Podlasie

Bug w okolicach Drohiczyna

Kościół benedyktynek pw. Wszystkich Świętych w Drohiczynie

Bielsk Podlaski - Ratusz barokowy z 1776

Kościół Wniebowzięcia NMP w Siemiatyczach

Kościół św. Trójcy i pomnik w Tykocinie

Pałac Branickich w Choroszczy

Pałac Branickich w Białymstoku

Podlasie (albo Podlasze; białoruski: Падляшша, Padlaszsza, Padlašša, ukraiński: Підляшшя, Pidlaszszia, litewski: Palenkė, łacina: Podlachia) – historyczna kraina Polski leżąca na Nizinie Podlaskiej. Historyczne Podlasie obejmuje południową część województwa podlaskiego, północny wschód i północ województwa lubelskiego oraz wschodni skrawek województwa mazowieckiego. Zamieszkana jest głównie przez Podlasian, a także w niektórych regionach przez Podlaszuków.

Etymologia

Etymologia nazwy "Podlasie" do dziś nie jest jednoznaczna. Najprawdopodobniejsze są dwie wersje: Pierwsza, mówi o tym, że nazwa wzięła swój początek od olbrzymich niegdyś, a dziś tylko częściowo zachowanych puszcz i kniei. Tezę tę potwierdza(ło) wielu historyków m.in. znany i wybitny polski językoznawca Bogumił Samuel Linde w swoim monumentalnym Słowniku języka polskiego podając hasło Podlasie, Podlasze, Polesie interpretował pochodzenie nazwy od położenia, a mianowicie: jako kraj bliski lasów podlesiem nazywany, albo, że nazwa Podlasia może pochodzić od gęstych lasów. Podobnie twierdzi współczesna regionalistka i folklorystka Podlasia – Anna Natalia Kozera.

Druga równie prawdopodobna wersja to taka, że Podlasie wzięło swą nazwę od Lachów, czyli Polaków zamieszkujących te tereny. Twierdził tak m.in. znakomity znawca etnografii Podlasia i etymologii – Zygmunt Gloger, który uważał, że nazwa Podlasie nie powstała od lasów, jak nazwa Polesie, ale od Lachów (nazwa plemienia), przy granicy, których ciągnęło się Podlasie. Było to zatem pod-lasze (...) W tym przekonaniu popierał Glogera, także inny znany ówczesny regionalista Józef Mikulski, który pisał: Mazurzy zwartą ławą osiedli ziemie od środkowej Wisły do Liwca. Za Liwcem natomiast przemieszali się z ludnością ruską, która z czasem, naturalnym biegiem rzeczy uległa ich kulturze, przyjmując kulturę polską jako swoją. Jednak kraj leżący za Liwcem długi czas zwano Podlasze tj. kraj <<pod Lachami>>, co z czasem z mazurska przerobiono na Podlasie.

Inna spotykana hipoteza to np. wskazywanie na genezę słowa „Podlasie” od nazwy sąsiedztwa z terenami zamieszkałymi przez Jaćwingów, których Polacy nazywali „Podlasianami” lub „Polesianami”.

Historia

Przez obszar Podlasia na przestrzeni dziejów przetaczały się różnego rodzaju wydarzenia historyczne. Poza grodem w Haćkach, jednymi z najstarszych wczesnośredniowiecznych grodów na Podlasiu są grody w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach, powstałe w końcu IX i w X wieku. Gród w Zbuczu stanowił we wczesnym średniowieczu centrum administracji lokalnej. Informacje zebrane podczas wykopalisk wskazują, że zespół tych grodów należy wiązać z "mazowiecką" falą zasiedlenia tych terenów. Tereny te znajdowały się pod panowaniem Bolesława Chrobrego (wyprawa w 1018 na Kijów). W czasie reakcji pogańskiej w Polsce i objęciu władzy na Mazowszu przez Miecława wymienione grody zostały zniszczone przed 1041 rokiem przez wojska Jarosława Mądrego, który przejmuje Podlasie w latach 1044-1046 od księcia Kazimierza Odnowiciela, w zamian za pomoc w stłumieniu buntu Miecława. W związku z tym od tego czasu region ten przez pewien czas znajdował się pod kontrolą Rusi Kijowskiej do czasów panowania króla Bolesława Śmiałego oraz w 1182 roku księcia Kazimierza Sprawiedliwego. W 1180 roku Drohiczyn otrzymał książę Leszek Mazowiecki (syn Bolesława Kędzierzawego) w zamian za pomoc zbrojną udzieloną Wasylowi Jaropełkowiczowi w wyprawie przeciw Włodzimierzowi Wołodarowiczowi. Kazimierz Sprawiedliwy przyłączył z powrotem do Polski Ziemię drohiczyńską w 1192 roku. W latach 1209-1227 Ziemią drohiczyńską włada książę Leszek Biały, a w latach 1230-1238 książę Konrad I mazowiecki, który w 1237 roku sprowadził na Podlasie zakon rycerski braci dobrzyńskich. Do XV wieku Podlasie staje się terenem spornym między Mazowszem, Litwinami i książętami ruskimi.

W 1390 roku król Władysław Jagiełło przekazał Podlasie dożywotnio księciu Januszowi I Starszemu mazowieckiemu co potwierdził aktem wydanym w 1391 r. ("terram nostram Drohiczensen, Melnyk, Surasz, Byelsko ac omnibus villis in eisdem districtubus"). Podlasie jednak w niedługim czasie później zajął książę Witold. Wielki Książę Litewski Zygmunt Kiejstutowicz zgodził się żeby po jego śmierci Podlasie zajął wnuk Janusza książę Bolesław IV warszawski, co zgodnie z umową ten zrobił w 1440 roku i na co zgodził się syn Zygmunta Michał Bolesław Zygmuntowicz. Bolesław IV szybko opanował całą dzielnicę dzięki poparciu starosty drohickiego i mielnickiego Nasuty oraz podlaskiego rycerstwa. Wywołało to oburzenie w Wielkim Księstwie Litewskim, w związku z czym w listopadzie 1441 roku zwołano zjazd do Parczewa gdzie Litwini zażądali od Mazowszan zwrotu Podlasia, jednak nie doszło do kompromisu. Sprowokowało to akcję odwetową nowego wielkiego księcia Kazimierza Jagiellończyka, z ramienia którego wojewoda wileński Jan Gasztołd wyparł Nasutę z Mielnika i Drohiczyna. W związku z tym Bolesław IV zdecydował się na ustępstwa i w 1446 roku w Parczewie zrezygnował Podlasia wraz z powiatem węgrowskim za 6 tys. kop groszy praskich i w ten sposób dzielnica ponownie weszła w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1453 r. Bolesław IV wystąpił ponownie z pretensjami do ziemi podlaskiej. W związku z twardym stanowiskiem króla Polski na zjeździe w Parczewie, książę musiał jednak ostatecznie pogodzić się ze stratą. Od 1496 roku Ziemia drohicka i Ziemia mielnicka posługiwały się prawem polskim, a od 1501 roku także Ziemia bielska. Na sejmie w Wilnie w 1566 wydzielono z Podlasia Ziemię brzeską i Ziemię kamieniecką, które wraz z księstwem kobryńskim utworzyły województwo brzeskie.

Po podpisaniu unii lubelskiej w 1569 jako województwo podlaskie znalazło się w składzie Królestwa Polskiego na mocy aktu Przywilej przywrócenia ziemie Podlaskiej do Korony Polskiej. Podlasie wówczas składało się z ziem: drohickiej, mielnickiej i bielskiej.

Podczas Potopu szwedzkiego Podlasie zostało częściowo obrabowane w październiku 1656 roku przez Tatarów Subchana Gazi agi, którzy przeszli przez Czarną pod Brańskiem, Bielsk i Kamieniec. W maju i czerwcu 1657 roku dzielnica została spustoszona podczas najazdu węgierskiego Jerzego II Rakoczego oraz przez wojska szwedzkie. Spalone zostały m.in. Brańsk, Bielsk Podlaski, Mielnik i Drohiczyn. Oblegana była także twierdza w Tykocinie.

W styczniu 1660 roku Podlasie zostało spustoszone przez wojska moskiewskie Iwana Chowańskiego, który 25 grudnia spalił Zabłudów (gdzie wymordowano mieszkańców w kościele), w dniu 28 grudnia pod Krynkami rozbił pułk Jana Ogińskiego, po czym spustoszył dzielnicę po Węgrów, Białą Podlaską i Brześć. Spowodowało to kontrakcję Stefana Czarnieckiego, który ściągnął wojska z leż zimowych w Wielkopolsce.

W lipcu 1769 roku na zgromadzeniu w Drohiczynie szlachta podlaska przystąpiła do Konfederacji barskiej i rozpoczęła działania zbrojne przeciwko Rosjanom. W 1794 roku podczas Insurekcji kościuszkowskiej sformowano w Drohiczynie dywizję podlaską gen. Andrzeja Karwowskiego.

W 1795 roku podczas III Rozbioru Polski Podlasie zostało podzielone między Prusy i Austrię wzdłuż Bugu. Pruską część zorganizowano w departamencie białostockim Nowych Prus Wschodnich. W zaborze rosyjskim znalazło się tylko kilka wschodnich miasteczek takich jak Narewka, Milejczyce, Jałówka i Krynki.

W 1807 większa część Podlasia przeszła do zaboru rosyjskiego jako obwód białostocki. Pozostałą zaś część w 1809 włączono do Księstwa Warszawskiego jako departament łomżyński. Od 1815 część Podlasia, należąca uprzednio do Księstwa Warszawskiego, weszła w skład Królestwa Polskiego (Kongresowego). Wtedy też departament łomżyński przemianowano na województwo augustowskie ze stolicą w Suwałkach, odłączając przy okazji powiaty węgrowski i sokołowski. Po Powstaniu listopadowym władze carskie w 1832 r. wprowadziły granicę celną miedzy Królestwem Polskim i Rosją, co spowodowało przeniesienie wielu zakładów przemysłowych na teren obwodu białostockiego. W 1842 roku będący w zaborze rosyjskim obwód białostocki włączono do guberni grodzieńskiej. W czasie powstania styczniowego w latach 1863-1865 były prowadzone walki z Rosjanami na terenie Puszczy Augustowskiej, Puszczy Białowieskiej oraz w lasach nad rzeką Biebrzą i rzeką Ełk, a pod Siemiatyczami rozegrała się jedna z największych bitew powstania. Powstańczy Oddział Stanisława Brzóski utrzymywał się na Podlasiu aż do 1865 roku.

W 1919 znalazło się w całości w granicach II Rzeczypospolitej.

Miasta

Dawne przekształcenia administracyjne spowodowały duże zmiany w określaniu granic Podlasia. Po rozbiorach Polski i kongresie wiedeńskim Podlasiem zaczęto określać obszary, które nie znajdowały się w województwie podlaskim czasów I Rzeczypospolitej, szczególnie zaś obszar województwa, później guberni podlaskiej z czasów Królestwa Polskiego. Stąd też poniższy podział odróżnia miasta znajdujące się na Podlasiu właściwym (określonym granicami województwa podlaskiego I Rzeczypospolitej) od miast, które z powodu zmian administracyjnych po rozbiorach Polski zaczęły być określane jako również podlaskie.

Miasta Podlasia właściwego

Augustów Białystok Bielsk Podlaski Brańsk Choroszcz Ciechanowiec Drohiczyn Goniądz Hajnówka

Kleszczele Kosów Lacki Knyszyn Łapy Łosice Międzyrzec Podlaski Mońki Mordy

Rajgród Siemiatycze Sokołów Podlaski Suraż Szepietowo Tykocin Węgrów Wysokie Mazowieckie

Miasta poza Podlasiem właściwym

Poniżej znajdują się miasta nienależące do właściwego Podlasia. Te po lewej stronie Bugu bywają błędnie określane jako podlaskie z powodu przynależności do województwa podlaskiego w granicach utworzonego w 1809 r. departamentu siedleckiego.

Suwalszczyzna: Lipsk Sejny Suwałki Ruś Czarna: Czarna Białostocka Dąbrowa Białostocka Sokółka Suchowola Supraśl Wasilków Polesie: Biała Podlaska Terespol Włodawa

Małopolska: Dęblin Kock Łaskarzew Łuków Ostrów Lubelski Parczew Radzyń Podlaski Ryki Żelechów Mazowsze: Kolno Łochów Łomża Garwolin Grajewo Pilawa Siedlce Stoczek Łukowski Zambrów

Zobacz też

• Podlasie Południowe

Bibliografia

• Podlasie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 411 .
• Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903: województwo podlaskie i województwo trockie.