Gieorgij Żukow

Gieorgij Konstantinowicz Żukow

Георгий Константинович Жуков

Gieorgij Żukow podczas przemowy 1 września 1941 roku
marszałek Związku Radzieckiego
Data i miejsce urodzenia	1 grudnia 1896 Striełkowka
Data i miejsce śmierci	18 czerwca 1974 Moskwa
Przebieg służby
Lata służby	1915–1917 (Armia Imperium Rosyjskiego) 1917–1957 (Armia Czerwona)
Siły zbrojne	Armia Imperium Rosyjskiego Armia Czerwona
Stanowiska	szef Sztabu Generalnego, z-ca naczelnego wodza, dowódca Frontów: Leningradzkiego, Zachodniego, 1 Ukraińskiego, 1 Białoruskiego
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa, wojna domowa w Rosji, bitwa nad Chałchin-Goł, II wojna światowa: obrona Leningradu, bitwa pod Moskwą, Operacja Mars, Operacja Uran, bitwa na Łuku Kurskim, Operacja Bagration, Bitwa o Berlin
Odznaczenia

Gieorgij Konstantinowicz Żukow (ros. Георгий Константинович Жуков, ur. 19 listopada^?/1 grudnia 1896 w Striełkowce, zm. 18 czerwca 1974 w Moskwie) – radziecki dowódca wojskowy, uczestnik rewolucji październikowej, szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, zastępca naczelnego wodza podczas II wojny światowej, marszałek Związku Radzieckiego (1943), minister obrony ZSRR (1955–1957), czterokrotny Bohater Związku Radzieckiego (1939, 1944, 1945, 1956) i Bohater Mongolii (1972), członek Komitetu Centralnego KPZR (1953–1957), deputowany do Rady Najwyższej ZSRR 1., 2., 3. i 4. kadencji (1937–1958).

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Gieorgij Żukow w 1916

Urodził się 1 grudnia 1896 we wsi Striełkowka w guberni kałuskiej (obecnie w obwodzie kałuskim), w ubogiej chłopskiej rodzinie. Ojciec zajmował się szewstwem a matka posiadająca duża siłę fizyczną dla poprawy budżetu rodzinnego popisywała się podnoszeniem worków z pszenicą o wadze 180 funtów (około 82 kg). Został oddany do terminu, do kuśnierza. 7 sierpnia 1915 został powołany do Armii Imperium Rosyjskiego – służył w kawalerii, wyróżniał się odwagą, był kilkakrotnie ranny i kontuzjowany.

Pod koniec sierpnia 1916, po ukończeniu szkoły podoficerskiej, walczył w 10. Nowogrodzkim Pułku Dragonów na Froncie Południowo-Zachodnim. W październiku odniósł ciężką kontuzję połączoną z częściową utratą słuchu i został skierowany do zapasowego pułku kawalerii. Za walki na Froncie Zachodnim i odniesione rany został dwukrotnie odznaczony Krzyżem św. Jerzego V i IV klasy. W grudniu 1917 po rozwiązaniu szwadronu, wrócił do Moskwy, a następnie do rodzinnej wsi, gdzie długo chorował na tyfus.

Wojna domowa w Rosji i okres międzywojenny

W sierpniu 1918 wstąpił w szeregi Armii Czerwonej. Brał udział w rewolucji październikowej, a następnie w latach 1918–1920, w wojnie domowej w Rosji. Walczył po stronie bolszewickiej jako dowódca szwadronu kawalerii na Frontach: Wschodnim, Zachodnim i Południowym przeciwko wojskom Kozaków uralskich pod Carycynem oraz wojskom gen. Antona Denikina i gen. Piotra Wrangla.

Od maja do czerwca 1919, w składzie 1. Moskiewskiej Dywizji Kawalerii udał się na Ural, gdzie brał udział w bitwach z Kozakami w rejonie stacji Szipowo, a od czerwca do sierpnia tego roku, w walkach o Orał, a następnie w rejonie stacji Władimirowka i Nikołajewska. Od września do października 1919, brał udział w walkach pod Carycynem, a następnie nad Achtubą, w pobliżu miasta Wołżski, gdzie został ranny odłamkiem granatu. W 1921 roku wziął udział w tłumieniu przez Armię Czerwoną Powstania Antonowa na Tambowszczynie. Został za to nagrodzony Orderem Czerwonego Sztandaru. W latach 20. XX w. był dowódcą jednego z dwóch pułków czołgów, jakie istniały wówczas w ZSRR. Później dowodził dywizją i korpusem kawalerii.

W 1939 kierował radziecką obroną na Dalekim Wschodzie – zwycięstwo radzieckie w bitwie nad rzeką Chałchin Goł w Mongolii zdecydowało o skierowaniu japońskiej ekspansji w innym kierunku. Podczas 104 dni dowództwa na Dalekim Wschodzie wydał ponad ok. 600 wyroków śmierci.

II wojna światowa

Podczas II wojny światowej w 1941 szef Sztabu Generalnego. Jako szef sztabu generalnego, był jednym ze współodpowiedzialnych za katastrofalne klęski Armii Czerwonej w pierwszych miesiącach wojny, w czasie których w krótkim czasie ZSRR stracił miliony żołnierzy. Zdymisjonowany 29.07.1941 . W tym dniu objął też dowództwo Frontu Rezerwowego. Na początku września 1941 roku prowadził ciężkie walki o przyczółek niemiecki w okolicach Jelni (Operacja jelnińska). Obydwie strony poniosły ciężkie straty, a wojska niemieckie zostały zmuszone do wycofania się. Dalsza ofensywa Żukowa na tym kierunku nie powiodła się.

Pomiędzy 14.09.1941 - 6.10.1941 dowódca obrony Leningradu. Zasłynął tam swoim powszechnie znanym niezwykłym okrucieństwem, np. szyfrogram nr 4976 do dowódców armii Frontu Leningradzkiego oraz Floty Bałtyckiej: „Ogłoście wszystkim, że rodziny tych, którzy poddadzą się wrogom, zostaną rozstrzelane, a po powrocie z niewoli oni też zostaną rozstrzelani”. Chociaż Żukowowi przypisuje się zorganizowanie obrony i utrzymanie Leningradu, to w rzeczywistości w tym czasie Hitler zrezygnował już ze zdobywania miasta na rzecz blokady.

Od 8.10.1941 dowodził Frontem Zachodnim (Bitwa pod Moskwą). W tym okresie czasu był również powszechnie nienawidzony przez podwładnych za okrucieństwo, chamstwo i chaos jaki wprowadzał, np. dowódca 43 Armii generał major K. D. Gołubiew napisał list bezpośrednio do Stalina: „.. Drugiego dnia po przyjeździe oznajmiono mi, że zostanę rozstrzelany, trzeciego dnia miałem iść pod sąd, czwartego grożono, że zostanę rozstrzelany przed frontem armii”.

Dowodził również Frontem Zachodnim w trakcie Operacji rżewsko-wiaziemska pomiędzy 8.01.1942 a 20.04.1942. Od 09.1942 zastępca naczelnego wodza. W trakcie przygotowań do kontrofensywy pod Stalingradem (Operacja Uran, Operacja Mały Saturn) i w czasie samej kontrofensywy przygotowywał i dowodził własną nieudaną operację (Operacja Mars) pod Rżewem. Operacja ta została celowo zapomniana przez historiografię radziecką. Nie odegrał istotnej roli również w bitwie na Łuku Kurskim. Pisał o tym we wspomnieniach główny marszałek lotnictwa Gołowanow: „Żukow nie ma bezpośredniego związku ani z bitwą stalingradzką, ani z bitwą na Łuku Kurskim, ani z wieloma innymi operacjami”. Od 11.1944 dowodził 1 Frontem Białoruskim. Pod jego dowództwem front przeprowadził operacje: Operację wiślańsko-odrzańską oraz operację berlińską. Ponosi osobistą odpowiedzialność za ogromne straty (ok. 300 tys zabitych) poniesione przez Front przy forsowaniu Odry, przełamaniu obrony na wzgórzach Seelow (Bitwa o wzgórza Seelow) i w walkach ulicznych w samym Berlinie w związku z planem zdobycia stolicy III Rzeszy przed świętem 1 Maja.

8 maja 1945 o 22:43 w Berlinie, w imieniu Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej, wraz z przedstawicielami rządów USA, Wielkiej Brytanii i Francji przyjął z rąk feldmarszałka Wilhelma Keitla bezwarunkową kapitulację hitlerowskich Niemiec i został mianowany dowódcą radzieckiej strefy okupacyjnej, został także radzieckim przedstawicielem w Międzysojuszniczej Radzie Kontroli.

24 czerwca 1945 na polecenie marsz. Józefa Stalina wspólnie z marsz. Konstantym Rokossowskim przyjął triumfalną Paradę Zwycięstwa na Placu Czerwonym w Moskwie, podczas której, na specjalny podest przed Mauzoleum Lenina, zostało rzuconych 200 zdobycznych niemieckich sztandarów wojskowych. Pierwszym rzuconym był osobisty proporzec Wodza i Kanclerza Rzeszy Adolfa Hitlera. Na trybunie honorowej znaleźli się m.in.: Józef Stalin, Wiaczesław Mołotow, Michaił Kalinin, marsz. Siemion Budionny, marsz. Klimient Woroszyłow oraz inni członkowie Biura Politycznego KC KPZR.

Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec

Podpisanie deklaracji Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec w Berlinie

Gen. Dwight Eisenhower (po lewej), marsz. Gieorgij Żukow (w środku) i marsz. Arthur Tedder podczas wręczenia Orderu Zwycięstwa marsz. Bernardowi Montgomery'emu

W lutym 1945, na konferencji jałtańskiej przewidziano powołanie Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec. 5 czerwca 1945 ogłoszono deklarację czterech głównodowodzących wojskami alianckimi o objęciu władzy najwyższej w stosunku do Niemiec.

Głównodowodzącymi Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec byli: amerykański gen. Dwight Eisenhower, brytyjski marsz. Bernard Law Montgomery, francuski gen. Jean de Lattre de Tassigny i Marszałek Związku Radzieckiego Gieorgij Żukow.

5 czerwca 1945 głównodowodzący wydali również oświadczenie o podziale Niemiec i formie zarządzania. Państwo niemieckie w granicach z 1937, zostało podzielone na 4 strefy okupacyjne, a Berlin na cztery sektory. Głównodowodzący byli gubernatorami wojskowymi poszczególnych stref okupacyjnych. Każdy z nich zarządzał swoją strefą, a całymi Niemcami – Sojusznicza Rada Kontroli.

Pod koniec sierpnia 1945 na konferencji poczdamskiej ustalono szczegółowe zadania dla Rady. Sojusznicza Rada Kontroli zbierała się trzy razy w miesiącu w gmachu sądu okręgowego, w amerykańskim sektorze Berlina. Przewodniczący Rady pełnili swoje obowiązki rotacyjnie, zmieniając się co miesiąc. Zebrania Rady miały jednak charakter formalny, gdyż wszystkie istotniejsze decyzje podejmowały rządy aliantów, a przez Radę były tylko proklamowane.

Okres powojenny

W roku 1946 objął dowództwo nad całością wojsk lądowych ZSRR, jednak Józef Stalin usunął go z tej funkcji. Zagrożony aresztowaniem, uniknął go dzięki interwencji marszałków i generałów radzieckich (m.in. marsz. Iwana Koniewa), albowiem ci obawiali się nowej czystki, która zaczęłaby się od Żukowa. W latach 1946–1948 dowodził Odeskim Okręgiem Wojskowym.

Po śmierci Józefa Stalina został mianowany I zastępcą ministra obrony ZSRR. 26 czerwca 1953, pod kierownictwem Nikity Chruszczowa brał udział w aresztowaniu Ławrientija Berii.

W 1954 przeprowadził próby jądrowe na Poligonie Tockoje z udziałem ponad 40 tys. żołnierzy, testując działanie broni atomowej na ludziach. Zarówno żołnierze, jak i mieszkańcy okolicznych wsi otrzymali duże dawki promieniowania radioaktywnego.

W latach 1955–1957 pełnił funkcję ministra obrony ZSRR. W 1956 był inicjatorem i organizatorom stłumienia rewolucji węgierskiej, skierowanej przeciwko dominacji ZSRR i ustrojowi komunistycznemu.

Równolegle ze służbą wojskową aktywnie działał w partii komunistycznej. W latach 1941–1946 i 1952–1953 był kandydatem na członka, w latach 1953–1957 członkiem Komitetu Centralnego KPZR, a w latach 1956–1957 zasiadał w Prezydium KC KPZR. W latach 1937–1958 był deputowanym do Rady Najwyższej ZSRR od 1. do 4. kadencji.

W 1958, po przegraniu walki o władzę z Nikitą Chruszczowem (któremu poparcia udzieliła tak większość funkcjonariuszy partyjnych, jak wyższej kadry dowódczej Armii Radzieckiej), został wykluczony ze składu Komitetu Centralnego KPZR oraz odwołany ze wszystkich stanowisk i przeniesiony w stan spoczynku (według legendy stało się tak za sprzeciwianie się wpływowi KPZR na armię, czy też za nadmierną popularność zagrażającą władzy Nikity Chruszczowa).

W 1964, po długiej izolacji politycznej i dojściu do władzy Leonida Breżniewa, częściowo odzyskiwał wpływy. W 1965 mógł przystąpić do pisania swoich wspomnień – pracy która komplikowała się na skutek ingerencji naczelnych władz partyjnych ZSRR w redagowanie jej treści. W 1967 przeszedł zawał serca. W marcu 1969 zostało opublikowane pierwsze wydanie Wspomnień i refleksji Gieorgija Żukowa. Wspomnienia Żukowa zostały wydane w 18 językach, w milionowych nakładach, a autor przystąpił do redagowania i uzupełnienia II wydania. Co ciekawe, każde kolejne wydanie (oprócz pierwszego wszystkie są pośmiertne) różni się od poprzedniego – stając się zgodne z aktualną linią oficjalnych kremlowskich pism wojskowych.

Zmarł 18 czerwca 1974, przeżywszy o pół roku swoją żonę Galinę Aleksandrownę. Jego ciało zostało skremowane, a urnę z prochami umieszczono pod murem kremlowskim na Placu Czerwonym w Moskwie. W jego pogrzebie uczestniczyła delegacja Wojska Polskiego z wiceministrem obrony narodowej – zastępcą ministra ds. ogólnych gen. broni Józefem Urbanowiczem na czele.

Odtajnione akta

W 2016 roku odtajniono akta osobowe Gieorgija Żukowa, z których wynika między innymi, że chorował na miażdżycę tętnic i serca. W 1965 i 1967 roku przeszedł dwa zawały mięśnia sercowego, a w 1968 i 1972 roku dwa udary. Padł ofiarą paryskiego donosu sugerującego spisek w celu obalenia władzy w ZSRR. Akta zawierają także listę przywilejów, z których korzystali on i jego rodzina.

Kult Żukowa

Medal Żukowa

Order Żukowa Order Żukowa

Jeszcze za czasów radzieckich w centrum Moskwy, w pobliżu Kremla, postawiono pomnik marsz. Georgija Żukowa. W sumie poświęcono mu około 30–40 pomników, z moskiewskim na czele. W Związku Radzieckim ustanowiono Medal Żukowa, odznaczenie, które wręcza się do dzisiaj. W podobny sposób upamiętnił sławnego dowódcę z czasów II wojny światowej prezydent Federacji Rosyjskiej Borys Jelcyn ustanawiając 9 maja 1994 jednoklasowy Order Żukowa.

Żukow zarówno w czasach ZSRR, jak i w dzisiejszej Rosji to ikona. Za rządów Leonida Breżniewa zaczął się rodzić kult Żukowa: marszałka sławiono jako geniusza, kogoś na podobieństwo Cezara lub Napoleona. Przedstawiano go jako wielkiego dowódcę, który poprowadził ZSRR do zwycięstwa w drugiej wojnie światowej, człowieka nieodpowiedzialnego za zbrodnie czasów stalinowskich. Pojawił się ruch młodzieżowy, który obrał sobie za patrona właśnie jego: wcześniej byli pionierzy leninowcy, teraz także żukowowcy. Niedawno w Rosji pojawiła się propozycja, aby Żukowa kanonizować i zaliczyć w poczet świętych Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Nadal powstają pomniki na jego cześć, w 1995 roku odsłonięty został monument marszałka w Jekaterynburgu.

W Polsce imieniem Żukowa nazwano plac u zbiegu ulic: Wielkopolskiej, Śląskiej, Wąskiej i Niedziałkowskiego w centralnej części Szczecina. W 2008 jego nazwę zmieniono na Plac Teatralny, co związane było z budową przy nim nowej siedziby Teatru Lalek Pleciuga. Żukow jest również patronem jednej z ulic Jaworzna – odnoga ulicy Krakowskiej w południowej części miasta.

Inny obraz tej „ikony ZSRR” ukazuje Wiktor Suworow w książkach Żukow. Cień Zwycięstwa oraz Klęska. Według niego Gieorgij Żukow był nieudolnym dowódcą posługującym się bardziej zdolnymi podwładnymi i wypierającym się odpowiedzialności za nieprzygotowanie ZSRR do obrony w 1941. To z jego inicjatywy w 1941 pozbawiono czołgi piechoty i stworzono niesterowalne w dowodzeniu formacje pancerne (korpusy zmechanizowane), łatwo padajace łupem Niemców. Ponadto w decydujących momentach Żukow zręcznie unikał podejmowania decyzji (np. bitwa na Łuku Kurskim).

Odznaczenia i wyróżnienia

Mundur marsz. Gieorgija Żukowa

Mundur marsz. Gieorgija Żukowa – zdjęcie z ekspozycji w Muzeum historii Ukrainy w II wojnie światowej w Kijowie.

Znaczek Poczty ZSRR z marsz. Georgijem Żukowem, 1976

Znaczek Poczty Rosji z marsz. Georgijem Żukowem, 2004

Znaczek Poczty Kirgistanu z marsz. Georgijem Żukowem, 2005

Symbolem jego dokonań były odznaczenia i tytuły. Pierwsze odznaczenie – Order Czerwonego Sztandaru, otrzymał w 1921 za stłumienie antybolszewickiego powstania chłopskiego na Tambowszczyźnie. W 1956 jako jedyny w historii przyznał sobie, będąc ministrem obrony, czwartą Złotą Gwiazdę Bohatera Związku Radzieckiego (wbrew statutowi orderu). Decyzję uzasadnił następująco: „…W uznaniu wielkich zasług, a także na sześćdziesiąte urodziny…”

Gieorgij Żukow był posiadaczem znaczącej liczby orderów i odznaczeń, radzieckich i zagranicznych. Jego kolekcja odznaczeń przewyższa ilościowo nawet odznaczenia Józefa Stalina. Niektóre wymieniono poniżej:

Radzieckie i rosyjskie

• Medal „Złota Gwiazda” Bohatera Związku Radzieckiego – czterokrotnie (29 sierpnia 1939, 29 lipca 1944, 1 czerwca 1945, 1 grudnia 1956)
• Order Zwycięstwa – dwukrotnie (10 kwietnia 1944 – № 1, 30 marca 1945 – № 5)
• Order Lenina – sześciokrotnie (1936, 1939, 1945, 1956, 1966, 1971)
• Order Rewolucji Październikowej (1968)
• Order Czerwonego Sztandaru – trzykrotnie (1922, 1944, 1949)
• Order Suworowa I klasy – dwukrotnie (1943, 1943)
• Order Świętego Jerzego – dwukrotnie
• Medal „Za obronę Moskwy”
• Medal „Za obronę Leningradu”
• Medal „Za obronę Stalingradu”
• Medal „Za obronę Kaukazu”
• Medal „Za wyzwolenie Warszawy”
• Medal „Za zdobycie Berlina”
• Medal „Za zwycięstwo nad Japonią”
• Medal 100-lecia urodzin Lenina
• Medal „Za zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945”
• Medal jubileuszowy „Dwadzieścia lat Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945”
• Medal jubileuszowy „XX lat Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej”
• Medal jubileuszowy „30 lat Armii Radzieckiej i Floty”
• Medal jubileuszowy „40 lat Sił Zbrojnych ZSRR”
• Medal jubileuszowy „50 lat Sił Zbrojnych ZSRR”
• Medal „W upamiętnieniu 800-lecia Moskwy”
• Medal 250-lecia Leningradu
• Honorowa Broń ze Złotym Godłem Państwowym ZSRR (1968)

Zagraniczne

• Krzyż Wielki Orderu Wojennego Virtuti Militari (1945, Polska)
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1968)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1973)
• Order Krzyża Grunwaldu I klasy (1945, Polska)
• Medal za Warszawę 1939–1945 (Polska)
• Medal za Odrę, Nysę, Bałtyk (Polska)
• Medal 90-lecia urodzin Georgija Dimitrowa (Bułgaria)
• Medal 25-lecia Bułgarskiej Armii Ludowej (Bułgaria)
• Medal Przyjaźni Chińsko-Radzieckiej (ChRL)
• Czechosłowacki Wojskowy Order Lwa Białego „Za zwycięstwo” I Klasy (CSSR)
• Order Lwa Białego I Klasy (CSSR)
• Krzyż Wojenny Czechosłowacki 1939 (CSSR)
• Wielki Oficerski Krzyż Wojskowego Orderu Republiki (1956, Egipt)
• Krzyż Wielki Legii Honorowej (1945, Francja)
• Krzyż Wojenny (Francja)
• Order Wolności (1956, Jugosławia)
• Bohater Mongolii (1972)
• Order Suche Batora – trzykrotnie (1968, 1969, 1971, Mongolia)
• Оrder Czerwonego Sztandaru – dwukrotnie (1939, Mongolia)
• Medal „50-lecia Mongolskiej Republiki Ludowej” (Mongolia)
• Medal „50 lat Mongolskiej Armii Narodowej” (Mongolia)
• Medal „Za Zwycięstwo nad Japonią” (1945, Mongolia)
• Medal „XXX lat Zwycięstwa pod Chałchin-Goł” (1969, Mongolia)
• Order Czerwonego Sztandaru (1939, Tuwińska Republika Ludowa)
• Wielka Komandorska Legia Zasługi (1945, USA)
• Order Łaźni (1945, Wielka Brytania)
• Order Imperium Brytyjskiego (Wielka Brytania)
• Medal Garibaldiego (Włochy)
• Honorowy Tytuł Partyzanta Italii (1956, Włochy)

Bibliografia

• B. Potyrała, H. Szczegóła – Czerwoni marszałkowie. Elita Armii Radzieckiej 1935-1991, Wyd. WSP im. Tadeusza Kotarbińskiego, Zielona Góra 1997, ISBN 83-86832-23-1
• B. Potyrała, W. Szlufik – Who is who? Trzygwiazdkowi generałowie i admirałowie radzieckich sił zbrojnych z lat 1940-1991, Wyd. WSP, Częstochowa 2001, ISBN 83-7098-662-5
• Wiktor Suworow – Klęska, Dom Wydawniczy „Rebis”, Poznań 2010, ISBN 978-83-7510-454-7
• Wiktor Suworow – Żukow, cień zwycięstwa, AiB, 2002, ISBN 83-89187-01-9
• Wiktor Suworow: Cofam wypowiedziane słowa. Poznań: Dom Wydawniczy „Rebis”, 2014. ISBN 978-83-7301-800-6.
• Gieorgij Żukow – Wspomnienia i refleksje, Wyd. MON, Warszawa 1985, ISBN 83-11-07178-0
• Słownik biograficzny marszałków Związku Radzieckiego, t. III, Koszalin 2004
• Mała Encyklopedia Wojskowa, t. III, Wyd. MON, Warszawa 1971
• Encyklopedia II wojny światowej, Wyd. MON, Warszawa 1975
• (ros.) W. Jegorszyn – Feldmarszałkowie i marszałkowie, Moskwa 2000
• (ros.) K. Zalesskij – Imperium Stalina. Biograficzny słownik encyklopedyczny, Moskwa 2000
• (ros.) Radziecka Encyklopedia Wojskowa, Moskwa
• (ros.) Wielka Encyklopedia Radziecka, t. 9, ss. 238-239, Moskwa 1969-1978
• (ros.) Wojskowy słownik encyklopedyczny, Moskwa 1986
• Георгий Константинович Жуков – Герои страны (ros.) [dostęp 1 lipca 2010]
• Георгий Константинович Жуков – Проект ХРОНОС (ros.) [dostęp 1 lipca 2010]
• Wyżsi dowódcy Związku Radzieckiego (ros.) [dostęp 1 lipca 2010]