Brody (miasto)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Brody
Броди
Ilustracja
Wieża zegarowa na rynku w Brodach
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Ukraina

Obwód

 lwowski

Prawa miejskie

1584[1]

Burmistrz

Anatolij Bełej

Powierzchnia

8,67 km²

Populacja (2020)
• liczba ludności


23 454

Nr kierunkowy

+380 3266

Kod pocztowy

80600-80606

Położenie na mapie obwodu lwowskiego
Mapa konturowa obwodu lwowskiego, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Brody”
Położenie na mapie Ukrainy
Mapa konturowa Ukrainy, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Brody”
Ziemia50°04′N 25°09′E/50,066667 25,150000
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
Portal Ukraina

Brody (ukr. Броди), dawniej Lubicz[2] – miasto na Ukrainie, w obwodzie lwowskim, siedziba rejonu brodzkiego nad Suchowólką; liczą 23 454 mieszkańców (2020)[3], dla porównania spis powszechny w 2001 zanotował ich 23 206[4].

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1584 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim[5].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Galeria: pałac, kazamaty, synagoga...
Pałac Potockich
Pałac Potockich
Pałac Potockich, front
Kazamaty
Kazamaty
Synagoga, front
Synagoga
Synagoga, fragment
Synagoga, tył
Cerkiew w Brodach
Galeria: Siedziba powiatu, pomnik...
Siedziba władz rejonu
Położenie w woj. tarnopolskim w 1939 r.

Po raz pierwszy miejscowość wzmiankowana w roku 1441 jako mała osada należąca do dóbr oleskich, będących w rękach Sieniawskich (lub Sienieńskich z Sienna), później Koniecpolskich. W roku 1580 kupił je Stanisław Żółkiewski, wojewoda ruski, ojciec hetmana, który docenił znaczenie strategiczne tego miejsca położonego na szlaku handlowym Rusi Czerwonej na Wołyń. Wystarał się u króla Stefana Batorego o przywilej nadający w roku 1584 Brodom prawa miejskie, pod urzędową nazwą Lubicz[6]. Nazwa ta pochodziła od herbu Żółkiewskich, jednak już w pierwszej połowie XVII w. używano starego określenia, a mianowicie Brody.

W 1629 miasto nabył hetman Stanisław Koniecpolski. Nowy właściciel rozbudował Brody, czyniąc z nich fortecę z 10 bastionami i zamkiem, ale zadbał także o ich rozwój gospodarczy osadzając Żydów i Ormian. Pracami budowlanymi w latach 1630–1635 kierował Andrea dell’Aqua według planów, które stworzył Wilhelm le Vasseur de Beauplan. Stanisław Koniecpolski w pobliżu miasta zbudował też rezydencję w Podhorcach. On zmarł na zamku w Brodach w marcu 1646 roku i w tutejszym kościele odbył się jego pierwszy imponujący pogrzeb.

W 1648 Chmielnicki wraz z Kozakami zdobył i spalił miasto, jednak załoga zamku zbudowanego przez Stanisława Koniecpolskiego odparła atak Kozaków. Aleksander Koniecpolski, syn założyciela zamku, zapisał w testamencie m.in. Brody, Podhorce, Złoczów przyszłemu królowi Janowi III Sobieskiemu. Syn króla Jakub w 1704 sprzedał je Józefowi Potockiemu. W czasie wojny o sukcesję polską miasto w 1734 roku została zajęte przez Rosjan.

W połowie XVIII wieku, Potoccy herbu Pilawa wybudowali na terenie zamku nowy barokowy pałac z wieżą.

Do pierwszego rozbioru w 1772 województwo ruskie, ziemia lwowska, powiat brodzki Rzeczypospolitej. Po pierwszym rozbiorze Polski (1772) wcielone do monarchii Habsburgów, pozostawało w jej składzie na terytorium kraju koronnego Galicji do upadku Austro-Węgier (1918). Brody zostały włączone do Królestwa Galicji i Lodomerii jako miasto powiatowe w cyrkule (obwodzie) lwowskim[7]. Od 1776 roku miasto miało specjalny status w Galicji, ponieważ było jedynym obok Krakowa wolnym miastem handlowym, w dodatku położenie przy granicy powodowało, że przechodził przez nie szlak handlowy do Rosji[8]. Od 1786 r. należały do cyrkułu (obwodu) złoczowskiego[9]. Okres wyjątkowej prosperity Brody przeżywały podczas wojny krymskiej (1853-1856), kiedy to z powodu zamknięcia portów nad Morzem Czarnym austriackie Brody były praktycznie jedynym oknem na świat objętej blokadą morską Rosji[8]. W 1779 cesarz Józef II przyznał Brodom przywilej wolnego miasta handlowego na równi z Triestem i Fiume[10]. 27 maja 1809 r. – w czasie wojny polsko-austriackiej i marszu spod Zamościa oraz po wejściu do Galicji, płk Piotr Strzyżewski ze swoim oddziałem, ruszył na południe, na Brody zdobywając miasto bez walki. W 1817 założono w mieście szkołę realną, późnej przekształconą w gimnazjum państwowe[10].

W latach 1854–1918 Brody były miastem powiatowym w Królestwie Galicji (do likwidacji cyrkułów w 1867 r. powiat Brody należał do cyrkułu złoczowskiego).

W okresie austro-węgierskim Brody były stacją graniczną kolejowej linii podkarpackiej (Lwów-Brody) na granicy z Rosją.

18 września 1862 r. wybuchł w mieście wielki pożar, który strawił 118 domów. Szybkiemu rozprzestrzenieniu się ognia sprzyjał fakt, iż w wielu domostwach znajdowały się składy różnorodnych materiałów łatwopalnych (drewno, nafta, pierze)[11]. Pożar, który rozpoczął się w nocy z 17 na 18 września w najbiedniejszej części miasta, najpierw pochłonął 14 domostw. Następnego dnia zauważono kolejny pożar w części południowej-zachodniej, który strawił dodatkowo ponad setkę domów[12]. Incydent ten wywołał wielkie wzburzenie wśród mieszkańców Brodów, ponieważ podejrzewano, iż powodem jego było celowe podpalenie. W 1877 roku rząd austriacki odebrał miastu nadzwyczajne przywileje handlowe, co spowodowało wyjazd części zamożniejszej ludności[8].

 Osobny artykuł: Brody (stacja kolejowa).

Na początku 1908 w ludności miasta 72,1% stanowili Żydzi (pierwsze miejsce wśród miast galicyjskich)[13]. W czasie I wojny światowej Brody zostały zajęte przez Rosjan w 1914 roku[14]. W dniach 5 oraz 13–19 października 1917 roku żołnierze rosyjscy dokonali pogromu ludności żydowskiej oraz spalili prawie całe śródmieście[15]. Od 1 listopada 1918 do maja 1919 pod administracją ZURL, od maja 1919 do 14 marca 1923 pod administracją tymczasową Polski, zatwierdzoną przez paryską konferencję pokojową 25 czerwca 1919. Suwerenność Polski na terytorium Galicji Wschodniej Rada Ambasadorów uznała 15 marca 1923.

Po I wojnie światowej, w lipcu 1920 podczas wojny polsko-bolszewickiej, w okolicach miasta miała miejsce bitwa Wojska Polskiego z armią Budionnego. Za czasów II Rzeczypospolitej – siedziba powiatu brodzkiego w województwie tarnopolskim.

Na początku 1936 został otwarty Uniwersytet Ludowy w Brodach, przeznaczony dla rolników[16].

W czasie kampanii wrześniowej, w graniczącej z Brodami miejscowości Hutniki stacjonowała 16 eskadra towarzysząca[17].

Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 okupowane przez Armię Czerwoną (do czerwca 1941) i anektowane przez ZSRR.

Po wkroczeniu na tereny polskie Armii Czerwonej w samych Brodach i okolicach zgromadzono ok. dziesięciu tysięcy polskich żołnierzy. Jeńców umieszczono w koszarach 13 dywizjonu artylerii konnej. Warunki zakwaterowania były trudne, dzienna racja chleba wynosiła ok. 400 g i jedną porcję kaszy gryczanej. Jeńcy pracowali przy naprawie szosy Kijów–Lwów–Przemyśl. Po zakończeniu prac część jeńców oddelegowano do budowy lotniska w Brodach. Zakwaterowano ich w pałacu hr. Janiny Zyczewskiej. Praca trwała dziesięć godzin dziennie, na dwie zmiany – dzienną i nocną. Wyżywienie uzależnione było od wykonanej pracy. Za 100% normy jeniec otrzymywał tzw. III kocioł, czyli 1000 g chleba dziennie, na śniadanie kaszę, na obiad zupę, kartofle i kawałek mięsa, na kolację kaszę i kawę; za 90% normy (II kocioł) – 700 g chleba i resztę jak w III kotle, ale bez mięsa; za 60% normy (kocioł I) – 600 g chleba i resztę jak w II kotle. Budowa lotniska trwała do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej. Jeńców ewakuowano pieszo z Brodów do Złotonoszy, marsz trwał 28 dni, do przejścia było 760 km[18].

Po ataku III Rzeszy na ZSRR od czerwca 1941 do 1944 pod okupacją III Rzeszy (od 1 sierpnia 1941 w Generalnym Gubernatorstwie). W czasie okupacji niemieckiej ludność żydowska miasta została wymordowana przez formacje niemieckie.

Od 16 sierpnia 1945[19] – do 1991 w granicach ZSRR, na terytorium USRR. Od 1991 w granicach niepodległej Ukrainy.

Planowany jest rurociąg Odessa-Brody-Gdańsk.

Historia Żydów w Brodach[edytuj | edytuj kod]

Żydzi w Brodach pojawili się z chwilą kupna miasta przez hetmana Koniecpolskiego w 1584 roku. Wraz z nimi przybyli Ormianie, Flamandowie (tkacze), Turcy i Grecy. W 1648 roku w Brodach odnotowano 400 żydowskich rodzin[20]. W XVII wieku powstała Wielka Synagoga. Budowla była typu obronnego (otwory w attyce stanowiły strzelnice). Pod koniec XVII wieku spłonęła dzielnica żydowska. Po tym wydarzeniu Żydzi otrzymali pozwolenie na zamieszkanie we wszystkich częściach miasta, na destylację alkoholu oraz na uprawianie rzemiosła i udział w przedsiębiorstwach handlowych w zamian za corocznie pobierany podatek[21].

Gdy po pożarze w 1749 roku miasto opuścili Ormianie, Żydzi nie mieli tu już żadnej konkurencji. Od tego czasu Brody stały się jednym z najważniejszych ośrodków żydowskich w Galicji[21].

Brody stały się bardzo ważnym ośrodkiem haskali, ale także centrum chasydzkim. W 1756 roku w synagodze brodzkiej rzucono klątwę na frankistów, a w 1772 roku wyklęto chasydów i wypędzono ich z miasta. W mieście osiedlił się Izrael Lefin syn Mojżesza Ha-Lewi Zamościa-Lefina. Był astronomem, matematykiem i filozofem, piszącym w języku hebrajskim. Z Brodami związany był również Izaak Erter, polsko-żydowski satyryk, twórca satyr pisanych w języku hebrajskim[22].

W 1815 roku powstała żydowska szkoła realna[20].

1860 roku Berl Broder założył zespół, który podróżował po Galicji, a także po Węgrzech i Rumunii, wykonując ludowe pieśni w jidysz. W 1876 roku Abraham Goldfaden, połączył siły z Broder Singers, pisząc dla nich dwuaktową sztukę. Przedstawienie tego spektaklu przez Broder Singers w Jassach w Rumunii zapoczątkowało teatr jidysz[23].

W XIX wieku Żydzi stanowili 88% mieszkańców miasta. W Brodach mieszkało 10% wszystkich żydowskich kupców w Galicji, a w ich posiadaniu było 93% dużych przedsiębiorstw handlowych i przemysłowych[20].

W 1881 roku do miasta napłynęło 15 000 żydowskich uciekinierów z Rosji, zagrożonych pogromami. Miasto ekonomicznie nie mogło poradzić sobie z tak wielką ilością ludzi. Z pomocą przyszła Alliance israélite universelle, która wysłała swoich przedstawicieli do Brodów, aby pomagali uchodźcom i starali się zorganizować ich opiekę i relokację. Uchodźcy żyli w nędznych warunkach. Donoszono o odrze i ospie i obawiano się wybuchu epidemii. Z Brodów uciekinierów tych odprawiano specjalnymi pociągami do Europy Zachodniej, a następnie do Stanów Zjednoczonych[24]. Pod koniec 1882 roku w Brodach pozostało niewielu uchodźców[20].

Po rozpoczęciu I wojny światowej, wojska rosyjskie szybko zajęły miasto. Rosjanie dokonali pogromu Żydów. Centrum miasta ostrzelali z artylerii, a następnie spalili praktycznie wszystkie żydowskie domy.

W 1939 roku mieszkało w Brodach 18 tysięcy mieszkańców, z czego Żydzi stanowili około 10 tysięcy ludzi[21].

Latem 1941 roku utworzono Judenrat. Wkrótce po zajęciu miasta naziści rozpoczęli mordowanie Żydów, w tym grupę 250 intelektualistów, rozstrzelanych w pobliżu cmentarza żydowskiego[20].

Podczas okupacji hitlerowskiej w Brodach powstało getto. Jesienią 1942 roku w wyniku dwóch akcji Niemcy wywieźli kilka tysięcy miejscowych Żydów do obozu zagłady w Bełżcu. Ostateczna likwidacja getta nastąpiła w maju 1943 roku. Blisko 2500 jego mieszkańców deportowano do obozu zagłady w Sobiborze.

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Pomniki[edytuj | edytuj kod]

  • Pomnik Tarasa Szewczenki
  • Pomnik Piotra Feduna-Połtawy
  • Pomnik Iwana Franki

Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

W mieście rozwinął się przemysł spożywczy, odzieżowy, drzewny oraz materiałów budowlanych[1].

Sport[edytuj | edytuj kod]

Ludzie związani z Brodami[edytuj | edytuj kod]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Brodami.
Honorowi obywatele

Ludzie urodzeni w Brodach[edytuj | edytuj kod]

Pobliskie miejscowości[edytuj | edytuj kod]

Miasta partnerskie[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Brody, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-06-09].
  2. ↑ Czasem Amsterdam polski dla Żydów → zob. Antoni Schneider. Encyklopedya do Krajoznawstwa Galicyi. T. 1. Lwów: Drukarnia Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1871, s. 42.
  3. ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2020 року. (ukr.).
  4. ↑ Liczby ludności miejscowości obwodu lwowskiego na podstawie spisu ludności wg stanu na dzień 5 grudnia 2001 roku. (ukr.).
  5. ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 166.
  6. ↑ Od herbu Żółkiewskich.
  7. ↑ Carte nouvelle des Royaumes de Galizie et Lodomerie avec le District de Bukowine, Augsburg po 1772.
  8. ↑ a b c Tom 61 (2015) | Acta Archaeologica Lodziensia [dostęp 2021-12-02] (pol.).
  9. ↑ Carte Generale de l’Atlas des Roiaumes Galicie et Lodomerie divisés en 19 Cercles avec la Buckowina, 1786.
  10. ↑ a b Franciszek Niewolak: Krótki zarys historii gimnazjum państwowego w Brodach ze szczególnem uwzględnieniem ostatniego 10–cio lecia. W: Sprawozdanie Dyrekcji Gimnazjum Państwowego im. Józefa Korzeniowskiego w Brodach za rok szkolny 1928/29. Brody: 1929, s. 1–4.
  11. ↑ „Czas” nr 217, Kraków, 21 września 1862, s. 3.
  12. ↑ „Czas” nr 218, Kraków, 23 września 1862, s. 3.
  13. ↑ Ilość Żydów w miastach galicyjskich. „Jedność. Organ Żydów Polskich”, s. 5, nr 5 z 31 stycznia 1908. 
  14. ↑ An-ski Sz., Tragedia żydów galicyjskich w czasie I wojny światowej, Przemyśl 2010, s. 123–127.
  15. ↑ https://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=klw&datum=19180109&seite=1&zoom=33.
  16. ↑ Uniwersytet Ludowy w Brodach. „Wschód”, s. 4, nr 2 z 10 lutego 1936. 
  17. ↑ Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991, s. 352. ISBN 83-206-0795-7.
  18. ↑ Żaroń Piotr, Obozy jeńców polskich w ZSRR w latach 1939–1941, Warszawa 1994, s. 123–126.
  19. ↑ Po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji umowy województwo tarnopolskie, w tym Brody, włączono do ZSRR.
  20. ↑ a b c d e KehilaLinks Site for Brody, kehilalinks.jewishgen.org [dostęp 2022-06-19].
  21. ↑ a b c Historia społeczności | Wirtualny Sztetl, sztetl.org.pl [dostęp 2022-06-19].
  22. ↑ GALICIA, Austria – JewishEncyclopedia.com, jewishencyclopedia.com [dostęp 2022-06-19].
  23. ↑ Galicia, Austria – JewishEncyclopedia.com, jewishencyclopedia.com [dostęp 2022-06-19].
  24. ↑ Roland Sanders, Shores of Refuge: A Hundreds Years of Jewish Emigration, Nowy Jork 1989, s. 92.
  25. ↑ Dr. Antoni J.: Zameczki podolskie na kresach multańskich T. III: Żwaniec, Paniowce, Czarnokozińce, Bar, Mohylów, Szarogród. Warszawa: nakładem Gebethnera i Wolffa, 1880, s. 285.
  26. ↑ ФК „Богун” – ФК „Яричів” Старші. Повне відео. [dostęp 2016-12-09].
  27. ↑ Kronika. „Reforma”, s. 3, nr 98 z 28 kwietnia 1882. 
  28. ↑ Telegramy „Reformy”. „Reforma”, s. 5, nr 226 z 4 października 1882. 
  29. ↑ Szematyzm na rok 1895. Lwów: 1895, s. 3.
  30. ↑ Bandera honorowym obywatelem Brodów.
  31. ↑ Kazimierz Missona (1874-1943).
  32. ↑ Ruch służbowy. „Dziennik Urzędowy Kuratorjum Okręgu Szkolnego Lwowskiego”. 3, s. 179, 1934, R. XXXVIII.
  33. ↑ Miasta partnerskie gminy Bełżyce. belzyce.pl. [dostęp 2015-05-23]. (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Michał Baliński, Tymoteusz Lipiński: Brody. [W:] Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym, i statystycznym. T. 2. Cz. 2. Warszawa, 1845, s. 596–599.
  • Sandok Barącz: Wolne miasto handlowe Brody. Lwów, 1865.
  • Jakov Chonigsman: Evrei goroda Brody (1584–1944). L’vov, 2001.
  • Moriz Friedländer: Fünf Wochen in Brody unter jüdisch-russischen Emigranten, Wien, 1882. ([1])
  • Nathan Michael Gelber, Toledot jehudej Brody 1584–1943, Jerušalajim, 1955.
  • Zbigniew Kościów: Brody. Przypomnienie kresowego miasta, Opole, 1993.
  • Börries Kuzmany, Brody. Eine galizische Grenzstadt im langen 19. Jahrhundert, Böhlau, Wien/Köln/Weimar 2011. ISBN 978-3-205-78763-1 (PDF; 16,9 MB)
  • Tadeusz Lutman: Studja nad dziejami handlu Brodów w latach 1773–1880, Lwów, 1937.
  • Mark Wischnitzer, Die Stellung der Brodyer Juden im internationalen Handel in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts, in: Wischnitzer, M. (Hg.): Festschrift zu S. Dubnows 70. Geburtstag, Berlin, 1930, s. 113–123.
  • Bohdan Zrobek: Brody i Bridščyna. Istoryčno-memuarnyj zbirnyk. Kniha II, Brody, 1998.
  • Іван Созанський: З минувшини міста Бродів, Львів : НТШ 1911, 69 с. (ukr.)
  • Żaroń Piotr, Obozy jeńców polskich w ZSRR w latach 1939–1941, Warszawa 1994.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Powiat brodzki (1920–1939)
  • Siedziba powiatu – Brody
Przynależność wojewódzka
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)
Miasteczka (1920–34)
Gminy miejskie (1920–39 →)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–39 →)
Powiat złoczowski (1920–39 i 1941–44)
Przynależność wojewódzka
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)
Miasteczka (1920–34)
Gminy miejskie (1920–39 →)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–39 →)
Gminy (← 1941–44 →)
Miejskie[B]
Wiejskie[C][B]
  1. ↑ a b podczas wojny pozbawione praw miejskich
  2. ↑ a b strzałki wsteczne dotyczą stanu z 1939
  3. ↑ kursywą opisano gminy utworzone przez władze hitlerowskie
Miasta obwodu lwowskiego

Flag of Lviv Oblast.svg

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Brody_(miasto)&oldid=69014190”