpour, Mehdi Jomehpour i inni. Further breeding records of Black Stork Ciconia nigra in Iran. „Sandgrouse”. 39, s. 48–52, 2017. (ang.).

[iranwet-34] Eskandar Firouz: The Complete Fauna of Iran. London, United Kingdom: I.B.Tauris, 2005, s. 120. ISBN 978-1-85043-946-2. (ang.).

[CITEREFCramp1977326-35] Cramp 1977 ↓, s. 326.

[CITEREFCramp1977327-36] Cramp 1977 ↓, s. 327.

[ripleyg-37] Rasmussen, Pamela C., Anderton, John C.: Birds of South Asia. The Ripley Guide. Volume 2.. Smithsonian Institution and Lynx Edicions, 2005, s. 63. (ang.).

[rspb-38] Anonymous: RSPB Pocket Birds of Britain and Europe. London, United Kingdom: Dorling Kindersley Limited, 2017, s. 133. ISBN 978-0-241-30278-1. (ang.).

[migration-39] Christopher M. Perrins, Jonathan Elphick: The Complete Encyclopedia of Birds and Bird Migration. Edison, New Jersey: Chartwell Books, 2003, s. 93–94. ISBN 978-0-7858-1667-6. (ang.).

[strait-40] Clive Finlayson: Birds of the Strait of Gibraltar. London, United Kingdom: Bloomsbury Publishing, 2010, s. 33. ISBN 978-1-4081-3694-2. (ang.).

[weather-41] Norman Elkins: Weather and Bird Behaviour. United Kingdom: A&C Black, 2010, s. 179–180. ISBN 978-1-4081-2822-0. (ang.).

[iberian-42] Eduardo de Juana, Ernest Garcia: The Birds of the Iberian Peninsula. United States: Bloomsbury Publishing, 2015, s. 162–163. ISBN 978-1-4729-0591-8. (ang.).

[tunisia-43] Peter Thomsen, Peder Jacobsen: The birds of Tunisia: an annotated check-list and a field-guide to bird-watching. Copenhagen, Denmark: Nature-Travels, 1979, s. 17–18. ISBN 978-87-980764-1-4. (ang.).

[stopover-44] Damien Chevallier, Yvon Le Maho, P. Brossault, François Baillon i inni. The use of stopover sites by Black Storks (Ciconia nigra) migrating between West Europe and West Africa as revealed by satellite telemetry. „Journal of Ornithology”. 152 (1), s. 1–13, 2011. DOI: 10.1007/s10336-010-0536-6. (ang.).

[shadow-45] Liselotte Pottetz, Anatol Barowski: Black Stork – White Shadow. Edition digital, 2016, s. 3. ISBN 978-3-95655-749-1. (niem.).

[nesttrees-46] Asko Lõhmus, Urmas Sellis. Nest trees – a limiting factor for the Black Stork (Ciconia nigra) population in Estonia. „Aves”, s. 84–91, 2003. (ang.).

[factors-47] Christos G. Vlachos, Dimitrios E. Bakaloudis, Olga G. Alexandrou, Vasileios A. Bontzorlos i inni. Factors affecting the nest site selection of the black stork, Ciconia nigra in the Dadia-Lefkimi-Soufli National Park, north-eastern Greece. „Folia Zoologica”. 57 (3), s. 251–257, 2008. (ang.).

[historyof-48] Henry Eeles Dresser: A History of the Birds of Europe: Including All the Species Inhabiting the Western Palaeactic Region. author, 1881, s. 8. (ang.).

[Zielinski2002-49] Piotr Zielinski. Brood reduction and parental infanticide — are the White Stork Ciconia ciconia and the Black Stork C. nigra exceptional?. „Acta Ornithologica”. 37 (2), s. 113–119, 2002. DOI: 10.3161/068.037.0207. [dostęp 14 lutego 2011]. (ang.).

[naliboki-50] Vadim Sidorovich: Naliboki Forest: Wild animals. Belarus: Chatyry Chverci, 2016, s. 494–498. ISBN 978-985-581-035-4. (ang.).

[sh2015-51] J. Sitko, P. Heneberg. Composition, structure and pattern of helminth assemblages associated with central European storks (Ciconiidae). „Parasitology International”. 64 (2), s. 130–134, 2015. DOI: 10.1016/j.parint.2014.11.004. (ang.).

[isolated-52] J. F. Fernández-Garayzábal, A. I. Vela, R. Egido, R. A. Hutson i inni. Corynebacterium ciconiae sp. nov., isolated from the trachea of black storks (Ciconia nigra). „International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology”. 54 (6), s. 2191–2195, 2004. DOI: 10.1099/ijs.0.63165-0. (ang.).

[nestsof-53] Jerzy Błoszyk, Dariusz J. Gwiazdowicz, Bruce Halliday, Paweł T. Dolata i inni. Nests of the black stork Ciconia nigra as a habitat for mesostigmatid mites (Acari: Mesostigmata). „Biologia”. 64 (5), s. 962–968, 2009. DOI: 10.2478/s11756-009-0146-z. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[4]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

@@ Linia 5: / Linia 5: @@
  |zoolog                 = ([[Karol Linneusz|Linnaeus]], 1758)
  |okres istnienia        =
- |grafika                = Blackstorksmall.JPG
+ |grafika                = Ciconia nigra 1 (Lukasz Lukasik) edit.jpg
  |opis grafiki           =
  |typ                    = [[strunowce]]
@@ Linia 17: / Linia 17: @@
  |gatunek                = bocian czarny
  |synonimy               =
-* ''Ardea nigra'' <small>Linnaeus, 1758</small>{{r|ibc}}
+* ''Ardea nigra'' <small>Linnaeus, 1758</small{{r|Linnaeus1758}}
  |status IUCN            = LC
  |IUCN id                = 22697669
+ |status_ref             = <ref name=IUCN>{{IUCN | id = 22697669 | nazwa = Ciconia nigra|autorzy = BirdLife International | rok = 2017 | iucn rok = 2018 |wersja = 2018-1 | data = 30 lipca 2018}}</ref>
- |status_ref             = {{r|iucn}}
  |mapa występowania      = Ciconia nigra distr.png
  |opis mapy występowania = {{legenda|orange|obszary lęgowisk}} {{legenda|blue|zimowiska}} {{legenda|green|siedliska całoroczne}}
  |wikispecies            = Ciconia nigra
- |commons                = Ciconia nigra
+ |commons                = Category:Ciconia nigra
  |wikisłownik            = bocian czarny
 }}
+'''Bocian czarny''' (''Ciconia nigra'') – gatunek dużego ptaka z rodziny [[bocianowate|bocianowatych]]. Szeroko rozprzestrzeniony, choć nieczęsty. Lęgnie się w rozproszonych lokacjach w [[Europa|Europie]] (przede wszystkim w [[Hiszpania|Hiszpanii]] oraz centralnych i wschodnich częściach kontynentu) i [[Azja|Azji]], na wschód po [[Ocean Spokojny]]. Bociany czarne podejmują długodystansowe migracje. Zimowiska populacji europejskiej ulokowane są w tropikalnych rejonach [[Czarna Afryka|Afryki subsaharyjskiej]], zaś populacji azjatyckiej na [[subkontynent indyjski|subkontynencie indyjskim]]. Podczas wędrówek z Europy do Afryki bociany omijają [[Morze Śródziemne]] i obierają trasę wiodącą przez kraje [[Lewant]]u (na wschodnie) lub [[Cieśnina Gibraltarska|Cieśninę Gibraltarską]] (na zachodzie). Izolowana osiadła populacja zamieszkuje [[Afryka Południowa|Południową Afrykę]]. Po raz pierwszy bociana czarnego opisał [[Karol Linneusz]] w 10. edycji ''[[Systema Naturae]]''. Przeciętna długość ciała tego ptaka wynosi 95–100 cm, rozpiętość skrzydeł natomiast 145–155 cm. Upierzenie w większości czarne z białym spodem ciała, wyróżniają się czerwone nogi i długi, ostro zakończony czerwony dziób.
-'''Bocian czarny''', '''hajstra''' (''Ciconia nigra'') – gatunek dużego [[ptaki|ptaka]] pochodzącego z rodziny [[bociany (ptaki)|bocianów]] (Ciconiidae).
+W przeciwieństwie do blisko spokrewnionych [[bocian biały|bocianów białych]] (''C. ciconia'') bociany czarne są płochliwe i skryte. Przeważnie przebywają pojedynczo lub w parach, zamieszkują głównie mokradła, okolice rzek czy wód śródlądowych. Żywią się [[płazy|płazami]], niewielkimi [[ryby|rybami]] i [[bezkręgowce|bezkręgowcami]]. Gniazda zazwyczaj umiejscowione są na dużych leśnych drzewach, przeważnie zrzucających liście, czasem zaś iglastych. Są widoczne z daleka. Zdarzają się również gniazda umiejscowione na skałach czy pod nawisami skalnymi w przypadku obszarów górskich. Samica składa od 2 do 5 [[jajo (biologia)|jaj]] o szarawej skorupce. Obydwa ptaki z pary wysiadują je przez 32–38 dni. Po 60–71 dniach życia młode w pełni opierzają się.
-== Występowanie ==
-Zamieszkuje [[Eurazja|Eurazję]] między 60°N a 35°N (poza pustyniami Azji Środkowej). Obserwuje się przesuwanie zasięgu na zachód, gniazduje w środkowej Francji, a izolowane populacje również na [[Półwysep Iberyjski|Półwyspie Iberyjskim]] oraz w środkowej i południowej [[Afryka|Afryce]]. W Hiszpanii to ptak częściowo osiadły.
+[[Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody|IUCN]] uznaje bociana czarnego za [[gatunek najmniejszej troski]] (LC, Least Concern; stan w 2018), choć jego status nie jest do końca pewny. Mimo szerokiego rozprzestrzenienia bocian czarny nigdzie nie jest liczny, a w części zasięgu jego liczebność zdaje się spadać, między innmi w [[Chiny|Chinach]], [[Indie|Indiach]] i niektórych rejonach Europy Zachodniej. Z drugiej zaś strony miejscami liczebność zwiększa się, w tym na [[Półwysep Iberyjski|Półwyspie Iberyjskim]]. Podejmowano rozmaite działania mające na celu ochronę gatunku, jak Conservation Action Plan wdrożony przez [[Wetlands International]]. Gatunek objęty jest przez listy [[Porozumienie regionalne w sprawie ochrony afrykańsko-euroazjatyckich wędrownych ptaków wodnych|Porozumienia regionalnego w sprawie ochrony afrykańsko-euroazjatyckich wędrownych ptaków wodnych]] (AEWA) oraz [[Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem|Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem]] (CITES).
-W Europie Środkowej to rzadki ptak lęgowy żyjący w lasach liściastych i mieszanych, gdzie są małe prześwietlenia, na podmokłych łąkach, stawach i trzęsawiskach. Tu zakłada gniazdo w koronach drzew liściastych lub iglastych, w górach także na skałach. W Polsce spotkać go można na całym obszarze kraju, również w górach. Jest nielicznym ptakiem lęgowym – polską populację szacuje się na ok. 1500-2300 par (Neubauer i inni 2011). Jego obecności sprzyjają bobry, dzięki którym na terenach leśnych powstają płytkie rozlewiska.
-=== Migracje ===
+== Taksonomia ==
+Anielski przyrodnik [[Francis Willughby]] napisał o bocianie czarnym w XVII wieku po tym, jak zobaczył jednego we Frankfurcie. Nazwał go ''Ciconia nigra''{{r|willughby}}, od łacińskich słów oznaczających kolejno „bociana czarnego”{{r|Lewis1918}}. Szeroko zaakceptowany pogląd na nowoczesną taksonomię zwierząt ustanowiono w 1758, wraz z opublikowaniem 10. edycji ''Systema Naturae'' [[Karol Linneusz|Karola Linneusza]]; jednak już w ubiegłym stuleciu przyrodnicy podejmowali próby nazywania gatunków{{r|ark}}. Po raz pierwszy [[binominalne nazewnictwo gatunków|binominalną nazwę]] bocianowi czarnemu nadał właśnie Linneusz w 1758; nazwał go ''Ardea nigra''{{r|Linnaeus1758}}. Do nowego rodzaju ''[[Ciconia]]'' przeniósł go dwa lata później francuski [[Mathurin Jacques Brisson]]{{r|Brisson1}}.
-Ptak wędrowny – zimuje w południowej i wschodniej Afryce i południowej [[Azja|Azji]], lecąc tam ustalonymi szlakami: południowo-zachodnim i południowo-wschodnim. Odlatuje na zimowiska w Afryce w sierpniu i wrześniu. Populacja zachodnia przelatuje przez Gibraltar kierując się do tropikalnej zachodniej Afryki, wschodnia leci przez Bosfor do wschodniej Afryki.
-Orientacyjną granicą obu z nich jest rzeka Odra. Stąd część ptaków kieruje się nad wschodni i środkowy basen Morza Śródziemnego. W porównaniu z bocianem białym są mniej uzależnione od ciepłych prądów wznoszących w trakcie migracji, choć dorównują im umiejętnością szybowania.
-[[Plik:Ciconia nigra Eurasian Migration.png|thumb| ''' Czerwona linia''': Granica migracji<br /> '''Pomarańczowa linia''': Zachodnia migracja<br />
-'''Żółta linia''': Wschodnia migracja<br />
-'''Niebieski obszar''': Lokalizacja zimowisk]]
+Rodzaj ''Ciconia'', do którego przynależy bocian czarny, obejmuje siedem żyjąych gatunków, których przedstawicieli wyróżniają proste dzioby i w większości czarno-białe upierzenie{{r|kahl}}. Bociana czarnego uważano długo za najbliżej spokrewnionego z [[bocian biały|bocianem białym]] (''C. ciconia''){{r|wood}}. Badania Betha Slikasa z 1997, wykorzystujące [[hybrydyzacja DNA-DNA|hybrydyzacji DNA-DNA]] i badanie sekwencji mtDNA [[cytochrom b|cytochromu b]], wykazało że w istocie bocian czarny stanowi [[klad bazalny]] rodzaju ''Ciconia''{{r|Slikas1997}}. Na [[Kenia|kenijskich]] wyspach [[Rusinga]] i [[Maboko]] ([[Jezioro Wiktorii]]) odkryto pochodzące z [[miocen]]u szczątki bociana, jednakże niemożliwym było rozróżnienie ich przynależności gatunkowej – czy był to bocian biały, czy czarny{{r|Dykes2008}}.
-== Charakterystyka ==
-=== Cechy gatunku ===
-Upierzenie czarne z metalicznym, zielonkawym i purpurowym połyskiem. Brzuch, pokrywy podogonowe i pierś białe. Dorosłe ptaki mają dziób, skórę wokół oczu i nogi czerwone, natomiast u ptaków młodocianych te części ciała są zielonoszare i bladoróżowe. Spód skrzydeł biały tylko na barkówkach. Samica i samiec podobnie upierzone. Z uwagi na słabo rozwinięte mięśnie piersiowe częściej posługuje się lotem szybowcowym. W locie ma wyciągniętą szyję, nogi sięgające za ogon.
-=== Rozpoznawanie ===
+== Morfologia ==
+[[File:Ciconia nigra -Dierenrijk Europa, Nuenen, Noord-Brabant, Netherlands-8a.jpg|left|thumb|Dorosły osobnik w holenderskim zoo]]
-Wielkość porównywalna z bocianem białym, a jego upierzenie jest negatywem bociana białego, większy od czapli, a mniejszy od żurawia. W przeciwieństwie do [[Bocian biały|bociana białego]] unika sąsiedztwa siedzib ludzkich, jest ptakiem bardzo płochliwym i rzadziej klekoce. Oba nasze bociany można rozróżnić po czarnych lotkach bociana białego wyraźnie kontrastujących z resztą białego upierzenia, podczas gdy u bociana czarnego biały jest tylko spód ciała. U obu spokrewnionych gatunków wiek rozpoznaje się po ubarwieniu dzioba i nóg – młode bocianów białych po opuszczeniu gniazda mają białe nogi i czerniawy dziób, bociany czarne mają je zielonoszare. Dorosłe bociany obu gatunków mają czerwone nogi i dziób.
+Bocian czarny jest dużym ptakiem, mierzących blisko 95–105 cm długości, o rozpiętości skrzydeł 145–155 cm{{odn|Cramp|1977|s=323}} i masie ciała w okolicy 3 kg{{r|sunion}}. Stojąc ptaki te osiągają wysokość do 102 cm{{r|Stevenson2001}}. Wyróżniają się długie czerwone nogi i prosty, ostro zakończony dziób oraz długa szyja{{odn|Cramp|1977|s=323}}. Nieco podobne są [[bocian białobrzuchy|bociany białobrzuche]] (''Ciconia abdimii''), które jednak od bocianów czarnych odróżniają znacznie mniejsze rozmiary ciała, w większości zielony dziób, nogi i stopy oraz biały kuper wraz z niższą częścią grzbietu{{odn|Cramp|1977|s=323}}{{r|paki}}. Upierzenie w większości jest czarne z fioletowo-zieloną opalizacją. Kontrastuje z nim biała niższa część piersi, brzuch, [[skrzydło ptaka|barkówki]] i pokrywy podogonowe{{odn|Cramp|1977|s=323}}{{r|sasol}}. Pióra na piersi są długie i zmierzwione, tworząc kryzę, którą ptak demonstruje podczas zalotów{{odn|Cramp|1977|s=323}}. [[Tęczówka]] brązowa. Oko okala naga czerwona skóra{{odn|Cramp|1977|s=323}}{{r|china}}. W upierzeniu nie występuje [[dymorfizm płciowy]], aczkolwiek samce są przeciętnie większe od samic{{odn|Cramp|1977|s=323}}. [[Pierzenie]] odbywa się wiosną, a nowe pióra wyróżnia wyjaśniejszy połysk{{r|storksi}}. Bociany czarny mają spokojny, jednostajny chód. W locie w ich sylwetce można dostrzec wyciągniętą szyję, tak jak u innych bocianów{{r|wildl}}.
+Osobniki młodociane przypominają upierzeniem dorosłe, jednak czarne u dorosłych obszary u nich zastępują brązowe, mniej połyskliwe. Ich barkówki, skrzydła i górne pokrywy ogonowe odznaczają się jasnymi końcówkami. Nogi, dziób i naga skóra wokół oka są zielonoszare{{odn|Cramp|1977|s=323}}. Mogą zostać pomylone z młodocianymi [[dławigad afrykański|dławigadami afrykańskimi]] (''Mycteria ibis''), które jednach cechują jaśniejsze skrzydła i wierzch ciała, dłuższy dziób i biel pod skrzydłami{{odn|Cramp|1977|s=322}}. Z bocianem białym pomylony może zostać jedynie podczas obserwacji pod słońce{{r|ptlist}}.
-=== Wymiary ===
-* Długość ciała: ok. 87&nbsp;cm
-* Rozpiętość skrzydeł: 190&nbsp;cm
-* Masa: ok. 3&nbsp;kg
+== Zasięg występowania ==
-[[Plik:BocianCzarnyDunajec.jpg|thumb|Bocian Czarny – Przełom Dunajca]]
+[[File:Black stork (Ciconia nigra).jpg|thumb|Bocian czarny w locie; [[Izrael]]]]
-== Biotop ==
+Bociany czarne gniazdują w [[Paleakrtyka|Palearktyce]] między równoleżnikami 60° i 40°N{{r|ak}}. Są wędrowne. Latem ich zasięg obejmuje obszar od wschodniej Azji ([[Syberia]], północne [[Chiny]]) na zachód po [[Europa Środkowa|Europę Środkową]], gdzie na północy sięga po [[Estonia|Estonię]], a na południu po [[Polska|Polskę]], [[Niemcy]] ([[Dolna Saksonia]], [[Bawaria]]), [[Czechy]], [[Węgry]], [[Włochy]] i [[Grecja|Grecję]]{{odn|Cramp|1977|s=323}}. Izolowana populacja gniazuje w centralno-południowo-zachodniej części [[Półwysep Iberyjski|Półwyspu Iberyjskiego]] – w [[Estremadura (Hiszpania)|Estremadura]] oraz przyległych prowincjach [[Hiszpanii]] i [[Portugalia|Portugalii]]{{r|canoalonso06}}. Zimowiska leżą w tropikalnych rejonach Azji i Afryki, lecz niektóre populacje bocianów czarnych są osiadłe lub ulegające tylko rozproszeniu{{r|storksi}}. W południowej Afryce żyje odosobniona populacja. Najliczniej bociany czarne występują tam na wschodzie, we wschodniej części [[Południowa Afryka|Południowej Afryki]] i [[Mozambik]]u. Zasięg tej populacji obejmuje również [[Zimbabwe]], [[Suazi]], [[Botswana|Botswanę]] i [[Namibia|Namibię]], gdzie są rzadsze{{r|sabap2}}.
-To ptak leśny. Zamieszkuje rozległe, stare, podmokłe drzewostany w pobliżu wód i bagien, również lasy górskie. Preferuje zwłaszcza stepy i lasostepy. Otwartych przestrzeni unika. Lęgnie się zawsze w pobliżu wody, nawet jeśli jest to małe śródleśne oczko wodne lub niewielki bystry śródleśny strumień lub potok.
+Większość europejskich bocianów czarnych zimuje w Afryce{{r|storksi}}. Te z zachodniej Europy i Niemiec kierują się na południe przez Półwysep Iberyjski, pozostałe zaś przez [[Turcja|Turcję]] i [[Lewant]]. Ptaki wędrujące przez Hiszpanię swe zimowiska mają w dorzeczu [[Falémé]] – we wschodnim [[Senegal]]u, [[Gwinea|Gwinei]], południowej [[Mauretania|Mauretanii]], [[Wybrzeże Kości Słoniowej|Wybrzeżu Kości Słoniowej]], [[Sierra Leone]], zachodnim i centralnym [[Mali]]. Bociany wędrujące przez [[Synaj (półwysep)|Synaj]] zimują w północnej [[Etiopia|Etiopii]], dorzeczu [[Kotto]] (dopływ [[Ubangi]]) w obrębie [[Republika Środkowoafrykańska|Republiki Środkowoafrykańskiej]] oraz w dorzeczu [[Mbokou]] na terenie [[Czad]]u i północno-wschodniej [[Nigeria|Nigerii]]{{r|bobek08}}. Zimowiska ptaków gniazdujących w zachodniej Azji znajdują się w północnych i północno-wschodnich [[Indie|Indiach]]{{r|storksi}}, głównie od [[Pendżab (stan w Indiach)|Pendżabu]] po stan [[Karnataka]]{{r|pande07}}, i w Afryce{{r|china}}. Niekiedy odnotowywane są na [[Cejlon]]ie{{r|sril}}. Osobniki lęgnące się we wschodniej Rosji i w Chinach zimują na ogół w południowych Chinach, rzadziej w [[Hongkong]]u, [[Mjanma|Mjanma]], północnej [[Tajlandia|Tajlandii]] i [[Laos]]ie{{r|storksi}}. Pierwsze stwierdzenie w Mjanmie miało miejsce w 1998{{r|burmaw}}.
-== Okres lęgowy ==
-[[Plik:Ciconia nigra Duisburg.JPG|thumb|left|Bocian czarny z bliska]]
-=== Toki ===
-W marcu i kwietniu przylatują parami na tereny gniazdowe, w przeciwieństwie do bociana białego, u którego przylot samca i samicy nieco różni się w czasie – samce przylatują przed samicami. Gdy para bocianów czarnych przybędzie, zanim wyląduje, odbywa długotrwałe szybowanie nad lęgowiskiem. W czasie wiosennych toków ptaki te wyrzucają energicznie głowy w górę i w dół, na prawo i lewo. Odbywa przy tym charakterystyczny taniec – samiec i samica krążą wokół siebie, stroszą białe pióra na ogonach i okrążają gniazdo. Już wtedy zaczynają je budować lub rozbudowywać stare. Ich przywiązanie do danego terenu lęgowego przekłada się też na stosunkowo częste związki tych samych ptaków.
-[[Plik:Bocian czarny.jpg|thumb|Dorosły ptak z młodym na gnieździe]]
+Przed nadejściem XX wieku bociany czarne zniknęły z terenu [[Belgia|Belgii]], do roku 2000 powróciły jednak na tereny [[Ardeny|Ardenów]], [[Luksemburg]]u i [[Burgundia|Burgundii]]{{r|waza}}. Populacja w Hiszpanii i Portugalii zdawała się wzrastać, w 2006 liczebność w tych krajach oszacowano na 405–483 par{{r|canoalonso06}}. Rzadko bociany czarne zapuszczają się na [[Wyspy Brytyjskie]], gdzie przybywają w cieplejszych miesiącach, szczególnie wiosną, w większości do południowych i wschodnich rejonów wysp. W latach 70. XX rozpoczął się wzrost częstotliwości obserwacji związany z przesuwaniem zasięgu terenów lękowych na północ{{r|rareb}}. Między 1946 a 1983 sześciokrotnie obserwowano bociany czarne w [[Szkocja|Szkocji]], w tym na [[Szetlandy|Szetlandach]], [[Orkady|Orkadach]],  w [[Highlands (Szkocja)|Highlands]] i [[Peebles]] ([[Scottish Borders]]){{r|peebles}}. W zachodniej części zasięgu bociany czarne są nieliczne. Większe zagęszczenie osnotowano we wschodnim [[Kaukaz Południowy|Kaukazie Południowym]]{{odn|Cramp|1977|s=323}}. Obserwowano bociany czarne w kilku miejscach w [[Iran]]ie, niemniej niewiele wiadomo o ich zwyczajach w tym regionie. Gniazdowanie stwierdzono w okolicach Aliabad w ostanie [[Fars]], [[Park Narodowy Khabr|Parku Narodowym Khabr]], w okolicy rzeki [[Karun]] w ostanie [[Chuzestan]], w okolicy rzeki [[Qaranqu (rzeka)|Qaranqu]] (ostan [[Azerbejdżan Wschodni]]) i [[Aliabad (rzeka)|Aliabad]] (ostan [[Chorasan-e Razawi]]){{r|Qashqaei}}. W 2005 uznano trend populacji w Iranie za spadkowy ze względu na osuszanie mokradeł{{r|iranwet}}. Na wschód od [[Ural]]u zasięg występowania bocianów czarnych jest nieregularny, obejmując zadrzewione i górzyste tereny Syberii, których północną granicę wyznawczają południki 60–63°N. Na południe od Syberii gniazdują w [[Sinciang]] (północno-zachodnie Chiny), dalej od północnej [[Mongolia|Mongolii]] po regiony na południe od [[Ałtaj]]u i od północno-wschodnich Chin po okolice [[Pekin]]u. Na [[Półwysep Koreański|Półwyspie Koreańskim]] pojawiają się nieczęsto, latem; ostatni lęg w tym regionie odbył się w 1966. Nie jest wiadome, czy ptaki obserwowane w północno-wschodniej części półwyspu gniazdowały tam. Podobnie nie wiadomo, czy ptaki pojawiające się latem w [[Afganistan]]ie gniazdują tam{{r|storksi}}.
-=== Gniazdo ===
-Z reguły (w Polsce praktycznie wyłącznie) na wysokim drzewie, przeważnie liściastym, w pobliżu rozlewiska wodnego lub bagna, czasem na niedostępnym siedlisku, w głębi drzewostanu, budowane przez oboje partnerów. Średnica zewnętrzna od 1–2 m. Gniazdo skonstruowane jest z gałęzi, a wypełnione trawą, mchem i porostami. Na wschodzie i południu zasięgu może gniazdować nawet na skałach (w Polsce takie przypadki są wyjątkowe). Bociany czarne mogą zajmować też niezajmowane w danym sezonie gniazda myszołowów lub jastrzębi. W przeciwieństwie do bociana białego jego terytoria lęgowe zajmują duże powierzchnie, dana para może obejmować do 250&nbsp;km², choć w bardziej zagęszczonych terenach dochodzi tylko do kilku kilometrów.
-=== Jaja ===
+== Ekologia i zachowanie ==
+Bociany czarne zamieszkują bardziej zadrzewione obszary, niż bociany białe. Gniazdują na dużych mokradłach poprzeplatanymi obszarami leśnymi, zarówno z drzewami iglastymi, jak i liściastymi. Występują również na wzgórach i terenach górskich z odpowiednimi sieciami strumieni{{odn|Cramp|1977|s=323}}. Zazwyczaj wybierają okolice stawów, rzek, jezior, ujścia rzek i inne słodkowodne tereny podmokłe{{r|china}}. W [[Nizina Nadkaspijska|Nizinie Nadkaspijskiej]] widywano je również na terenach rolniczych, jednak również na nich unikały bliskiego kontakty z człowiekiem{{odn|Cramp|1977|s=323}}. Zimowiska w Indiach obejmują rezerwuary i rzeki z zakrzewieniami lub zadrzewieniami w okolicy, które zapewniają drzewa służące do nocnego odpoczynku{{r|pande07}}. W południowej Afryce środowiskiem życia bocianów czarnych są płytkie wody rzek, jezior i bagien, ale widywane są okazjonalnie i na suchszych obszarach{{r|sabap2}}.
-Różnobiegunowe, bardzo mało wydłużone, raczej pękate o barwie białej z lekkim odcieniem niebieskawym, składane pod koniec kwietnia lub na początku maja w liczbie od 3-4 o średnich wymiarach 66x49 mm.
-[[Plik:Ciconia nigra 5 young (Marek Szczepanek).jpg|thumb|left|Młody bocian czarny]]
-[[Plik:Cigogne Noire MHNT.jpg|thumb|Jajo ''Ciconia nigra'']]
+Są to ostrożne ptaki unikające kontaktu z ludźmi{{r|china}}. Zwykle przebywają samotnie lub w parach, zbierają się w stada liczące do stu osobników w okresie migracji{{odn|Cramp|1977|s=326}} i zimą{{r|china}}. Bocian czarne dysponują szerszym repertuarem głosów, niż bociany białe. Ich głównym zawołaniem jest ''chee lee'' brzmiące podobnie do głośnego wdechu. Jako ostrzeżenie lub groźbę stosują syknięcia{{odn|Cramp|1977|s=327}}. Samiec podczas popisów wydaje z siebie długie serie chrapliwych, jęczących dźwięków, których głośność wzrasta i opada; przypominają te, którymi odzywają się ptaki szponiaste{{r|ripleyg}}. Bociany czarne nieczęsto angażują się w obustronne klekotanie w trakcie spotkania pary ptaków na gnieździe{{r|rspb}}. Dorosłe bociany robią to w czasie zalotów z udziałem obydwu ptaków z pary lub gdy są rozzłoszczone. Młode klekoczą, gdy są pobudzone{{odn|Cramp|1977|s=327}}.
-=== Wysiadywanie i dorastanie ===
-Jaja składane w odstępach dwudniowych wysiadywane są od zniesienia pierwszego jaja przez okres 35-45 dni przez obydwoje rodziców. Przylatujące do gniazda ptaki czeka powitanie – stroszą uniesione pokrywy podogonowe i jednocześnie unoszą i opuszczają szyję. Przez pierwsze 10-15 dni jeden ptak czuwa na gnieździe, a drugi szuka pokarmu. Młode karmią przynosząc im w przełyku (wolu) drobne ryby, płazy, owady, które zwracają na gniazdo. Bocianięta w puchu są białe, mają cytrynowo-żółte dzioby i żółte nogi, bielejące z czasem, co wyróżnia je od młodych bocianów białych. Pisklęta opuszczają gniazdo po 60-75 dniach, kiedy staną się lotne, choć przez pewien czas wracają jeszcze do gniazda na karmienie i nocleg. Młode ptaki mają ciemne pióra o żółtawych końcach promieni dających wrażenie brązowych, stopniowo upodabniając się do dorosłych. Dziób i nogi szarozielone. Przed wspólnym odlotem pod koniec lata koczujące rodziny zbierają się razem na europejskich lęgowiskach. Poza okresem lęgowym ptaki te żyją z reguły pojedynczo, w większe stada łączą się na bogatych w pokarm żerowiskach, np. na stawach rybnych – najbardziej znane takie miejsca to stawy w północnym Izraelu. Najstarszy zaobrączkowany bocian czarny miał w chwili zastrzelenia obrączkę założoną 18 lat i 7 miesięcy wcześniej (osobnik ten zginął w Polsce), a kolejny rekordzista 15 lat i 2 miesiące (w chwili odczytu był żywy)<ref>Fransson et al., 2010: EURING list of longevity records for European birds. [http://www.euring.org/data_and_codes/longevity-voous.htm]</ref>. Gniazdujący na Węgrzech i zimujący w Izraelu bocian Tobiasz ({{w języku|hu|Tóbiás}}) wiosną 2018 miał ponad 18 lat<ref>{{Cytuj stronę| url=http://fakty.interia.pl/swiat/news-wegry-najstarszy-bocian-przylecial-do-swego-gniazda,nId,2552577| tytuł=Węgry: Najstarszy bocian przyleciał do swego gniazda| opublikowany=fakty.interia.pl| data=2018-03-03| data dostępu=2018-03-03}}</ref> – zaobrączkowany został 26 sierpnia 1999, wrócił z zimowiska na Węgry 2 marca 2018<ref>{{cytuj stronę| url=http://gemenczrt.hu/media/feketegolya-feszek/| tytuł=Feketególyafészek-kamera (Gniazdo bociana czarnego - kamera)| opublikowany=Gemenc Zrt. (gospodarstwo leśno-myśliwskie Gemenc)| język=hu| data dostępu=2018-03-04}}</ref>.
+W ciągu wielu interakcji bociany czarne demonstrują określone intencje przez ruszanie głową w górę i w dół. Ustawiając ciało poziomo szybko podnoszą głowę od opuszczonej pozycji do około 30° względem płaszczyzny poziomej i odwrotnie. Ukazują przy tym białe części upierzenia, powtarzając ruchy kilka razy. Takie zachowanie może służyć jako powitanie czy, bardziej energicznie okazywane, jako groźba. Ze względu na samotniczy tryb życia bocianów czarnych nieczęsto można zaobserwować takie pogróżki{{odn|Cramp|1977|s=326}}.
-== Pożywienie ==
-Głównie żaby i drobne ryby jak młode [[Pstrąg potokowy|pstrągi potokowe]], [[piskorz]]e, [[Śliz pospolity|ślizy]] i [[karaś|karasie]]. Rzadziej łapie mniejsze ssaki (głównie [[gryzonie]]), [[płazy]], mniejsze [[gady]] oraz większe bezkręgowce, wyjątkowo pisklęta innych ptaków. Skład diety jest zatem podobny do bociana białego, choć bociany czarne częściej niż białe żerują na terenach podmokłych.
+=== Migracje ===
-Żeruje na niegłębokich wodach rzek i strumieni, które mogą znajdować się do 20&nbsp;km od gniazda. Chodzi wtedy spokojnie po ziemi, czasem podbiega do ofiary. Zazwyczaj brodzi w strumieniu lub rzece przesuwając koniec na wpół otwartego dzioba zanurzonego w wodzie. Gdy woda jest oświetlona przez słońce i utrudnia to zauważenie zdobyczy rozpościera skrzydła ponad głowę rzucając cień (takich zachowań nie wykazuje bocian biały). Penetruje też tereny zadrzewione, bywa też nieraz obserwowany na terenie otwartym.
+[[File: Ciconia nigra Eurasian Migration.png|thumb|'''Czerwona linia''': Granica między populacjami o danej drodze migracji<br /> '''Pomarańczowe strzałki''': Zachodnie trasy migracji<br />'''Żółte strzałki''': Wschodnie trasy migracji<br />'''Niebieski''': Zimowiska]]
-[[Plik:Ciconia nigra -Kruger National Park-8.jpg|thumb|Para bocianów czarnych, Południowa Afryka]]
+Migracje trwają od sierpnia do września, jednak ich kulminacja przypada na wrzesień{{r|storksi}}. Niektóre populacje z Półwyspu Iberyjskiego i te południowoafrykańskie są osiadłe, jedynie tułają się poza miejscami gniazdowania{{r|storksi}}. W szybowaniu bocianom czarnym pomagają [[komin termiczny|komin termiczne]], aczkolwiek są w mniejszym stopniu od nich zależne w porównaniu do bocianów białych{{r|migration}}. Jako że kominy termiczne tworzą się wyłącznie nad lądowem, bociany czarne, podobnie jak duże [[szponiaste]]{{r|strait}}, muszą przebyć [[Morze Śródziemne]] w najwęższym punkcie. Wiele z nich podróżuje przez [[Bosfor]]{{r|weather|storksi}}, Synaj i Gibraltar. Przeciętna długość migracji to 5667&nbsp;km w przypadku drogi zachodniej i 7000 km&nbsp;km dla drogi wschodniej. Badania z użyciem [[telemetria satelitarna|telemetrii satelitarnej]] wykazały, że średnia długość wędrówki, zależnie od trasy, wynosi 37 i 80 dnia{{r|bobek08}}. Zachodnia trasa prowadzi przez [[Skała Gibraltarska|Skałę Gibraltarską]] lub przez [[Bay of Gibraltar]]. Biegnie głównie w kierunku południowo-zachodnim. Ptaki po przekroczeniu Cieśniny Gibraltarskiej docierają do [[Maroko]]{{r|iberian|strait}}. Wiele ptaków okrąża [[Sahara|Saharę]] lecąc wzdłuż wybrzeż{{r|iberian}}. Blisko 10% ptaków z zachodnioeuropejskiej populacji wybiera drogę wiodącą przez [[Sycylia|Sycylię]] do [[Al-Watan al-Kibli]] ([[Tunezja]]){{r|strait|tunisia}}. Wędrujące bociany czarne mogą dziennie pokonywać 500 km, co wykazano w eksperymentach z użyciem telemtrii satelitarnej. Nie są jednak w stanie codziennie podejmować tak wyczerującej wędrówki i po kilku dniach męczącej podróży zatrzymują sę na kilka dni, by odpocząć. W [[Polska|Polsce]] powracają na lęgowiska na przełomie marca i kwietnia{{r|ak}}.
+W Hiszpanii znajduje się wiele ważnych dla wędrujących bocianów czarnych miejsc, jak [[Monfragüe]], Park Narodowy [[Sierra de Gredos]], [[Rezerwat zwierzyny łownej w Cíjara]], [[Rezerwat przyrody Sierra Hornachuelos]] i [[Park Narodowy Doñana]], gdzie ptaki lecące zachodnią trasą zatrzymują się. W okolicy Doñana zagrożenie dla wędrujących ptaków stanowi użycie pestycydów{{r|stopover}}. W [[Mali]] ptaki zatrzymują się przy jeziorze [[Faguibine]], dotkniętym jednak suszą.
+=== Lęgi ===
+[[File:Ciconia nigra 638.jpg|thumb|Gniazdo bociana czarnego w [[Ogród zoologiczny w Pradze|praskim ogrodzie zoologicznym]]]]
+[[File:Geringde zwarte ooievaar in sloot-4961971.webm|thumb|Młody [[obrączkowanie ptaków|zaobrączkowany]] bocian czarny żerujący w kanale, [[Holandia]]]]
+Na [[Półkula północna|półkuli północnej]] okres lęgowy trwa od kwietnia do maja{{r|storksi}}, przy czym większość zniesień przypada na koniec kwietnia{{r|shadow}}. W południowej Afryce lęgi odbywają się przede wszystkim od czerwca do listopada. W Zimbabwe, Botswanie i północnym RPA zniesienia stwierdzano od maja do sierpnia, z największym nasileniem w czerwcu. Danych z zachodniej i południowej części Południowej Afryki jest mniej, wskazują na okres składania jaj trwający od lipca do września{{r|sabap2}}.
+Duże gniazda utworzone z gałęzi umieszczone są od 4 do 25 m nad ziemią{{r|IUCN|storksi}}. Mogą osiągać średnicę 1–2 m, jednak świeżo zbudowane są znacznie mniejsze{{r|storksi}}. Bociany czarne preferują jako miejsce na gniazdo drzewa o rozłożystych koronach, umożliwia to położenie gniazda daleko od głównego pnia{{r|IUCN|storksi}}. Zwykle są to drzewa liściaste{{odn|Cramp|1977|s=323}}. Wybierają tereny wolne od niepokojenia przez człowieka{{r|IUCN|storksi}}. W badaniu terenowym z 2003 roku prowadzonym w Estonii wykazano, że na jej obszarze bociany czarne najchętniej budują gniazda na [[dąb szypułkowy|dębach szypułkowych]] (''Quercus robur''), [[topola osika|topolach osikach]] (''Populus tremula'') i, nieco rzadziej, [[sosna zwyczajna|sosnach zwyczajnych]] (''Pinus sylvestris''). W ogóle nie wykorzystywały [[świerk pospolity|świetków pospolitych]] (''Picea abies''), po części ze względu na strukturę ich korony. Wybierane przez bociany drzewa miały średnią wysokość 25,6 ± 5,2 m i obwód [[pierśnica|pierśnicowy]] 66 ± 20 cm. Co więcej, 90% z tych drzew miało przynajmniej 80 lat, co podkreśla wagę ochrony starych drzewostanów{{r|nesttrees}}. W 2004 prowadzono badanie terenowe nad bocianami czarnymi w greckim parku narodowym [[Park Narodowy Dadia-Lefkimi-Soufli|Dadia-Lefkimi-Soufli]]. Na jego terenie ptaki te najchętniej czyniły pożytek z [[sosna kalabryjska|sosen kalabryjskich]] (''P. brutia''), które wyróżniają długie boczne komary, [[sosna czarna|sosen czarnych]] (''P. nigra'') i, rzadziej, [[dąb burgundzki|dębów burgundzkich]] (''Q. cerris''). Upatrzone przez nie drzewa miały przeciętnie ponad 90 lat{{r|factors}}. Na Półwyspie Iberyjskim gniazda budują na sosnach i [[dąb korkowy|dębach korkowych]] (''Q. suber''){{r|canoalonso06}}.
+W terenach górskich ze stromymi zboczami, jak w niektórch rejonach Hipszpanii, RPA i [[Karpaty|Karpatach]], bciany czarne gniazdują na urwiskach, dużych głazach, jaskiniach czy pod nawisami skalnymi{{odn|Cramp|1977|s=323}}. To samotnicze ptaki, którzy gniazda budują zwykle nie mniej niż 1&nbsp;od siebie, nawet gdy na danym obszarze są liczne{{odn|Cramp|1977|s=326}}. W południowej części Afryki zdarza im się wykorzystywać, niekiedy kilka lat pod rząd, gniazda ptaków innych gatunków, w tym [[waruga|warug]] (''Scopus umbretta'') i [[orzeł czarny|orłów czarnych]] (''Aquila verreauxi''){{r|IUCN}}. Do naprawy gniazda służy ziemia i trawa, wyściółkę zaś stanowią liście, [[mchy|mech]], trawy, sierść, papier, glina i skrawki materiału{{r|storksi|shadow}}.
+[[File:Ciconia nigra MWNH 0881.JPG|thumb|Jajo z kolekcji [[Museum Wiesbaden]]]]
+Zniesienie liczy od 2 do 5 [[jajo (biologia)|jaj]], rzadko 6. Ich skorupy mają barwę jasnoszarą, nabierają zabrudzeń podczas wysiadywania{{r|storksi}}. Mierzą 64–70 mm długości i 50–53 mm szerokości{{r|historyof}}. Jaja składane są w odstępach dwudniowych, wskutek czego młode klują się niesynchronicznie{{r|storksi}}. Wysiadywanie trwa 32–38 dni, biorą w nim udział obydwa ptaki z pary. Może rozpocząć się od złożenia pierwszego lub drugiego jaja{{r|storksi}}. Młode są w pełni opierzone po 60–71 dniach życia, później dołączają do dorosłych ptaków na żerowiskach. Przez kolejne dwa tygodnie powracają jeszcze do gniazda by otrzymać pokarm i odpoczywać nocą{{r|storksi}}.
+Przez pierwsze dwa lub trzy tognidnie życia młode są strzeżone przez przynajmniej jednego z rodziców. Obydwoje rodzice karmią pisklęta zwracając im pokarm do gniazda{{r|storksi}}. Niekiedy bociany czarne mogą zabić jedno z młodych, zazwyczaj to najsłabsze, jeśli wystąpi niedostatek pożywienia. Wówczas zwiększają się szanse na przeżycie silniejszych osobników. Młode bociany czarne nie atakują się wzajemnie. Ze względu na karmienie ich poprzez zwracanie dużych ilości pokarmu naraz do gniazda silniejsze ptaki nie są w stanie pozbawić dostępu do pokarmu słabszego rodzeństwa, przez co zabijanie potomstwa jest efektywnym sposobem redukcji wielkości lęgu. Nieczęsto obserwowano te zachowanie, jednak jego rozpowszechnienie może być niedokładnie poznane ze względu na skryty tryb życia bocianów czarnych{{r|Zielinski2002}}. W końcowym okresie rozwoju pisklęta dziennie potrzebują 400–500 g pokarmu. Dojrzałość płciową ptaki tego gatunku uzyskują najwcześniej w trzecim roku zycia. Według danych uzyskanych dzięki obrączkowaniu w naturze bociany czarny mogą żyć przynajmniej 18 lat. W niewoli zaś odnotowywano długość życia do 30 lat{{r|ak}}.
+=== Pożywienie ===
+Bociany czarne żywią się głównie [[ryby|rybami]]{{r|IUCN}}, w tym niewielkimi [[karpiowate|karpiowatymi]] (Cyprinidae), szczupakami ''[[Esox]]'', płociami ''[[Rutilus]]'', [[Anguilla (rodzaj)|węgorzami]] (''Anguilla''), [[Perca|okoniami]] (''Perca''), [[miętus]]ami (''Lota lota''), [[ciernikowate|ciernikowatymi]] (Gasterosteidae) i [[iskorzowate|piskorzowatymi]]: ''[[Misgurnus]]'' i ''[[Cobitis]]''. Zjadają również [[płazy]], niewielkie [[gady]], [[ssaki]] i [[ptaki]] oraz bezkręgowce, w tym [[krabowate|kraby]], [[ślimaki]]{{r|IUCN}}, [[dżdżownicowate]] i [[owady]], między innymi wodne [[chrząszcze]] i ich larwy{{r|shadow|naliboki}}.
+Przeważnie bociany czarne żerują w wodzie, okazjonalnie na suchym lądzie{{r|storksi}}. Brodzą powoli i spokojnie w płytkiej wodzie, często samotnie lub w grupie, jeśli pokarmu jest pod dostatkiem. Obserwowano, jak podczas szukania pożywienia zacieniały wodę skrzydłami{{odn|Cramp|1977|s=326}}. W Indiach nierzadko tworzą wielogatunkowe stada z [[bocian białoszyi|bocianami białoszyimi]] (''Ciconia episcopus''), [[żuraw stepowy|żurawiami stepowymi]] (''Grus virgo'') i [[gęś tybetańska|gęsiami tybetańskimi]] (''Anser indicus''). Podążają również za [[jeleniowate|jeleniowatymi]] czy [[bydło domowe|bydłem]], prawdopodobnie celem łowienia małych zwierząt przez nie spłoszonych{{r|pande07}}.
+=== Pasożyty ===
+Bociany czarne są żywicielami dla przynajmniej 12 [[helminty|helmintów]], najczęściej [[przywry|przywr]] ''[[Cathaemasia hians]]'' i [[nicienie|nicieni]] ''[[Dicheilonema ciconiae]]''. U młodocianych mniejsze jest zróżnicowanie pasożytów, jednak częściej są one ich żywicielami{{r|sh2015}}. Z [[tchawica|tchawicy]] zdrowych bocianów czarnych wykazano nieznany wcześniej gatunek [[maczugowce|maczugowca]], ''Corynebacterium ciconiae''. Prawdopodobnie stanowi naturalną mikroflorę tych ptaków{{r|isolated}}. W gniazdach tych ptaków znajdywano różnorodne drapieżne [[żukowce]] (Mesostigmata). Ich rola jest nieznana, być może zjadają pasożytnicze [[stawonogi]]{{r|nestsof}}.
-== Ochrona ==
+== Status i zagrożenia ==
+Od 1998 bocian czarny jest uznawany przez [[Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody|IUCN]] za [[gatunek najmniejszej troski]] (LC, Least Concern). Ogólny stan populacji jest jednak nieznany (2018){{r|IUCN}}, a sam gatunek – choć szeroko rozpowszechniony – nigdzie nie jest pospolity{{r|storksi}}. W zachodniej Europie nastąpił spadek liczeności, w [[Skandynawia|Skandynawi]] gatunek zanikł{{r|storksi}}. Spadek odnotowano także w Indiach, gdzie znajdują się główne zimowiska tych ptaków{{r|pande07}}. W Chinach również liczebność bocianó czarnych spadła, w tym w rezerwacie [[Mai Po Marshes]], gdzie zimują{{r|china}}. Środowiska bocianów we wschodniej Europie i Azji były poddawane intensywnym zmianom{{r|storksi}}. Podejmowano różnorodne działania ochronne, w tym Conservation Action Plan [[Wetlands International]], który skupiony był na ochronie siedlisk, w których zimują w Afryce europejskie populacje{{r|IUCN}}. Gatunek wciągnięto na listy [[Porozumienie regionalne w sprawie ochrony afrykańsko-euroazjatyckich wędrownych ptaków wodnych|Porozumienia regionalnego w sprawie ochrony afrykańsko-euroazjatyckich wędrownych ptaków wodnych]] (AEWA) oraz [[Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem|Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem]] (CITES){{r|IUCN}}. W [[Polska|Polsce]] bocian czarny podlega ochronie strefowej – w promieniu do 500 m od gniazda obowiązuje zakaz prowadzenia gospodarki leśnej i wstępu na cały teren{{r|ptlist}}.
-Z uwagi na nieliczne występowanie objęty ścisłą ochroną gatunkową. W ramach działań Południowowielkopolskiej Grupy [[Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków|Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków]] objęty projektem "Aktywna ochrona bociana czarnego w Południowej Wielkopolsce". Podobny projekt prowadzony jest na Mazowszu przez Towarzystwo Przyrodnicze "Bocian".
+W niektórych krajach południowej Europy i Azji, w tym w Pakistanie gdzie być może wyeliminowano populację lęgową{{r|storksi}}, zagrożeniem dla bocianów czarnych jest odłów{{r|IUCN}}. Polowania przyczyniły się najprawdopodobniej do wytrzebienia bocianów czarnych w dolinie rzeki [[Ticino (rzeka)|Ticino]] w północnych [[Włochy|Włoszech]]. W 2005 w [[Parco Lombardo del Ticino]] wypuszczono bociany czarne celem ich przywrócenia w tym obszarze{{r|waza}}.
-W II połowie XIX wieku europejska populacja bociana czarnego bardzo silnie zmalała na skutek tępienia przez ludzi (np. w latach 1920. gatunek wyginął zupełnie w Wielkopolsce), po czym na skutek ochrony prawnej w XX wieku (w Prusach w roku 1921, w Polsce – w 1952 r.), zaczęła odbudowywać liczebność i powoli zasiedlać opuszczone wcześniej obszary. Ochrona prawna wpłynęła też na zmniejszenia płochliwości ptaków, niektóre pary osiedlają się niedaleko osad ludzkich i uczęszczanych dróg. W Polsce wokół zajętych gniazd (w promieniu do 100 metrów) tworzy się zgodnie z przepisami prawa ochrony przyrody specjalne strefy całorocznej ochrony ścisłej, a w okresie lęgowym (15.03 do 31.08) obowiązuje strefa o wielkości zwiększonej do 500 metrów.
 == Przypisy ==
 {{Przypisy|
-# <ref name="iucn">{{IUCN |id = 22697669|nazwa = Ciconia nigra|autorzy = BirdLife International|rok = 2012|iucn rok = 2016|wersja = 2016-1 |data = 2016-08-28}}</ref>
+<ref name=ak>{{cytuj książkę | autor = Andrzej G. Kruszewicz | tytuł = Ptaki Polski | strony = 135–137 | tom = 1 | wydawca = MULTICO | rok = 2010 | isbn = 9788370739454}}</ref>
-# <ref name=ibc>{{cytuj stronę |url = http://ibc.lynxeds.com/species/black-stork-ciconia-nigra|tytuł = Black Stork (''Ciconia nigra'')|opublikowany = IBC The Internet Bird Collection| data dostępu =5 grudnia 2010| język = en}}</ref>
+<ref name=ptlist>{{cytuj książkę | tytuł = Ptaki Polski. Kompletna lista 450 stwierdzonych gatunków | rok = 2015 | autor = Dominik Marchowski | wydanie = 1 | wydawca = SBM | miejsce = Warszawa | isbn = 9788378459835 | strony = 196}}</ref>
+<ref name=ark>{{Cytuj książkę | nazwisko = Polaszek | imię = Andrew | tytuł = Systema Naturae 250 – The Linnaean Ark | url = https://books.google.com/books?id=ReWP31_IJSIC&pg=PA34 | wydawca = CRC Press | miejsce = Boca Raton, Florida | data = 2010 | strony = 34 | isbn = 9781420095029 | język = en}}</ref>
+<ref name=willughby>{{Cytuj książkę | nazwisko = Willughby | imię = Francis | tytuł = The Ornithology of Francis Willughby of Middleton in the County of Warwick, esq. ... : | url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/41442085 | wydawca = A.C. for John Martyn | miejsce = London, United Kingdom | data = 1681 | strony = 286 | język = en}}</ref>
+<ref name=sunion>{{Cytuj książkę | nazwisko = Dementʹev | imię = Georgiĭ Petrovich | nazwisko2 = Institution | imię2 = Smithsonian | nazwisko3 = (U.S.) | imię3 = National Science Foundation | tytuł = Birds of the Soviet Union: (Ptitsy Sovetskogo Soyuza) | url = https://books.google.com/books?id=0ehPAAAAYAAJ | wydawca = Israel Program for Scientific Translations | miejsce = Jerusalem, Israel | data = 1966 | strony = 406 | język = en}}</ref>
+<ref name=paki>{{Cytuj książkę | imię = Salim | autor = Ali | imię2 = Ripley | autor2 = S. Dillon | tytuł = Handbook of the birds of India and Pakistan | wydawca = Oxford University Press | rok = 1979 | strony = 102–104 | tom = 1 | isbn = 9780195659344 | język = en}}
+</ref>
+<ref name=sasol>{{Cytuj książkę | nazwisko = Sinclair | imię = Ian | tytuł = Sasol Southern African Birds: A Photographic Guide | url = https://books.google.com/books?id=_6X10o1QrR4C&pg=PA32&dq | wydawca = Struik | miejsce = Cape Town, South Africa | data = 2006 | rok =  | strony = 32 | isbn = 9781770072442 | język = en}}</ref>
+<ref name=china>{{Cytuj książkę | nazwisko = MacKinnon | imię = John Ramsay | nazwisko2 = MacKinnon | imię2 = John | nazwisko3 = Phillipps | imię3 = Karen | nazwisko4 = He | imię4 = Fen-qi | tytuł = A Field Guide to the Birds of China | url = https://books.google.com/books?id=ZaXi-P-heDQC&pg=PA243&dq | wydawca = Oxford University Press | miejsce = Oxford, United Kingdom | data = 2000 | rok =  | strony = 243 | isbn = 9780198549406 | język = en}}</ref>
+<ref name=storksi>{{Cytuj książkę | nazwisko = Hancock | imię = James | nazwisko2 = Kushlan | imię2 = James A. | nazwisko3 = Kahl | imię3 = M. Philip | tytuł = Storks, Ibises and Spoonbills of the World | url = https://books.google.com/books?id=w2lCFQ7-Il8C&pg=PA71&dq | wydawca = Bloomsbury Publishing | miejsce = London, United Kingdom | data = 2010 | strony = 70–74 | isbn = 9781408134993 | język = en}}</ref>
+<ref name=wildl>{{Cytuj książkę | nazwisko = Bambaradeniya | imię = Channa N. B. | tytuł = The Illustrated Atlas of Wildlife | url = https://books.google.com/books?id=NaCbUACCTjAC&pg=PA47&dq | wydawca = University of California Press | miejsce = Berkeley, California | data = 2009 | rok =  | strony = 47 | isbn = 9780520257856 | język = en}}</ref>
+<ref name=canoalonso06>{{Cytuj pismo | nazwisko = Cano  Alonso | imię = Luis Santiago | nazwisko2 = Franco | imię2 = Cláudia | nazwisko3 = Pacheco | imię3 = Carlos | nazwisko4 = Reis | imię4 = Susana | nazwisko5 = Rosa | imię5 = Gonçalo | tytuł = The breeding population of black stork ''Ciconia nigra'' in the Iberian Peninsula | url = http://www.ucm.es/data/cont/media/www/pag-33469/2006_Biota_7_15.pdf | czasopismo = Biota | wolumin = 7 | wydanie = 1/2 | strony = 15–23 | rok = 2006 | język = en}}</ref>
+<ref name=sabap2>{{Cytuj stronę | url = http://sabap2.adu.org.za/docs/sabap1/084.pdf | tytuł = Black Stork | opublikowany = Animal Demography Unit, University of Cape Town | język = en}}</ref>
+<ref name=pande07>{{Cytuj pismo | nazwisko = Pande | imię = Satish | nazwisko2 = Pawashe | imię2 = Amit | nazwisko3 = Deshpande | imię3 = Prashant | nazwisko4 = Sant | imię4 = Niranjan | nazwisko5 = Kasambe | imię5 = Raju | tytuł = Recent records, review of wintering distribution, habitat choice and associations of Black Stork (''Ciconia nigra'') in India and Sri Lanka | url = https://www.researchgate.net/publication/232724277_Recent_records_review_of_wintering_distribution_habitat_choice_and_asso-_ciations_of_Black_Stork_Ciconia_nigra_in_India_and_Sri_Lanka | czasopismo = Biota | wolumin = 7 | wydanie = 1–2 | strony = 65–75 | rok = 2007 | język = en}}</ref>
+<ref name=sril>{{Cytuj książkę | nazwisko = Harrison | imię = John | tytuł = A Field Guide to the Birds of Sri Lanka | url = https://books.google.com/books?id=QUViK6y8RM8C&pg=PA36 | wydawca = Oxford University Press | miejsce = Oxford, United Kingdom | rok = 2011 | strony =  | isbn = 978-0-19-958566-3 | język = en}}</ref>
+<ref name=burmaw>{{Cytuj pismo | nazwisko = Robson | imię = C.R. | nazwisko2 = Buck | imię2 = H. | nazwisko3 = Farrow | imię3 = D.S. | nazwisko4 = Fisher | imię4 = T. | nazwisko5 = King | imię5 = B.F. | tytuł = A birdwatching visit to the Chin Hills, West Burma (Myanmar), with notes from nearby areas | url = http://orientalbirdclub.org/wp-content/uploads/2012/09/Robson-Chin.pdf | czasopismo = Forktail | wolumin = 13 | strony = 109–120 | rok = 1998 | język = en}}</ref>
+<ref name=waza>{{Cytuj stronę | url = http://www.waza.org/en/site/conservation/waza-conservation-projects/overview/black-stork-reintroduction | tytuł = Black Stork Reintroduction | data dostępu = 26 lipca 2017 | autor = World Association of Zoos and Aquariums | język = en | archiwum = https://web.archive.org/web/20170726155342/http://www.waza.org/en/site/conservation/waza-conservation-projects/overview/black-stork-reintroduction | zarchiwizowano = 26 lipca 2017}}</ref>
+<ref name=rareb>{{Cytuj książkę | nazwisko = Dymond | imię = J.N | nazwisko2 = Fraser | imię2 = P.A | nazwisko3 = Gantlett | imię3 = S.J.M | tytuł = Rare Birds in Britain and Ireland | url = https://books.google.com/books?id=CAHVBAAAQBAJ&pg=PA41 | wydawca = Bloomsbury Publishing | miejsce = London, United Kingdom | data = 2010 | rok =  | strony = 40–41 | isbn = 9781408139622 | język = en}}</ref>
+<ref name=peebles>{{Cytuj książkę | nazwisko = Thom | imię = Valerie M. | tytuł = Birds in Scotland | url = https://books.google.com/books?id=Sf7UBAAAQBAJ&pg=PA90&lpg=PA90 | wydawca = Bloomsbury Publishing | miejsce = London, United Kingdom | rok = 2010 | strony = 90 | isbn = 978-1-4081-3835-9 | język = en}}</ref>
+<ref name=Qashqaei>{{Cytuj pismo | nazwisko = Qashqaei | imię = Ali Turk | nazwisko2 = Dibadj | imię2 = Parham | nazwisko3 = Sadeghpour | imię3 = Shahrokh | nazwisko4 = Jomehpour | imię4 = Mehdi | nazwisko5 = Aslani | imię5 = Javad | tytuł = Further breeding records of Black Stork ''Ciconia nigra'' in Iran | url = https://www.researchgate.net/publication/312661384_Further_breeding_records_of_Black_Stork_Ciconia_nigra_in_Iran | czasopismo = Sandgrouse | wolumin = 39 | strony = 48–52 | rok = 2017 | język = en}}</ref>
+<ref name=iranwet>{{Cytuj książkę | nazwisko = Firouz | imię = Eskandar | tytuł = The Complete Fauna of Iran | url = https://books.google.com/books?id=t2EZCScFXloC&pg=PA120 | wydawca = I.B.Tauris | miejsce = London, United Kingdom | rok = 2005 | strony = 120 | isbn = 9781850439462 | język = en}}</ref>
+<ref name=migration>{{Cytuj książkę | nazwisko = Perrins | imię = Christopher M. | nazwisko2 = Elphick | imię2 = Jonathan | tytuł = The Complete Encyclopedia of Birds and Bird Migration | url = https://books.google.com/books?id=gPizZeq1wasC | wydawca = Chartwell Books | miejsce = Edison, New Jersey | data = 2003 | strony = 93–94 | isbn = 9780785816676 | język = en}}</ref>
+<ref name=weather>{{Cytuj książkę | nazwisko = Elkins | imię = Norman | tytuł = Weather and Bird Behaviour | url = https://books.google.com/books?id=fiQb4GcuDx8C&pg=PA179&dq | wydawca = A&amp;C Black | miejsce = United Kingdom | data = 2010 | rok =  | strony = 179–180 | isbn = 9781408128220 | język = en}}</ref>
+<ref name=strait>{{Cytuj książkę | nazwisko = Finlayson | imię = Clive | tytuł = Birds of the Strait of Gibraltar | url = https://books.google.com/books?id=yffUBAAAQBAJ&pg=PA33&dq | wydawca = Bloomsbury Publishing | miejsce = London, United Kingdom | data = 2010 | rok =  | strony = 33 | isbn = 9781408136942 | język = en}}</ref>
+<ref name=bobek08>{{Cytuj pismo | nazwisko = Bobek | imię = Miroslav | nazwisko2 = Hampl | imię2 = Radek | nazwisko3 = Peške | imię3 = Lubomír | nazwisko4 = Pojer | imię4 = František | nazwisko5 = Šimek | imię5 = Jaroslav | tytuł = African Odyssey project–satellite tracking of black storks ''Ciconia nigra'' breeding at a migratory divide | czasopismo = Journal of Avian Biology | wolumin = 39 | wydanie = 5 | strony = 500–506 | rok = 2008 | doi = 10.1111/j.0908-8857.2008.04285.x | język = en}}</ref>
+<ref name=iberian>{{Cytuj książkę | nazwisko = Juana | imię = Eduardo de | nazwisko2 = Garcia | imię2 = Ernest | tytuł = The Birds of the Iberian Peninsula | url = https://books.google.com/books?id=BgIzBgAAQBAJ&pg=PA163&dq | wydawca = Bloomsbury Publishing | miejsce = United States | data = 2015 | strony = 162–163 | isbn = 9781472905918 | język = en}}</ref>
+<ref name=tunisia>{{Cytuj książkę | nazwisko = Thomsen | imię = Peter | nazwisko2 = Jacobsen | imię2 = Peder | tytuł = The birds of Tunisia: an annotated check-list and a field-guide to bird-watching | url = https://books.google.com/books?id=7bRPAAAAYAAJ | wydawca = Nature-Travels | miejsce = Copenhagen, Denmark | data = 1979 | strony = 17–18 | isbn = 9788798076414 | język = en}}</ref>
+<ref name=stopover>{{Cytuj pismo | nazwisko = Chevallier | imię = Damien | nazwisko2 = Le Maho | imię2 = Yvon | nazwisko3 = Brossault | imię3 = P. | nazwisko4 = Baillon | imię4 = François | nazwisko5 = Massemin | imię5 = Sylvie | tytuł = The use of stopover sites by Black Storks (''Ciconia nigra'') migrating between West Europe and West Africa as revealed by satellite telemetry | czasopismo = Journal of Ornithology | wolumin = 152 | wydanie = 1 | strony = 1–13 | rok = 2011 | doi = 10.1007/s10336-010-0536-6 | język = en}}</ref>
+<ref name=ripleyg>{{Cytuj książkę | autor = Rasmussen, Pamela C. | autor2 = Anderton, John C. | tytuł = Birds of South Asia. The Ripley Guide. Volume 2. | wydawca = Smithsonian Institution and Lynx Edicions | rok = 2005 | strony = 63 | język = en}}</ref>
+<ref name=rspb>{{Cytuj książkę | autor = Anonymous | tytuł = RSPB Pocket Birds of Britain and Europe | url = https://books.google.com/books?id=YbDGDQAAQBAJ&pg=PA133&dq | wydawca = Dorling Kindersley Limited | miejsce = London, United Kingdom | rok = 2017 | strony = 133 | isbn = 9780241302781 | język = en}}</ref>
+<ref name=shadow>{{Cytuj książkę | nazwisko = Pottetz | imię = Liselotte | nazwisko2 = Barowski | imię2 = Anatol | tytuł = Black Stork – White Shadow | url = https://books.google.com/books?id=h2G8DQAAQBAJ&pg=PT2&dq | wydawca = Edition digital | rok = 2016 | strony = 3 | isbn = 9783956557491 | język = de}}</ref>
+<ref name=nesttrees>{{Cytuj pismo | nazwisko = Lõhmus | imię = Asko | nazwisko2 = Sellis | imię2 = Urmas | tytuł = Nest trees – a limiting factor for the Black Stork (''Ciconia nigra'') population in Estonia | url = http://www.aves.be/fileadmin/Aves/Bulletins/Articles/40_1-4/40_1-4_84.pdf | czasopismo = Aves | wolumin =  | wydanie = 1–4 | strony = 84–91 | rok = 2003 | język = en}}</ref>
+<ref name=factors>{{Cytuj pismo | nazwisko = Vlachos | imię = Christos G. | nazwisko2 = Bakaloudis | imię2 = Dimitrios E. | nazwisko3 = Alexandrou | imię3 = Olga G. | nazwisko4 = Bontzorlos | imię4 = Vasileios A. | nazwisko5 = Papakosta | imię5 = Malamati A. | tytuł = Factors affecting the nest site selection of the black stork, Ciconia nigra in the Dadia-Lefkimi-Soufli National Park, north-eastern Greece | url = http://s3.amazonaws.com/academia.edu.documents/32083112/2008_factors_affecting_the_nest_site_selection_in_the_black_stork.pdf | czasopismo = Folia Zoologica | wolumin = 57 | wydanie = 3 | strony = 251–257 | rok = 2008 | język = en}}</ref>
+<ref name=historyof>{{Cytuj książkę | nazwisko = Dresser | imię = Henry Eeles | tytuł = A History of the Birds of Europe: Including All the Species Inhabiting the Western Palaeactic Region | url = https://books.google.com/books?id=GCXA0Od1XMUC&pg=RA23-PA8&dq | wydawca = author | rok = 1881 | strony = 8 | język = en}}</ref>
+<ref name=naliboki>{{Cytuj książkę | nazwisko = Sidorovich | imię = Vadim | tytuł = Naliboki Forest: Wild animals | url = https://books.google.com/books?id=55SzDAAAQBAJ&pg=PT42&dq | wydawca = Chatyry Chverci | miejsce = Belarus | rok = 2016 | strony = 494–498 | isbn = 9789855810354 | język = en}}</ref>
+<ref name=isolated>{{Cytuj pismo | nazwisko = Fernández-Garayzábal | imię = J. F. | nazwisko2 = Vela | imię2 = A. I. | nazwisko3 = Egido | imię3 = R. | nazwisko4 = Hutson | imię4 = R. A. | nazwisko5 = Lanzarot | imię5 = M. P. | tytuł = ''Corynebacterium ciconiae'' sp. nov., isolated from the trachea of black storks (''Ciconia nigra'') | url = http://www.microbiologyresearch.org/docserver/fulltext/ijsem/54/6/2191.pdf?expires=1500019961&id=id&accname=guest&checksum=AE5ADA70C6217F1090EA3878A55C0BDB | czasopismo = International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology | wolumin = 54 | wydanie = 6 | strony = 2191–2195 | rok = 2004 | doi = 10.1099/ijs.0.63165-0 | język = en}}</ref>
+<ref name=nestsof>{{Cytuj pismo | nazwisko = Błoszyk | imię = Jerzy | nazwisko2 = Gwiazdowicz | imię2 = Dariusz J. | nazwisko3 = Halliday | imię3 = Bruce | nazwisko4 = Dolata | imię4 = Paweł T. | nazwisko5 = Gołdyn | imię5 = Bartłomiej | tytuł = Nests of the black stork ''Ciconia nigra'' as a habitat for mesostigmatid mites (Acari: Mesostigmata) | url = https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/biolog.2009.64.issue-5/s11756-009-0146-z/s11756-009-0146-z.pdf | czasopismo = Biologia | wolumin = 64 | wydanie = 5 | strony = 962–968 | rok = 2009 | doi = 10.2478/s11756-009-0146-z | język = en}}</ref>
+<ref name=Brisson1>{{Cytuj książkę | nazwisko = Brisson | imię = Mathurin Jacques | tytuł = Ornithologie; ou, Méthode contenant la division des oiseaux en ordres, sections, genres, espéces & leurs variétés. &c Vol-ume 1 | wydawca = C.J.B. Bauche | miejsce = Paris, France | rok = 1760 | strony = 48 | język = fr }}</ref>
+<ref name=Dykes2008>{{Cytuj pismo | nazwisko = Dykes | imię = Gareth J. | nazwisko2 = Alexander | imię2 = Cyril Walker | tytuł = New Records of Fossil ‘Waterbirds’ from the Miocene of Kenya | czasopismo = American Museum Novitates | wolumin = 3610 | strony = 1–10 | rok = 2008 | issn = 0003-0082 | doi = 10.1206/0003-0082(2008)3610[1:nrofwf]2.0.co;2 | język = en }}</ref>
+<ref name=kahl>{{Cytuj pismo | nazwisko = Kahl | imię = M. Philip | tytuł = An overview of the storks of the world | czasopismo = Colonial Waterbirds | wolumin = 10 | wydanie = 2 | strony = 131–134 | rok = 1987 | doi = 10.2307/1521251 | język = en }}</ref>
+<ref name=Lewis1918>{{Cytuj książkę | nazwisko = Lewis | imię = Charlton Thomas | nazwisko2 = Kingery | imię2 = Hugh Macmaster | tytuł = An Elementary Latin Dictionary | wydawca = American Book Company | miejsce = New York | rok = 1918 | strony = 126 | isbn = 0-19-910205-8 | język = en }}</ref>
+<ref name=Linnaeus1758>{{Cytuj książkę | nazwisko = Linnaeus | imię = Carl | autor link = Carl Linnaeus | tytuł = Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata | url = https://archive.org/stream/carolilinnaeisy00gesegoog#page/n151/mode/1up | wydawca = (Laurentii Salvii) | miejsce = [[Stockholm|Holmiae]] | rok = 1758 | strony = 142 | język = la }}</ref>
+<ref name=sh2015>{{Cytuj pismo | nazwisko = Sitko | imię = J. | nazwisko2 = Heneberg | imię2 = P. | tytuł = Composition, structure and pattern of helminth assemblages associated with central European storks (Ciconiidae) | czasopismo = Parasitology International | wolumin = 64 | wydanie = 2 | strony = 130–134 | rok = 2015 | doi = 10.1016/j.parint.2014.11.004 | język = en }}</ref>
+<ref name=Slikas1997>{{Cytuj pismo | nazwisko = Slikas | imię = Beth | tytuł = Phylogeny of the Avian Family Ciconiidae (Storks) Based on CytochromebSequences and DNA–DNA Hybridization Distances | czasopismo = Molecular Phylogenetics and Evolution | wolumin = 8 | wydanie = 3 | strony = 275–300 | rok = 1997 | issn = 1055-7903 | doi = 10.1006/mpev.1997.0431 | pmid = 9417889 | język = en }}</ref>
+<ref name=Stevenson2001>{{Cytuj książkę | nazwisko = Stevenson | imię = Terry | nazwisko2 = Fanshawe | imię2 = John | tytuł = Field Guide to the Birds of East Africa: Kenya, Tanzania, Uganda, Rwanda, Burundi | wydawca = Elsevier Science | rok = 2001 | strony = 28 | isbn = 978-0856610790 | język = en }}</ref>
+<ref name=wood>{{Cytuj pismo | nazwisko = Wood | imię = D. Scott | tytuł = Concordance between classifications of the Ciconiidae based on behavioral and morphological data | url = http://www.springerlink.com/content/j751633412207kk3/fulltext.pdf | czasopismo = Journal of Ornithology | wolumin = 125 | strony = 25–37 | rok = 1984 | doi = 10.1007/BF01652936 | język = en }}</ref>
+<ref name=Zielinski2002>{{Cytuj pismo | nazwisko = Zielinski | imię = Piotr | tytuł = Brood reduction and parental infanticide — are the White Stork ''Ciconia ciconia'' and the Black Stork ''C. nigra'' exceptional? | url = http://agris.fao.org/agris-search/search.do?recordID=US201600008842 | czasopismo = Acta Ornithologica | wolumin = 37 | wydanie = 2 | strony = 113–119 | rok = 2002 | doi = 10.3161/068.037.0207 | język = en | data dostępu = 14 lutego 2011}}</ref>
 }}
 == Bibliografia ==
+* {{cytuj książkę | odn = tak | imię = Stanley | nazwisko = Cramp | tytuł = Handbook of the Birds of Europe, the Middle East, and North Africa: The Birds of the Western Palearctic | tom = 1. Ostrich to Ducks | wydawca = Oxford: Oxford University Press | rok = 1977 | isbn = 0-19-857358-8}}
-* {{cytuj książkę |nazwisko=Stastny |imię=Karel, |tytuł=Ptaki wodne|wydawca=Delta |miejsce=Warszawa |rok=1993 |id= |isbn= 83-85817-10-7}}
-* {{cytuj książkę |nazwisko=Vasak |imię=Pavel |tytuł=Ptaki leśne|wydawca=Delta |miejsce=Warszawa |rok=1993 |id= |isbn= 83-85817-28-X}}
-* {{cytuj książkę |nazwisko=Richarz |imię=Klaus |tytuł=Ptaki – Przewodnik |wydawca=MUZA |miejsce=Warszawa |rok=2009 |id= |isbn= 978-83-7495-018-3}}
-* {{cytuj pismo | autor = Neubauer G., Sikora A., Chodkiewicz T., Cenian Z., Chylarecki P., Archita B., Betleja J., Rohde Z., Wieloch M., Woźniak B., Zieliński P., Zielińska M. | tytuł = Monitoring populacji ptaków Polski w latach 2008-2009 | czasopismo = Biuletyn Monitoringu Przyrody | wolumin = 8 | strony = 1-40 | data = 2011}}
 == Zobacz też ==
-* [[ptaki Polski]]
+* [[Ptaki Polski]]
-== Linki zewnętrzne ==
-* [http://www.pwg.otop.org.pl/obro11.php Aktywna ochrona bociana czarnego w Południowej Wielkopolsce]
 {{Kontrola autorytatywna}}
 [[Kategoria:Bociany]]
+[[Kategoria:Ptaki Azji]]
 [[Kategoria:Ptaki Afryki]]
 [[Kategoria:Ptaki Europy]]
-[[Kategoria:Ptaki Azji]]