Przejdź do zawartości

Szparag lekarski

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Asparagus officinalis)
Szparag lekarski
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

szparagowate

Rodzaj

szparag

Gatunek

szparag lekarski

Nazwa systematyczna
Asparagus officinalis L.
Sp. Pl. ed. 1313 (1753)
Synonimy
  • Asparagus tenuifolius auct. lusit., non Lam.
  • Asparagus polyphyllus Steven ex Ledeb
  • Asparagus longifolius Fisch. ex Steud.
  • Asparagus caspius Hohen.
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Szparag lekarski (Asparagus officinalis L.) – gatunek byliny z rodziny szparagowatych. Występuje naturalnie w obszarze śródziemnomorskim i na terenach przyległych. Jest jedynym jadalnym przedstawicielem rodzaju szparag (Asparagus) i jako roślina uprawna rozpowszechniony został na całym świecie, z największym obecnie ośrodkiem produkcji w Chinach.

Jest warzywem cenionym ze względu na walory smakowe i lekkostrawność, przy czym jadalne są młode pędy zwane zwyczajowo szparagami lub wypustkami szparagów. W ofercie handlowej obecne są białe i zielone wypustki, które mimo różnic są pędami tego samego gatunku. Różna barwa wypustek wynika z różnego sposobu uprawy – zielone wypustki wyrastają nad powierzchnię gruntu, a białe rosną przysypane ziemią.

Szparag lekarski stosowany jest także jako roślina ozdobna i lecznicza, choć w Polsce od wielu lat nie jest jednak umieszczany w oficjalnym wykazie roślin leczniczych. Według medycyny ludowej oraz wzmianek w literaturze pięknej bywają uważane za afrodyzjak. Współczesne badania potwierdziły jego działanie moczopędne, ułatwiające defekację, hipotensyjne (tj. obniżające nadciśnienie tętnicze – dzięki poprawie stosunku jonów potasu do sodu), a także dużą zawartość witamin, soli mineralnych i przeciwutleniaczy.

Rozmieszczenie geograficzne

[edytuj | edytuj kod]

W Polsce dziko rośnie w południowej części kraju, na północy prawdopodobnie tylko zdziczały z dawnych upraw[4][5]. Stanowiska dzikie trudno odróżnić od zdziczałych ze względu na łatwość rozsiewania się z nasion. Obecnie rozpowszechniony niemal w całym kraju, szczególnie częsty na niżu na zachód od linii Wrocław-Płock-Gdańsk. Rzadko rośnie w górach i niektórych obszarach Polski północno-wschodniej i wschodniej[6]. Zasięg obejmuje środkową i południową Europę (na północ po Danię i południową Szwecję), północną Afrykę i zachodnią oraz środkową Azję (po Mongolię i chiński region autonomiczny Sinciang na wschodzie)[7]. Zdziczały w rejonie upraw na różnych obszarach o klimacie umiarkowanym, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, w Australii i Nowej Zelandii, w południowej części Ameryki Południowej, na wyspach Galapagos oraz w północnej Europie, w tym na wyspach brytyjskich[8].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Młode pędy otulone łuskowatymi liśćmi
Szczytowy fragment młodego pędu
Górna część pędu w czasie kwitnienia
Kwiat
Roślina owocująca
Zamierający jesienią pęd nadziemny
Pęd nadziemny
Nagi, obły i prosty, osiąga do 1,5 m (rzadko 2 m) wysokości. Silnie, wiechowato rozgałęziony w górnej części. W dolnej części nierozgałęziony, okryty nielicznymi i rzednącymi ku górze, skrętoległymi, łuskowatymi liśćmi. Liście wspierające odgałęzienia I rzędu u nasady są wydłużone w kolczastą ostrogę. Z pachwin liści w górnej części pędu wyrastają wznoszące się odgałęzienia boczne pędu. Z pachwin łuskowatych liści u nasady gałązek oraz rosnących na gałązkach wyrastają pęczki 3–15 (rzadko do 25) gałęziaków. Są to końcowe fragmenty pędu pełniące funkcję asymilacyjną. Są proste, obłe, ostro zakończone i osiągają 1–3 cm długości.
Kłącze
Nazywane karpą[9], krótkie i rozgałęzione, drewniejące, okryte gęstymi, łuskowatymi liśćmi. Z jednego kłącza wyrasta zwykle kilka pędów nadziemnych oraz liczne, grube, szare korzenie.
Korzenie
Mięsiste, pełniące funkcję spichrzową żyją wiele lat. Co roku wyrastają z nich włókniste korzenie boczne służące do pobierania wody i substancji pokarmowych, obumierające po zakończeniu wegetacji. System korzeniowy sięga na głębokość ok. 3 m i szerokość 2,5 m, główna masa korzeni znajduje się na głębokości ok. 1 m.
Kwiaty
Zwisające, drobne (do 4–6 mm długości), dzwonkowate, żółtawe lub jasnozielone. Wyrastają pojedynczo lub po 2–3 z rozgałęzień w górnej części pędu. Osadzone są na cienkich szypułkach, długich zwykle na 10–20 mm, z kolankiem w połowie długości. Kwiaty męskie i żeńskie zwykle tworzą się na różnych roślinach (gatunek dwupienny), choć zdarzają się i kwiaty obupłciowe. Sześć listków okwiatu zrośniętych jest u nasady, końce mają lekko zaokrąglone. Do okwiatu od wewnątrz przyrośnięte są w dolnej części listków nitki sześciu pręcików. Nitki te osiągają podobną długość jak podługowate, pomarańczowe pylniki. W kwiatach męskich słupek jest zmarniały, w kwiatach żeńskich – pręciki, a poza tym okwiat jest krótszy. Słupek jest 3-komorowy, z 3-dzielnym znamieniem.
Owoc
Kulista jagoda o średnicy 6–10 mm, po dojrzeniu czerwona. W trzech komorach nasiennych zawiera od jednego do sześciu nasion[10]. U nasady jagody utrzymują się listki okwiatu.
Nasiono
Kulistawe lub owalne, czarne, o siateczkowato pomarszczonej powierzchni. Osiąga 2,8–3,5 mm długości i 2,8–3,2 mm szerokości[10]. W 1 g nasion znajduje się 35–60 sztuk.
Gatunki podobne
W polskiej florze pojawia się rzadko zawlekany szparag cienkolistny (A. tenuifolius), który ma podobny pokrój, tak samo zielone pędy, gałęziaki wiotkie i czerwony owoc. Różni się m.in. gałęziakami włosowato cienkimi (do 0,2 mm grubości), zebranymi w pęczki liczące ich 15–40 sztuk. Poza tym roślina ta jest zwykle niższa (do 0,8 m wysokości) i ma nitki pręcików 4× dłuższe od kulistych pylników[11].

Biologia

[edytuj | edytuj kod]

Cechy fitochemiczne

[edytuj | edytuj kod]

Roślina jest zasobna w czynne biologicznie związki. Korzenie i kłącza zawierają asparaginę, saponiny sterydowe (pochodne sarsasapogeniny i diosgeniny), kumarynę, koniferynę, wanilinę, rutynę, nietypowe węglowodany (fruktany podobne do inuliny) z udziałem do 3,1%, olejki lotne, karotenoidy (fizaminę, kapsantynę) i aminokwasy. W zielu stwierdzono m.in. glikozyd koniferynę, kwas chelidonowy, saponiny oraz znaczne ilości aminokwasu asparaginy wraz z tyrozyną, argininą i metylosulfoniową pochodną metioniny[12]. W owocach wyodrębniono m.in. kapsantynę, fizaminę i znikome ilości alkaloidów[13]. Według niektórych źródeł owoce z powodu zawartości saponin mogą mieć działanie toksyczne po spożyciu[14].

Wartość odżywcza
Szparagi, świeże
(100 g)
Wartość energetyczna 89 kJ (21 kcal)
Białka 1,9 g
Węglowodany 3,7 g
Tłuszcze 0,2 g
Woda 93,7 g
Dane liczbowe na podstawie: [15]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[16]

Genetyka

[edytuj | edytuj kod]

Komórki w fazie diploidalnej mają 20 chromosomów (10 par)[11].

Rozwój

[edytuj | edytuj kod]

Z kiełkujących nasion powstają rośliny, które w pierwszym roku wytwarzają do 10-12 mięsistych korzeni oraz 5-6 dużych pąków pędów rozwijających się w roku kolejnym. Mięsiste korzenie żyją kilka lat, po czym stopniowo obumierają. Nowe wyrastają z kłącza powyżej nasad starych korzeni. Kłącze z każdym kolejnym rokiem rozrasta się na boki i ku górze. Z górnej powierzchni wyrastają pędy nadziemne zamierające w końcu jesieni i w tym czasie powstają grube pąki pędów przyszłorocznych. Młode pędy rosną wiosną, gdy gleba przy pąkach nagrzeje się do ponad 9 °C. Początkowo są grube, mięsiste, soczyste i mają przyjemny smak. W tym stadium rozwoju są jadalne. W optymalnych warunkach tempo przyrostu pędów wynosi ok. 7 mm na godzinę. Po przekroczeniu 25–30 cm wysokości przestają nadawać się do spożycia – grubieje skórka i ścianki włókien łykowych oraz drewna[17]. Nie zebrane do celów spożywczych pędy rosną w górę, zielenieją i rozgałęziają się. Roślina kwitnie od maja do lipca (stosunek roślin męskich do żeńskich wynosi 1:1)[18]. Kwiaty zapylane są przez pszczoły. Owoce dojrzewają (czerwienieją) pod koniec lata. Rozsiewane są przez ptaki, zwłaszcza z rodzin drozdowatych i gołębiowatych[19]. W uprawie rośliny wytwarzają pędy corocznie przez kolejne 12, maksymalnie do 15-18 lat[17].

Ekologia

[edytuj | edytuj kod]

Rośnie na suchych zboczach, przydrożach i w świetlistych zaroślach. Gatunek charakterystyczny dla muraw kserotermicznych z rzędu Festucetalia valesiacae[20]. Przystosowaniem do suchych siedlisk jest redukcja liści do łusek, przejęcie funkcji asymilacyjnej przez łodygę (analogicznie jak u kaktusów) oraz głęboki system korzeniowy[17].

Zmienność

[edytuj | edytuj kod]

Wyróżnia się dwa podgatunki[21]:

  • Asparagus officinalis L. subsp. officinalis – podgatunek typowy, którego zasięg pokrywa się z zasięgiem gatunku.
  • Asparagus officinalis L. subsp. prostratus (Dumort.) Corb. Nouv. Fl. Normand. 568 (1894) (syn. Asparagus prostratus Dumort.) – ma rozesłaną łodygę i bardzo krótkie międzywęźla. Występuje w zbiorowiskach trawiastych na wybrzeżach morskich północno-zachodniej Europy, od północnej Hiszpanii, przez Francję do południowo-wschodniej Irlandii i północno-zachodnich Niemiec[22]. Szczególnie liczny jest na wybrzeżu Kornwalii, gdzie jedną z wysp koło półwyspu Lizard nazwano wyspą Szparagową[19].

Liczne odmiany hodowlane podgatunku typowego różnią się cechami użytkowymi (plennością, jakością wypustek i odpornością na choroby), są odmiany całkowicie męskie i dwupienne. Odmiany męskie dają bardziej cenione pędy i nie zachwaszczają plantacji trudnymi do zwalczenia siewkami szparaga, ale mają większe od dwupiennych wymagania glebowe. Do najstarszych uprawianych u nas należą niemieckie odmiany 'Huchel's Leistungsauslese' oraz 'Schwetzinger Meisterschuss'. Są one mniej plenne od nowszych odmian, zwłaszcza holenderskich, ale dają wypustki dobrej jakości i są mało wymagające. Do odmian bardzo plennych, ale wymagających dobrych stanowisk należą holenderskie 'Franklin' i 'Gynlim'[23]. Mimo wprowadzania kolejnych odmian szparagi nieznacznie zmieniają się z biegiem lat. Wiele współczesnych kultywarów stanowi jedynie wariacje niewiele odbiegające od oryginału wciąż obecnej w uprawie od XIX wieku odmiany 'Connover's Colossal'[19].

Podział szparagów znajdujących się w ofercie handlowej na białe i zielone nie jest wynikiem zmienności taksonomicznej tego gatunku lecz różnic w sposobie uprawy.

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]

Roślina jadalna

[edytuj | edytuj kod]
Szparagi białe i zielone
Sałatka ze szparagami
Szparagi z sosem holenderskim
Historia
Uprawiany jako warzywo już w starożytności przez Egipcjan, Greków i Rzymian. Jego wizerunki obecne są na egipskich sarkofagach sprzed 5 tys. lat[17]. W różnych cywilizacjach odgrywał ważną rolę jako symbol falliczny, ze względu na podobieństwo młodych pędów do prącia w czasie wzwodu. Uważany za afrodyzjak. Rzymianie mieli aluzyjne powiedzenie: Zrób to, zanim ugotują się szparagi. W XVI wieku szejk Omar Ibn Muhammed Al Nefzawi w dziele Aromatyczny ogród pisał o szparagach: Smażone z żółtkami w tłustym mleku wielbłądzim i miodzie powodują, iż męski członek jest w pogotowiu dzień i noc[24]. Kato Starszy (zm. 149 r. p.n.e.) odnotował w De agri cultura szparagi jako jedyne warzywo obok kapusty warte uprawy. Columella w I w. n.e. pisał, że Rzymianie konserwowali szparagi w sosie własnym, a spożywali na gorąco z roztopionym masłem, solą, pieprzem i kroplą cytronu[19]. W Europie w czasie średniowiecza stracił popularność, którą odzyskał w wieku XVI. Stał się wówczas popularny w Anglii i Francji, później także w Niemczech. Obecnie uprawiany na całym świecie[7][17]. Na straganach Europy pojawiają się obok uprawianych szparagów, także znacznie cieńsze, ale wyśmienite pędy szparagów dziko rosnących[19].
Walory kulinarne
Szparagi opisywane są jako jedne z najsmaczniejszych warzyw[7]. Charakteryzują się delikatnym smakiem i komponują się z potrawami mięsnymi, rybami, drobiem oraz z innymi warzywami[25]. Znana jest także zupa szparagowa. Walory smakowe, lekkostrawność, duża zawartość witamin (C, kwas foliowy), soli mineralnych (cynk, wapń), przeciwutleniaczy (rutyna, glutation) i błonnika oraz niska wartość energetyczna (100 g świeżych szparagów dostarcza 17 kilokalorii, a 10 ugotowanych pędów zawiera 33 kcal[26]) sprawiają, że szparagi są zalecane w zdrowej diecie[17][27]. Spożywane młode pędy określane są w ofercie handlowej mianem "wypustek"[23]. Prażone nasiona stanowią surogat kawy[5].
U niektórych osób spożycie szparagów może spowodować nadmierne wydzielanie gazów jelitowych[28]. Ponadto po spożyciu szparagów u średnio 40-50% osób pojawia się nieprzyjemny zapach moczu. Cecha ta ma podłoże genetyczne (dziedziczona autosomalnie dominująco), odzwierciedla zdolność metabolizowania związków prekursorowych ze szparagów, i jest w różnym stopniu obecna w różnych populacjach ludzkich (w niektórych, np. populacji kaukazoidalnej na terenie Francji cechę wykazuje 100% osobników)[29][30]. Zapach jest wynikiem pojawienia się w urynie mieszaniny sześciu zawierających siarkę pochodnych alkilowych: metanotiolu CH
3SH, siarczku dimetylu CH
3SCH
3, disulfidu dimetylu(inne języki) CH
3S−SCH
3, dimetylosulfotlenku (CH
3)
2SO, dimetylosulfonu(inne języki) (CH
3)
2SO
2 i bis(metylotio)metanu(inne języki) CH
3SCH
2SCH
3; wszystkie z nich mają charakterystyczne, odrażające zapachy kojarzone z gnijącymi produktami, gotowaną kapustą itp. Związki te nie występują naturalnie w szparagach, a są one efektem metabolizmu związków prekursorowych z tego warzywa, jak S-metylometioniny(inne języki) (pochodnej aminokwasu metioniny) czy kwasu asparagusowego(inne języki) (pochodnej waliny)[31]. Zdolność wyczuwania tych zapachów także nie jest powszechną i jednolitą cechą u ludzi. Szczególna nadwrażliwość węchowa na związki zapachowe będące metabolitami prekursorów ze szparagów jest przykładem polimorfizmu genetycznego, z ok. 10% osobników szczególnie nadwrażliwych węchowo na te związki (zarówno we własnym, jak i cudzym moczu)[32].
Sposoby przyrządzania
Sporządza się z nich sałatki i zupy, służą jako dodatek do potraw mięsnych i rybnych. Przed przyrządzeniem bielone pędy szparagów znajdujące się w ofercie handlowej wymagają obrania (skrobaczką lub nożem usuwa się skórkę od góry do dołu). Wypustki zielone nie wymagają obierania. Następnie należy odciąć lub odłamać stwardniałą nasadę pędu. Szparagi gotuje się ok. 10-15 minut w osolonej wodzie, z dodatkiem soku cytryny i masła. Soku z cytryny nie dodaje się podczas gotowania zielonych szparagów, ponieważ zabarwia je na szaro. Szparagi białe gotuje się do miękkości, a zielone krócej (al dente). Gotować można zarówno w specjalnych, wysokich garnkach jak i płaskich, odpowiednio szerokich, gdzie można pędy związać w celu łatwiejszego ich wyciągnięcia z garnka[33][34]. Po ugotowaniu podaje się je z masłem, sosem holenderskim, beszamelem, vinegret z dodatkami, takimi jak natka pietruszki, bułka tarta, parmezan, posiekane jajka na twardo. Szparagi można także zapiekać w piecu lub grillu[35]. Szparagi wykorzystywane są również do przyrządzania tart[36].

Roślina lecznicza

[edytuj | edytuj kod]
Historia
W Europie wschodniej i Azji odwary z kłączy i korzeni szparagów od dawna były stosowane w chorobach układu krążenia i nerek, reumatyzmie i epilepsji. Kompresami z odwarami leczono ropne schorzenia skóry. Nalewkę z jagodami szparagów uważano za środek zapobiegający impotencji. W chińskim lecznictwie ludowym odwary z kłączy i korzeni używane były jako środek moczopędny, poprawiający nastrój psychiczny, leczący lub zapobiegający podagrze, cukrzycy i impotencji. W farmakopeach niektórych krajów szparagi uznane są lub były za oficjalną roślinę leczniczą (np. we Francji, Meksyku, Portugalii, Wenezueli)[13]. W ostatnich wydaniach Farmakopea polonica szparagi nie są wymieniane[37].
Surowiec zielarski
Gdy szparag stosowany był w lecznictwie jako roślina ziołowa, surowcem zielarskim było kłącze z korzeniami – Rhizoma (Radix) Asparagi oraz owoce – Fructus Asparagi[5].
Działanie
Współczesna zachodnia medycyna uważa szparagi za warzywo bogate w witaminy i sole mineralne[26]. Szparagi zawierają dużą ilość kwasu foliowego (10 ugotowanych pędów dostarcza 225 mikrogramów, czyli prawie 50% dziennego zapotrzebowania) oraz witaminy C (10 ugotowanych pędów dostarcza 25 mg). Z tego powodu szparagi zalecane są kobietom planującym ciążę jako bogate źródło kwasu foliowego[38][26]. Poza tym w szparagach znajduje się witamina E, karoten, potas, błonnik oraz glutation[26], a więc m.in. przeciwutleniacze korzystnie działające na skórę[24]. Młode pędy i korzenie mają działanie moczopędne i lekko rozwalniające[14], choć nie są to oddziaływania odpowiednio potwierdzone w przypadku ludzi (efekt potwierdzony został w badaniach z udziałem zwierząt). Podobnie uważa się tylko, że są też skuteczne w zapobieganiu tworzenia się kamieni nerkowych[12]. Asparagina i wyciąg ze szparagów powoduje spadek ciśnienia tętniczego, rozszerzenie naczyń wieńcowych, wzmożenie siły skurczów mięśnia sercowego przy równoczesnym spowolnieniu ich rytmu[13]. Powszechne stosowanie w leczeniu impotencji w różnych kulturach, np. w Anglii i Indiach, wynikało prawdopodobnie głównie z powodu fallicznych skojarzeń tego warzywa. Aktualnie przypuszcza się, że szparagi dostarczają organizmowi licznych składników o wysokiej wartości odżywczej, poprawiając stan zdrowia, a tym samym potencję seksualną oraz zwiększając libido[39]. Roślina zawiera fitoestrogeny, zwane asparagozydami, które jednak bez wyraźnych skutków stosowano w leczeniu dysfunkcji seksualnych u kobiet. Według niektórych naukowców fitoestrogeny obecne w gatunku Asparagus adscendens hamują przekształcanie testosteronu w 5-alfa-dihydrotestosteron, zwiększając jego stężenie w organizmie. Według niektórych źródeł gatunek ten został wymieniony w starych tekstach ajurwedyjskich jako pobudzający seksualnie[40], inni autorzy odnoszą jednak zapisy medycyny ajurwedyjskiej do kłączy Asparagus racemosus[12]. Według zielarza Michaela Tierry, założyciela American Herbalists Guild, szparagi spożywane jako warzywo mają też działać normalizująco na podziały komórek w chorobach nowotworowych oraz oczyszczać organizm stymulując pracę nerek i oczyszczając układ limfatyczny[41]. W ramach poszukiwania aktywnych związków pochodzenia roślinnego do walki z chorobą nowotworową przeprowadzono również badania kliniczne ze związkami obecnymi w szparagach[42]. Szczególną uwagę zwrócono na protodioscynę, rutynę i kwercetynę, które znajdują się w zielonych szparagach[43].
Dawkowanie
Szparagi spożywane są zwykle jako warzywo. Jak do tej pory nie ustalono bezpieczeństwa i efektywności działania szparagów, dlatego nie należy przekraczać ilości normalnie spożywanych podczas posiłku[44]. W szparagach dostępnych na rynku mogą znajdować się pozostałości herbicydów i insektycydów, np. permetryny[44]. W dawkach leczniczych wysuszone kłącze przyjmowane jest w formie naparu, przy czym zalecana dawka dzienna wynosi 45-60 g surowca[12]. Przed leczeniem zaleca się też wypicie większej ilości płynów.

Roślina ozdobna

[edytuj | edytuj kod]

Żywozielone pędy zachowują barwę do późnej jesieni. Wykorzystywane są do bukietów[7].

Uprawa

[edytuj | edytuj kod]
Uprawa szparagów w dolinie Renu koło Bonn
Wały ziemne, w których rosną karpy szparagów
Uprawa pod folią pozwala na uzyskanie śnieżnobiałych wypustek szparagów
Wymagania
Szparagi najlepiej rosną na glebach suchych i wapiennych. Wymagają gleb przepuszczalnych i przewiewnych, szybko nagrzewających się i głębokich (o grubej warstwie ornej), zawierających dużo próchnicy (powyżej 1,5%), o pH 6-7,5. Nie należy zakładać plantacji szparagów w miejscach podmokłych, w zagłębieniach terenu, na glebach zwięzłych[45]. Szparagi wymagają stanowiska otwartego i dobrze nasłonecznionego. Wytrzymują spadki temperatur, wymarzając tylko przy silnych mrozach podczas bezśnieżnych zim. Niskie temperatury podczas plonowania szparagów powodują pogorszenie plonów – wolniejszy wzrost i szybsze łykowacenie pędów[17]. Z kolei zbyt wysoka temperatura powoduje przedwczesny rozwój i rozluźnienie wierzchołka pędu[9].
Rozmnażanie
W uprawie plantacyjnej sadzi się zwykle roczne kłącza uzyskane wcześniej w rozsadniku z nasion, rzadziej 8-12 tygodniowe siewki. Karpy wysadza się ok. 20–25 cm poniżej powierzchni gruntu w wałach ziemi między bruzdami mającymi ok. 40 cm szerokości i 25–30 cm głębokości[45][9]. Nasiona wysiewa się wczesną wiosną, po czym siewki się rozrzedza, tak by każda młoda roślina miała swobodną przestrzeń do rozwoju. Po roku, wiosną, karpy wydobywa się z rozsady i wysadza w miejscu docelowej uprawy[17].
Pielęgnowanie
Przed posadzeniem szparagów konieczne jest przygotowanie gleby. W zależności od warunków wskazane lub konieczne jest zniszczenie chwastów, nawożenie organiczne i mineralne, wapnowanie i głębokie spulchnienie gleby[45]. Szparagi uprawia się w jednym miejscu nie dłużej niż przez 12-13 lat[23]. Młode rośliny w pierwszym i drugim roku wymagają nawadniania. Szparagarnie nawozi się nawozami organicznymi co 3 lata w okresie jesiennym, a nawozami fosforowymi i potasowymi nawet corocznie[9].
Zbiór i przechowywanie
Zbiera się młode pędy wyrastające z podziemnego kłącza w okresie od połowy kwietnia do połowy lipca. Zbioru dokonuje się codziennie, a przy hodowli białych szparagów, nawet dwa razy dziennie (z powodu potrzeby unikania wyrastania pędów ponad wały ziemne i ich przebarwiania się). Dzienny zbiór z hektara w warunkach polskich wynosi przeciętnie około 100 kg (w okresach wysokiej temperatury ponad 200 kg)[23]. Pędy obcina się po osiągnięciu przez nie 20–30 cm wysokości. Bielone, zwane białymi szparagami uzyskuje się przez usypanie wałów ziemnych nad roślinami. Pędy rosnąc w całości pod ziemią są etiolowane i dlatego nie wytwarzają zielonego barwnika. Zawierają one mniej witamin i minerałów[7]. Właściwe przechowywanie jest bardzo istotne dla walorów handlowych szparagów. W wysokiej temperaturze pędy wysychają, szybko drewnieją, a u bielonych poniżej główki pojawia się czerwone zabarwienie[25]. Bez schłodzenia utrzymują świeżość tylko przez jedną dobę i w tym czasie powinny zostać sprzedane i skonsumowane. Mogą być przetrzymane przez kilka dni w chłodni w temperaturze od 1 °C do 3 °C i przy wilgotności powietrza bliskiej 100%[23]. Poza porą zbiorów szparagi mogą być konserwowane lub mrożone[7].
Produkcja w Polsce i na świecie
Przeciętne plony z plantacji wynoszą w warunkach polskich 5–6 t/ha (maksymalne do 12 t/ha). Zbiory pędów szparagów w Polsce w 2005 r. wyniosły ok. 3 tys. ton. Większość wysyłana jest na eksport, w 70% do Niemiec. Areał upraw systematycznie wzrasta, przy czym produkcja koncentruje się w województwie lubuskim i wielkopolskim. Najwięcej plantacji zlokalizowanych jest w okolicach Nowego Tomyśla, gdzie swoją siedzibę ma Polski Związek Producentów Szparaga. Corocznie odbywają się tam także Międzynarodowe Konferencje Szparagowe[46]. Liderem produkcji szparagów na świecie są Chiny, gdzie w 2004 r. zebrano ich 5,8 mln ton. Następne miejsca zajmują: Peru – 200 tys. ton w 2006, USA – 77 tys. ton w 2004, Meksyk – 58 tys. ton w 2005, Niemcy – ok. 50 tys. ton w 2005. Najwięksi importerzy szparagów to: USA sprowadzające ponad 92 tys. ton, Niemcy – 40 tys. ton, Japonia – 17 tys. ton[46][47].

Szkodniki i choroby

[edytuj | edytuj kod]

Za najważniejsze szkodniki szparaga uważane są: poskrzypka dwunastokropkowa i poskrzypka szparagowa, trzep szparagówka, mszyca szparagowa i mszyca burakowa, śmietka glebowa i śmietka kiełkówka[48][49]. Rośliny bywają też porażane przez rdzę szparaga[48].

Obecność w kulturze

[edytuj | edytuj kod]
Vincenzo Campi, Sprzedawczyni owoców, 1580

Wraz z popularyzacją upraw szparagi w XVI wieku zaczęły się także pojawiać na obrazach przedstawiających martwe natury i sceny rodzajowe. Malowali je m.in. Vincenzo Campi (zm. 1591) z Cremony na obrazie Sprzedawczyni owoców oraz Frans Snyders (zm. 1657) w Martwej naturze z owocami w wiklinowym koszu[19].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]


Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-12] (ang.).
  3. ↑ Asparagus officinalis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  4. ↑ Leonidas Świejkowski: Klucz do oznaczania polskich roślin leczniczych i przemysłowych. Kraków: Wydawnictwo Polskiego Związku Zielarskiego, 1952.
  5. ↑ a b c Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1985. ISBN 83-09-00682-9.
  6. ↑ Adam Zając, Maria (red.) Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. ISBN 83-915161-1-3.
  7. ↑ a b c d e f J.G. Vaughan, C.A. Geissler: Rośliny jadalne. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001. ISBN 83-7255-326-2.
  8. ↑ Asparagus officinalis L.. GRIN Taxonomy for Plants. [dostęp 2008-06-30]. (ang.).
  9. ↑ a b c d Marian Gapiński (red.): Warzywa mało znane i zapomniane : [praca zbiorowa]. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1993, s. 155-158. ISBN 83-09-01603-4.
  10. ↑ a b Vít Bojnanský, Agáta Fargašová: Atlas of Seeds and Fruits of Central and East-European Flora: The Carpathian Mountains Region. Dordrecht: Springer, 2007, s. 799. ISBN 978-1-4020-5361-0.
  11. ↑ a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  12. ↑ a b c d Ben-Erik van Wyk, Michael Wink: Rośliny lecznicze świata. Wrocław: MedPharm Polska, 2008. ISBN 83-60466-51-3.
  13. ↑ a b c B.M. Korszikow: Lecznicze właściwości roślin uprawnych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1991. ISBN 83-09-01439-2.
  14. ↑ a b Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Krosno: Chemigrafia, 2004. ISBN 83-904633-6-9.
  15. ↑ Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 614. ISBN 978-83-200-5311-1.
  16. ↑ Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
  17. ↑ a b c d e f g h Zbigniew (red.) Borna: Szczegółowa uprawa warzyw. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1973.
  18. ↑ Lityński M., Nieć H.: Warzywnictwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1977, s. 208-214.
  19. ↑ a b c d e f Jonathan Roberts: Powab jabłka. Fascynujące dzieje owoców i warzyw. Warszawa: Świat Książki, 2003. ISBN 83-7311-783-0.
  20. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  21. ↑ Royal Botanic Garden Edinburgh: Asparagus officinalis. Flora Europaea. [dostęp 2008-06-24]. (ang.).
  22. ↑ Bob Gibbons, Peter Brough: Atlas roślin Europy Północnej i Środkowej. Warszawa: Multico, 1995. ISBN 83-7073-080-9.
  23. ↑ a b c d e Mikołaj Knaflewski, Uprawa szparagów coraz bardziej atrakcyjna, „Hasło Ogrodnicze”, 10/2000, art. nr 504 [dostęp 2024-04-03].
  24. ↑ a b B. Balicka, Z. Górnicka-Kaczorowska: Łaskawe ziele – mity, symbolika i fakty. Białystok: Studio Astropsychologii, 2003. ISBN 83-7377-033-X.
  25. ↑ a b Alina Kałużewicz, Szparagowa konferencja prasowa, „Hasło Ogrodnicze”, 8/2004, art. nr 1832 [dostęp 2024-04-03].
  26. ↑ a b c d Asparagus, www.nutrition-info.com [zarchiwizowane 2008-05-03] (ang.).
  27. ↑ Meer man(s) met asperges, www.cheffen.nl, 2006 [zarchiwizowane 2016-04-05] (niderl.).
  28. ↑ Stowarzyszenie "Dziennikarze dla Zdrowia": Stomia (przetoka). biomedical.pl, 2007. [dostęp 2008-06-30].
  29. ↑ C Richer i inni, Odorous urine in man after asparagus [letter] [see comments], „British Journal of Clinical Pharmacology”, 27 (5), 1989, s. 640–641, DOI: 10.1111/j.1365-2125.1989.tb03431.x, PMID: 2757887, PMCID: PMC1379934 [dostęp 2024-04-03] (ang.).
  30. ↑ S.C. Mitchell i inni, Odorous urine following asparagus ingestion in man, „Experientia”, 43 (4), 1987, s. 382–383, DOI: 10.1007/BF01940418, PMID: 3569485 [dostęp 2024-04-03] (ang.).
  31. ↑ R.H. Waring, S.C. Mitchell, G.R. Fenwick, The chemical nature of the urinary odour produced by man after asparagus ingestion, „Xenobiotica”, 17 (11), 1987, s. 1363–1371, DOI: 10.3109/00498258709047166, PMID: 3433805 [dostęp 2024-04-03] (ang.).
  32. ↑ M. Lison, S.H. Blondheim, R.N. Melmed, A polymorphism of the ability to smell urinary metabolites of asparagus., „British Medical Journal”, 281 (6256), 1980, s. 1676–1678, DOI: 10.1136/bmj.281.6256.1676, PMID: 7448566, PMCID: PMC1715705 [dostęp 2024-04-03] (ang.).
  33. ↑ Oliwka Kamińska, Wykwintne szparagi – Jak je podawać, Przepisy.net, 2009 [zarchiwizowane 2020-09-20].
  34. ↑ Frank Massholder: Szparagi. pl.foodlexicon. [dostęp 2008-06-30].
  35. ↑ Szparagi grillowane przepisy. Cookpad Inc.. [dostęp 2020-06-08].
  36. ↑ Tarta ze szparagami przepisy. Cookpad Inc.. [dostęp 2020-06-08].
  37. ↑ Barbara Balcer i Jacek Drobnik: Lecznicze rośliny naczyniowe w Farmakopei polskiej IV, V i VI. Ann. Acad. Med. Siles. 60, 6, 2006. [dostęp 2008-06-24].
  38. ↑ Family Planning, www.ihs.gov [zarchiwizowane 2008-04-12].
  39. ↑ Yakubu M.T., Akanji M.A., Oladiji A.T., Male Sexual Dysfunction and Methods used in Assessing Medicinal Plants with Aphrodisiac Potentials, „Pharmacognosy Reviews”, 1 (1), 2007, s. 49-56 [dostęp 2024-04-03].
  40. ↑ Amrit Pal Singh, A.S. Sandhu, Distribution of Steroid like Compounds in Plant Flora, „Ethnobotanical Leaflets”, 2005, art. nr 40 [dostęp 2024-04-03] (ang.).
  41. ↑ Michael Tierra: A Botanical Approach to the Treatment of Cancer. Planetherbs. [dostęp 2008-06-30]. (ang.).
  42. ↑ Dae Sik Jang i inni, Constituents of Asparagus officinalis Evaluated for Inhibitory Activity against Cyclooxygenase-2, „Journal of Agricultural and Food Chemistry”, 52 (8), 2004, s. 2218–2222, DOI: 10.1021/jf0305229, PMID: 15080623 [dostęp 2024-04-03] (ang.).
  43. ↑ Chin C.K., Garrison S.A.: Functional Elements From Asparagus For Human Health. [dostęp 2008-07-04]. (ang.).
  44. ↑ a b Asparagus – Clinical Overview. [dostęp 2008-07-04]. (ang.).
  45. ↑ a b c Zalecenia uprawowe. Polski Związek Producentów Szparaga. [dostęp 2008-06-26].
  46. ↑ a b Paweł Grzybowski: Szparagowe żniwa rozpoczęte!. Biznes Poznański, 2005. [dostęp 2008-06-26].
  47. ↑ World Asparagus Situation & Outlook, United States Department of Agriculture Foreign Agricultural Service, 2005 [zarchiwizowane 2008-10-11] (ang.).
  48. ↑ a b Walenty Babilas, Franciszek Kagan, Krzysztof Piekarczyk: Poradnik ochrony roślin. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982.
  49. ↑ Jerzy Szwejda, Co zagraża plantacji szparagów?, „Hasło Ogrodnicze”, 5/2000, art. nr 407 [dostęp 2024-04-03].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Zbigniew (red.) Borna: Szczegółowa uprawa warzyw. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1973.
  • Aleksander Łukasiewicz: Krajowe byliny ozdobne. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1956.
  • Józef Mądalski: Atlas flory polskiej i ziem ościennych. Tom II, zeszyt 5. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, 1990. ISBN 83-01-08658-0.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szparag_lekarski&oldid=75056158”