Lubawa

Lubawa w 2. połowie XVII w. (obraz olejny z kościoła w Lipach)

Lubawa (niem. Löbau in Westpreußen, prus. Lūbawa) – miasto w województwie warmińsko-mazurskim w powiecie iławskim, na wschodnich krańcach ziemi chełmińskiej, stolica historycznej ziemi lubawskiej.

Prywatne miasto duchowne lokowane w latach 1245–1260 położone było w XVI wieku w województwie chełmińskim. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należące do województwa olsztyńskiego.

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2002 Lubawa ma obszar 16,84 km², w tym:

• użytki rolne: 83%
• użytki leśne: 0%

Miasto stanowi 1,22% powierzchni powiatu.

Historia

Kościół św. Anny

Kościół św. Barbary

Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela

Widok na farę i mury obronne od strony południowej

Pierwsza wzmianka źródłowa na temat ziemi lubawskiej mówiąca o istnieniu grodu w Lubawie pochodzi z 1216 r. Świadczy o tym dokument podpisany przez papieża Innocentego III z 18 stycznia tegoż roku, w którym potwierdził Chrystianowi – biskupowi pruskiemu – posiadanie Ziemi lubawskiej stanowiącej darowiznę od nowo nawróconego władcy pruskiego Surwabuno. Od 1257 roku Lubawa i okolice przeszły na własność biskupów chełmińskich i stała się centrum administracyjnym znacznego kompleksu dóbr biskupich zwanych kluczem lubawskim. Biskupi wybudowali w Lubawie wspaniały zamek będący ich rezydencją. W 1260 roku miejscowość była już znacznym centrum o charakterze miejskim i obronnym. W roku 1269 Lubawa została zburzona w czasie najazdów Prusów z plemienia Sudowów. Dzięki wysiłkowi mieszkańców dość szybko ją odbudowano. Doceniając ten trud biskup chełmiński Herman (1303-1311) wydał przywilej lokacyjny dla Lubawy. Niestety dokument ten nie zachował się do naszych czasów. Wspomina o tym jedynie wznowiony przywilej lokacyjny dla Lubawy, tym razem biskupa chełmińskiego Ottona z 13 kwietnia 1326 roku. Po roku 1326 Lubawa rozwijała się w oparciu o zasady prawa chełmińskiego, tworząc stopniowo organ samorządowy, czyli radę miejską. W 1330 miasto najechały wojska litewskie pod wodzą Gedymina. W 1422 Wielki Mistrz Paul von Rusdorf zgromadził pod Lubawą liczne wojsko chcąc wywołać bitwę, przekonawszy się o liczebności wojsk Władysława Jagiełły zarządził odwrót, wielu jego rycerzy dostało się wówczas do niewoli. W 1440 roku miasto przystąpiło do Związku Pruskiego walczącego przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu, w 1454 wojska Związku zajmują zamek. W 1459 miasto najeżdżają Krzyżacy i utrzymują je do 1464. Od pokoju toruńskiego (1466) Lubawa wraz z okolicą należała do Polski aż do I rozbioru w 1772 r. Na ten okres przypada najszybszy rozkwit miasta. Szczególnie rozwinął się handel i rzemiosło. W 1521 na przedmieściu Lubawy miała miejsce bitwa podczas której Krzyżacy zostali odparci przez polską załogę zamku.

Od 1772 roku Lubawa przeszła pod panowanie pruskie. Pożary i wojny oraz zerwanie powiązań gospodarczych i politycznych miasta z Polską spowodowały jego upadek. W 1774 roku w Lubawie stanął garnizon pruski. Jednocześnie nowe władze rozpoczęły akcję kolonizacyjną, ściągając na ziemię lubawską osadników niemieckich, w znacznej mierze wyznania ewangelickiego. W 1785 siedziba biskupstwa zostanie przeniesiona do Chełmży. Na mocy traktatu tylżyckiego z 7 lutego 1807 r. ziemia lubawska weszła w skład Księstwa Warszawskiego. Zniszczenia spowodowane wojnami napoleońskimi pogorszyły sytuację miasta. Mimo napływu dużej liczby ludności niemieckiej ziemia lubawska zachowała swój polski charakter. W mieście umacniały się tendencje patriotyczne.

W II połowie XIX w. Lubawa oraz ówczesny powiat lubawski stał się znaczącym ośrodkiem polskiego ruchu narodowego w zaborze pruskim. Stąd też wywodzili się ochotnicy do oddziałów powstańczych w 1863 r., tworząc tzw. kompanię lubawską. Okres ten przyniósł też ziemi lubawskiej ponowny wzrost gospodarczy. Miasto pełniło funkcje ośrodka usługowego dla rolnictwa.

Na mocy traktatu wersalskiego powiat lubawski powrócił do Polski. Dnia 19 stycznia 1920 roku do Lubawy wkroczyły entuzjastycznie witane oddziały polskie armii generała Józefa Hallera. Rozpoczął się nowy okres w dziejach miasta – okres międzywojenny, w którym Lubawa utrzymała nadal swój charakter zaplecza usługowego dla rolnictwa.

W okresie międzywojennym Lubawa była siedzibą komisariatu Straży Celnej „Lubawa”.

Okupacja hitlerowska przyniosła wzmożoną eksterminację ludności polskiej. Na terenie Lubawy zlokalizowany był obóz karny dla nieletnich. W 1945 roku miasto zostało wyzwolone przez jednostki 5 armii pancernej II Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej. Zniszczenia wojenne sięgały ok. 80% budynków i budowli. Ocalały jednak obiekty architektury sakralnej stanowiące dziś chlubę miasta.

Na zamku biskupim, w latach 1535–1539, czterokrotnie przebywał Mikołaj Kopernik. Lubawa zasłynęła nie tylko z tego, że przebywał w niej słynny astronom, ale także z Biblii Gutenberga, zwanej też Biblią Pelplińską. Zakupił ją dla zamku biskupów chełmińskich biskup Chrapicki. Niestety, na początku XIX w., po zmianie granic biskupstwa, biblia została wraz ze stolicą diecezji przeniesiona do Pelplina.

Miasto było silnym ośrodkiem kulturalnym i oświatowym. Pierwszym wieszczem ziemi lubawskiej był nauczyciel i poeta Teofil Ruczyński. Drugim, ks. prof. Janusz Stanisław Pasierb. Trzecim autorem wywodzącym się z Lubawy poetą jest Tomasz Reich.

Zabytki

Według rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków w Lubawie wpisane są następujące obiekty:

Budowle sakralne

• Kościół parafialny pw. św. Anny, tz. Fara – z 1330 r. z kaplicą Mortęskich z 1581 r. Bogate wyposażenie wnętrza. Sanktuarium Matki Boskiej Lipskiej. Przy parafii Muzeum Ziemi Lubawskiej, nr rej.: 265 (L/51) z 20.03.1957
• Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela i św. Michała Archanioła, tz. Jan – zbudowany 1603-1608, parafia została erygowana w 2000 r. z części macierzystej parafii Nawiedzenia NMP i św. Anny w Lubawie, do najpiękniejszych zabytków świątyni należy kasetonowy, figuralno-ornamentowy strop nawy z 1612 r. rzeźbiony i polichromowany strop prezbiterium, manierystyczne stalle – bogato rzeźbione i polichromowane, renesansowa ambona oraz XIV-wieczny krucyfiks, z którym franciszkanie saksońscy przybyli do Lubawy. Nr rej.: 264 (L/50) z 22.03.1957
• drewniany Kościół par. pw. św. Barbary, tz. Barbarka – 1673, nr rej.: 89 z 28.09.1953
• zespół klasztorny bernardynów – XIV, XVII-XVIII, niegdyś szkoła podstawowa, nr rej.: 409 (L/49) z 4.08.1957
• odpustowa kaplica filialna Nawiedzenia NMP w Lipach – 1870 r.

Obiekty świeckie

• pozostałości murów obronnych, ul. Pod Murami, Pomorska, Bankowa – po 1300, XIV-XVI, nr rej.: 243 (L/88) z 1.08.1957 oraz 1145 z 2.05.1968
• ruiny zamku biskupów chełmińskich – XIV, nr rej.: 408 (L/11) z 4.08.1957
• zespół szpitala miejskiego pw. św. Jerzego z II poł. XIX wieku, nr rej.: A-2502 z 8.09. 2003:
  • szpital, ul. Grunwaldzka 11a
  • kaplica, ul.Grunwaldzka 13
  • klasztor ss. miłosierdzia, ul. św. Barbary 2, 4, 6
  • ogrodzenie

Domy mieszkalne

• stare miasto – XIII, nr rej.: 88 (L/9) z 31.12.1953
• dom, ul. Bankowa 1a – 1 poł. XIX, nr rej.: 404 (L/65) z 1.08.1957
• dom, ul. Jagiellońska 9 – 2 poł. XIX, nr rej.: 915 z 3.08.1968
• dom, ul. Kilińskiego 4 – k. XVIII, 1960, nr rej.: 406 (L/63) z 1.08.1957
• dom, ul. Kilińskiego 6 – XVIII, XIX 1959-1960, nr rej.: 405 z 1.08.1957
• dom, ul. Kościelna 20 – k. XVIII, 1998, nr rej.: 410 (L/90) z 4.08.1957 oraz 914 z 4.08.1968
• dom (dawna baszta) – ul. Pod Murami 28, XIV-XVI, XIX, nr rej.: 1200 z 21.05.1968
• dom (dawna baszta) – ul. Pod Murami 30, XIV-XVI, XVII-XVIII, nr rej.: 407 (L/83) z 3.08.1957
• dom, ul. Pomorska 7 – XVIII/XIX, 1995 nr rej.: 247 (L/68) z 1.08.1957
• dom, ul. Pomorska 9 – nr rej.: 246 (L/80) z 1.08.1957
• dom, ul. Pomorska 11 – 1 poł. XIX, 1960 1989, nr rej.: 401 (L/71) z 1.08.1957
• dom, ul. Pomorska 21 – 1 poł. XIX, nr rej.: 402 (L/74) z 1.08.1957
• dom, ul. Pomorska 25 – 1 poł. XIX, 1961-1962, nr rej.: 403 (L/76) z 1.08.1957
• dom, ul. Zamkowa 14 – pocz. XIX, nr rej.: 245 (L/65) z 1.08.1957
• dom, ul. Zamkowa 27 – pocz. XVIII, XIX, XX, nr rej.: 244 (L/87) z 1.08.1957 oraz 1199 z 21.05.1968

Herb

Herb przedstawia biskupa Chrystiana, który przyniósł na ziemię lubawską wiarę chrześcijańską: symbolizuje też władców miasta, którymi przez pięćset lat byli biskupi chełmińscy.

Na głowie biskup ma bardzo niską infułę średniowieczną z równoramiennym krzyżem pośrodku: twarz bardzo prosta, prawie dziecinna z długimi włosami. Ubrany w ornat i albę, w lewym ręku dzierży pastorał głowicą na zewnątrz, a prawą ma wzniesioną do błogosławieństwa. Stoi on między dwoma drzewami mówiącymi, że ziemia lubawska była ongiś zasobna w lasy mieszane.

Te drzewa to lipa i jodła. Lipa to drzewo lecznicze, miododajne i dające miękki materiał rzeźbiarski. Jodła – doskonałe drzewo opałowe. Drzewa narysowane są sposobem średniowiecznym bez perspektywy. Kolory herbu są biało-czerwone z wyjątkiem złotego ornatu, infuły i zielonych drzew, gdyż takie są barwy ziemi chełmińskiej i biskupstwa chełmińskiego. W herbowej tarczy na czerwonym tle widnieje więc postać biskupa w białej albie, złotym ornacie, pastorale i infule między zielonymi drzewami.

Demografia

Dane z 30 czerwca 2013:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	10 092	100	5181	51,34	4911	48,66
Gęstość zaludnienia [mieszk./km²]	599,3		307,7		291,6

• Piramida wieku mieszkańców Lubawy w 2014 roku.

Gospodarka

W mieście znajduje się siedziba spółki Lubawa, notowanej od 1996 na Giełdzie Papierów Wartościowych.

Dużą rolę w rozwoju gospodarczym pełnią firmy zlokalizowane w dzielnicy przemysłowej Borek, takie jak IKEA Industry (największa fabryka w regionie i jedna z największych i najnowocześniejszych w Polsce produkująca meble dla szwedzkiej firmy IKEA), Szkłomal (zajmująca się produkcją luster oraz mebli ze szkła), czy firma stolarska Szynaka Meble.

Transport

Przez Lubawę przebiegają następujące drogi:

• 15 Trzebnica – Września – Gniezno – Inowrocław – Toruń – Ostróda
• 537 – Lubawa – Pawłowo do S7
• 541 – Lubawa – Lidzbark – Żuromin – Sierpc – Dobrzyń nad Wisłą

Oświata

• Przedszkole Miejskie (ul. Rzepnikowskiego 9)
• Szkoła Podstawowa (ul. Rzepnikowskiego 7)
• Gimnazjum im. Biskupów Chełmińskich (ul. św. Barbary 45)
• Zespół Szkół w Lubawie (ul. Gdańska 25)
  • Liceum Ogólnokształcące im. W. Broniewskiego
  • Technkum Elektryczne
  • Technikum Handlowe
  • Zasadnicza Szkoła Zawodowa
  • Zasadnicza Szkoła Zawodowa Specjalna

Religia

• Kościół rzymskokatolicki
  • Parafia Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Anny w Lubawie
  • Parafia św. Jana Chrzciciela i Michała Archanioła w Lubawie
• Świadkowie Jehowy
  • zbór Lubawa z Salą Królestwa.

Sport

• Motor Lubawa – piłka nożna
• Constract Lubawa – futsal
• Champion Lubawa – kickboxing
• Sokół Lubawa – zapasy
• LKS Lubawa – lekkoatletyka
• LKK Ziemia Lubawska – kolarstwo
• LUKS Copernicus Lubawa – piłka nożna
• LZS Lubawa – tenis stołowy

Sąsiednie gminy

Lubawa (gmina wiejska)

Urodzeni w Lubawie

• Janusz Pasierb
• Jacek Fafiński
• Antoni Mężydło
• Grzegorz Gwiazdowski
• Teofil Ruczyński
• Marian Truszczyński
• Walenty Żebrowski OFM
• Andrzej Radzimiński

Zobacz też

• Synagoga w Lubawie
• Cmentarz żydowski w Lubawie
• stacja kolejowa Lubawa

Linki zewnętrzne

• Lubawa, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 384 .
• Oficjalna strona miasta