50°04′N 25°09′E/50,066667 25,150000Brody (miasto)
| |||||
 Wieża zegarowa na rynku w Brodach | |||||
| |||||
| Państwo |  Ukraina
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Obwód |  lwowski
| ||||
| Prawa miejskie | 1584[1] | ||||
| Burmistrz | Anatolij Bełej | ||||
| Powierzchnia | 8,67 km² | ||||
| Populacja (2020) • liczba ludności |
23 454 | ||||
| Nr kierunkowy | +380 3266 | ||||
| Kod pocztowy | 80600-80606 | ||||
Położenie na mapie obwodu lwowskiego  | |||||
Położenie na mapie Ukrainy  | |||||
| 50°04′N 25°09′E/50,066667 25,150000
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Portal  Ukraina
| |||||
Brody (ukr. Броди), dawniej Lubicz[2] – miasto na Ukrainie, w obwodzie lwowskim, siedziba rejonu brodzkiego nad Suchowólką; liczą 23 454 mieszkańców (2020)[3], dla porównania spis powszechny w 2001 zanotował ich 23 206[4].
Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1584 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim[5].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Miasto prywatne założone w 1584 pod nazwą Lubicz[6] przez Stanisława Żółkiewskiego. Do pierwszego rozbioru w 1772 województwo ruskie, ziemia lwowska, powiat brodzki Rzeczypospolitej. Po pierwszym rozbiorze Polski (1772) wcielone do monarchii Habsburgów, pozostawało w jej składzie na terytorium kraju koronnego Galicji do upadku Austro-Węgier (1918). W 1779 cesarz Józef II przyznał Brodom przywilej wolnego miasta handlowego na równi z Triestem i Fiume[7]. W 1817 założono w mieście szkołę realną, późnej przekształconą w gimnazjum państwowe[7].
Na początku 1908 w ludności miasta 72,1% stanowili Żydzi (pierwsze miejsce wśród miast galicyjskich)[8]. Od 1 listopada 1918 do maja 1919 pod administracją ZURL, od maja 1919 do 14 marca 1923 pod administracją tymczasową Polski, zatwierdzoną przez paryską konferencję pokojową 25 czerwca 1919. Suwerenność Polski na terytorium Galicji Wschodniej Rada Ambasadorów uznała 15 marca 1923. Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 okupowane przez Armię Czerwoną (do czerwca 1941) i anektowane przez ZSRR. Po ataku III Rzeszy na ZSRR od czerwca 1941 do 1944 pod okupacją III Rzeszy (od 1 sierpnia 1941 w Generalnym Gubernatorstwie). Od 16 sierpnia 1945[9] – do 1991 w granicach ZSRR, na terytorium USRR. Od 1991 w granicach niepodległej Ukrainy.
Po raz pierwszy miejscowość wzmiankowana w roku 1441 jako mała osada należąca do dóbr oleskich, będących w rękach Sieniawskich (lub Sienieńskich z Sienna), później Koniecpolskich. W roku 1580 kupił je Stanisław Żółkiewski, wojewoda ruski, ojciec hetmana, który docenił znaczenie strategiczne tego miejsca położonego na szlaku handlowym Rusi Czerwonej na Wołyń. Wystarał się u króla Stefana Batorego o przywilej nadający w roku 1584 Brodom prawa miejskie, pod urzędową nazwą Lubicz. Nazwa ta pochodziła od herbu Żółkiewskich, jednak już w pierwszej połowie XVII w. używano starego określenia, a mianowicie Brody.
W 1629 miasto nabył hetman Stanisław Koniecpolski. Nowy właściciel rozbudował Brody, czyniąc z nich fortecę z 10 bastionami i zamkiem, ale zadbał także o ich rozwój gospodarczy osadzając Żydów i Ormian. Pracami budowlanymi w latach 1630–1635 kierował Andrea dell’Aqua według planów, które stworzył Wilhelm le Vasseur de Beauplan. Stanisław Koniecpolski w pobliżu miasta zbudował też rezydencję w Podhorcach. On zmarł na zamku w Brodach w marcu 1646 roku i w tutejszym kościele odbył się jego pierwszy imponujący pogrzeb.
W 1648 Chmielnicki wraz z Kozakami zdobył i spalił miasto, jednak załoga zamku zbudowanego przez Stanisława Koniecpolskiego odparła atak Kozaków. Aleksander Koniecpolski, syn założyciela zamku zapisał w testamencie m.in. Brody, Podhorce, Złoczów przyszłemu królowi Janowi III Sobieskiemu. Syn króla Jakub w 1704 sprzedał je Józefowi Potockiemu. W czasie wojny o sukcesję polską miasto w 1734 roku została zajęte przez Rosjan.
W połowie XVIII wieku, Potoccy herbu Pilawa wybudowali na terenie zamku nowy barokowy pałac z wieżą. W 1772 roku Brody znalazły się pod zaborem austriackim. 27 maja 1809 r. – w czasie wojny polsko-austriackiej i marszu spod Zamościa oraz po wejściu do Galicji, płk Piotr Strzyżewski ze swoim oddziałem, ruszył na południe, na Brody zdobywając miasto bez walki.
W 1772 r., w wyniku I rozbioru Rzeczypospolitej, Brody zostały włączone do Królestwa Galicji i Lodomerii jako miasto powiatowe w cyrkule (obwodzie) lwowskim[10]. Od 1786 r. należały do cyrkułu (obwodu) złoczowskiego[11]. W latach 1854-1918 Brody były miastem powiatowym w Królestwie Galicji (do likwidacji cyrkułów w 1867 r. powiat Brody należał do cyrkułu złoczowskiego).
W okresie austro-węgierskim Brody były stacją graniczną kolejowej linii podkarpackiej (Lwów-Brody) na granicy z Rosją.
18 września 1862 r. wybuchł w mieście wielki pożar, który strawił 118 domów. Szybkiemu rozprzestrzenieniu się ognia sprzyjał fakt, iż w wielu domostwach znajdowały się składy różnorodnych materiałów łatwopalnych (drewno, nafta, pierze).[12] Pożar, który rozpoczął się w nocy z 17 na 18 września w najbiedniejszej części miasta najpierw pochłonął 14 domostw. Następnego dnia zauważono kolejny pożar w południowej-zachodniej części miasteczka, który strawił dodatkowo ponad setkę domów[13]. Incydent ten wywołał wielkie wzburzenie wśród mieszkańców Brodów, ponieważ podejrzewano, iż powodem jego było celowe podpalenie.
Po I wojnie światowej, w lipcu 1920 podczas wojny polsko-bolszewickiej, w okolicach miasta miała miejsce bitwa Wojska Polskiego z armią Budionnego. Za czasów II Rzeczypospolitej – siedziba powiatu brodzkiego w województwie tarnopolskim.
Na początku 1936 został otwarty Uniwersytet Ludowy w Brodach, przeznaczony dla rolników[14].
W czasie kampanii wrześniowej, w graniczącej z Brodami miejscowości Hutniki stacjonowała 16 Eskadra Towarzysząca.[15]
Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 okupowane przez Armię Czerwoną (do czerwca 1941) i anektowane przez ZSRR.
Po wkroczeniu na tereny polskie Armii Czerwonej w samych Brodach i okolicach zgromadzono ok. dziesięciu tysięcy polskich żołnierzy. Jeńców umieszczono w koszarach 13 Dywizjonu Artylerii Konnej. Warunki zakwaterowania były trudne, dzienna racja chleba wynosiła ok. 400 g i jedną porcję kaszy gryczanej. Pracowano przy naprawie szosy Kijów–Lwów–Przemyśl. Po zakończeniu prac część jeńców oddelegowano do budowy lotniska w Brodach. Zakwaterowano ich w pałacu hr. Janiny Zyczewskiej. Praca trwała dziesięć godzin dziennie, na dwie zmiany – dzienną i nocną. Wyżywienie uzależnione było od wykonanej pracy. Za 100% normy jeniec otrzymywał tzw. III kocioł, czyli 1000 g chleba dziennie, na śniadanie kaszę, na obiad zupę, kartofle i kawałek mięsa, na kolację kaszę i kawę; za 90% normy (II kocioł) – 700 g chleba i resztę jak w III kotle, ale bez mięsa; za 60% normy (kocioł I) – 600 g chleba i resztę jak w II kotle. Budowa lotniska trwała do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej. Jeńców ewakuowano pieszo z Brodów do Złotonoszy, marsz trwał 28 dni, do przejścia było 760 km[16].
Po ataku III Rzeszy na ZSRR od czerwca 1941 do 1944 pod okupacją III Rzeszy (od 1 sierpnia 1941 w Generalnym Gubernatorstwie). W czasie okupacji niemieckiej ludność żydowska miasta została wymordowana przez formacje niemieckie.
Planowany jest rurociąg Odessa-Brody-Gdańsk.
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
- Zamek w Brodach – W XVII wieku hetman Stanisław Koniecpolski wzniósł w mieście twierdzę typu nowoholenderskiego
- Pałac Potockich z połowy XVIII wieku
- Wielka Synagoga z 1742 roku, obecnie w ruinie
- Kościół parafialny, wybudowany w stylu renesansowym z 1596 roku (w kościele złożone były zwłoki Koniecpolskich, jednak ich grób familijny uległ zniszczeniu[17])
- Klasztor dominikanów (Czerwony Klasztor) z XVII wieku
- Cerkiew św. Jura z 1625 r. z ikonostasem
- Pozostałości wałów miejskich z XVII wieku
- Cerkiew Bogurodzicy z 1600 roku
- Budynek „Sokoła”
- Pałac Tyszkiewiczów
- „Hotel Bristol”
- „Hotel Ewropa”
- Cmentarz żydowski
Pomniki[edytuj | edytuj kod]
- Pomnik Tarasa Szewczenki
- Pomnik Piotra Feduna-Połtawy
- Pomnik Iwana Franki
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
W mieście rozwinął się przemysł spożywczy, odzieżowy, drzewny oraz materiałów budowlanych[1].
Sport[edytuj | edytuj kod]
- Stadion lekkoatletyczno-piłkarsko-futbolowy „Juwilejnyj”
- Bohun – klub piłkarski[18].
- WCKS Brody (do 1939 roku)
Ludzie związani z Brodami[edytuj | edytuj kod]
- Stanisław Koniecpolski – hetman wielki koronny – właściciel Brodów, jeden z największych wodzów Rzeczypospolitej
- Honorowi obywatele
- Władysław Russocki (1882)[19]
- Maurycy Hirsz (1882)[20]
- Kazimierz Badeni[21]
- Friedrich von Beust
- Stepan Bandera (2011)[22]
Ludzie urodzeni w Brodach[edytuj | edytuj kod]
- Józef Barbag – polski geograf, profesor,
- Karol Bogucki – polski ksiądz, generał brygady, dziekan generalny Wojska Polskiego II RP,
- Jarosław Czarnobaj – polski dziennikarz radiowy,
- Ryszard Czubaczyński – polski autor tekstów piosenek, scenarzysta, także dziennikarz, aktor teatrów studenckich; menedżer kultury,
- Roman Duda (ur. 1935) – polski matematyk, profesor i były rektor Uniwersytetu Wrocławskiego, senator I kadencji,
- Tadeusz Adam Dyńko (ur. 11 października 1894, zm. wiosną 1940 w Katyniu) – kapitan rezerwy artylerii Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej,
- Lesław Eustachiewicz – polski krytyk literacki, historyk literatury, tłumacz, doktor,
- Oktawia Górniok – polska prawniczka, specjalistka w zakresie prawa karnego, profesor,
- Edward Gruber – polski prawnik, generał brygady Wojska Polskiego oraz naczelny prokurator wojskowy II RP,
- Bogusław Halikowski – polski pediatra, neurolog dziecięcy, profesor,
- Otto Hausner – polski historyk sztuki, polityk, pisarz, mówca i erudyta. Poseł demokratyczny w Radzie Państwa w parlamencie austriackim, oraz na Sejm Galicyjski,
- Marian Heitzman – polski filozof i historyk filozofii, profesor,
- Józef Korzeniowski – polski dramatopisarz i powieściopisarz, pedagog, profesor,
- Władysław Łuczyński – polski malarz i nauczyciel rysunku w szkole w Stanisławowie w okresie II Rzeczypospolitej,
- Zbigniew Mikołajewicz (ur. 1937) – polski ekonomista, wykładowca i działacz państwowy, wojewoda opolski (1981–1983), profesor
- Kazimierz Missona – polski filolog klasyczny, germanista, językoznawca, literat, publicysta i działacz społeczny[23], dyrektor gimnazjum w Trembowli[24],
- Amalie Nathanson (1835-1930) – matka Zygmunta Freuda,
- Joseph Ludwig Raabe – szwajcarski matematyk,
- Tadeusz Runge – podpułkownik piechoty Wojska Polskiego, cichociemny, dowódca batalionu „Czata 49” Zgrupowania „Radosław” w okresie powstania warszawskiego,
- Joseph Roth – austriacki pisarz i dziennikarz żydowskiego pochodzenia,
- Kazimierz Topoliński (ur. 23 kwietnia 1878, zm. 24 września 1959 w Krakowie) – tytularny generał brygady Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari,
- Włodzimierz Tyszkiewicz – polski dowódca wojskowy, pułkownik dyplomowany kawalerii Wojska Polskiego II RP,
- August Witkowski – polski fizyk, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie,
- Izrael Zolli – naczelny rabin Rzymu, który później przeszedł na katolicyzm (przyjął imię Eugenio),
- Daniel Yanofsky – kanadyjski prawnik i szachista polskiego pochodzenia.
Pobliskie miejscowości[edytuj | edytuj kod]
Miasta partnerskie[edytuj | edytuj kod]
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Brody, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-06-09].
- ↑ Czasem Amsterdam polski dla Żydów → zob. Antoni Schneider. Encyklopedya do Krajoznawstwa Galicyi. T. 1. Lwów: Drukarnia Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1871, s. 42.
- ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2020 року (ukr.).
- ↑ Liczby ludności miejscowości obwodu lwowskiego na podstawie spisu ludności wg stanu na dzień 5 grudnia 2001 roku (ukr.).
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 166.
- ↑ Od herbu Żółkiewskich.
- ↑ a b Franciszek Niewolak: Krótki zarys historii gimnazjum państwowego w Brodach ze szczególnem uwzględnieniem ostatniego 10–cio lecia. W: Sprawozdanie Dyrekcji Gimnazjum Państwowego im. Józefa Korzeniowskiego w Brodach za rok szkolny 1928/29. Brody: 1929, s. 1-4.
- ↑ Ilość Żydów w miastach galicyjskich. „Jedność. Organ Żydów Polskich”, s. 5, nr 5 z 31 stycznia 1908.
- ↑ Po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji umowy województwo tarnopolskie, w tym Brody, włączono do ZSRR.
- ↑ Carte nouvelle des Royaumes de Galizie et Lodomerie avec le District de Bukowine, Augsburg po 1772.
- ↑ Carte Generale de l'Atlas des Roiaumes Galicie et Lodomerie divisés en 19 Cercles avec la Buckowina, 1786.
- ↑ „Czas” nr 217, Kraków, 21 września 1862, s. 3.
- ↑ „Czas” nr 218, Kraków, 23 września 1862, s. 3.
- ↑ Uniwersytet Ludowy w Brodach. „Wschód”, s. 4, nr 2 z 10 lutego 1936.
- ↑ Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991, s. 352. ISBN 83-206-0795-7.
- ↑ Żaroń Piotr, Obozy jeńców polskich w ZSRR w latach 1939–1941, Warszawa 1994, s. 123-126.
- ↑ Dr. Antoni J.: Zameczki podolskie na kresach multańskich. T. III : Żwaniec, Paniowce, Czarnokozińce, Bar, Mohylów, Szarogród. Warszawa: nakładem Gebethnera i Wolffa, 1880, s. 285.
- ↑ ФК „Богун” – ФК „Яричів” Старші. Повне відео. [dostęp 2016-12-09].
- ↑ Kronika. „Reforma”, s. 3, nr 98 z 28 kwietnia 1882.
- ↑ Telegramy „Reformy”. „Reforma”, s. 5, nr 226 z 4 października 1882.
- ↑ Szematyzm na rok 1895. Lwów: 1895, s. 3.
- ↑ Bandera honorowym obywatelem Brodów.
- ↑ Kazimierz Missona (1874-1943)
- ↑ Ruch służbowy. „Dziennik Urzędowy Kuratorjum Okręgu Szkolnego Lwowskiego”. 3, s. 179, 1934, R. XXXVIII.
- ↑ Miasta partnerskie gminy Bełżyce (pol.). belzyce.pl. [dostęp 2015-05-23].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Michał Baliński, Tymoteusz Lipiński: Brody. [W:] Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym, i statystycznym. T. 2. Cz. 2. Warszawa, 1845, s. 596–599.
- Sandok Barącz: Wolne miasto handlowe Brody. Lwów, 1865.
- Jakov Chonigsman: Evrei goroda Brody (1584–1944). L’vov, 2001.
- Moriz Friedländer: Fünf Wochen in Brody unter jüdisch-russischen Emigranten, Wien, 1882. ([1])
- Nathan Michael Gelber, Toledot jehudej Brody 1584–1943, Jerušalajim, 1955.
- Zbigniew Kościów: Brody. Przypomnienie kresowego miasta, Opole, 1993.
- Börries Kuzmany, Brody. Eine galizische Grenzstadt im langen 19. Jahrhundert, Böhlau, Wien/Köln/Weimar 2011. ISBN 978-3-205-78763-1 (PDF; 16,9 MB)
- Tadeusz Lutman: Studja nad dziejami handlu Brodów w latach 1773–1880, Lwów, 1937.
- Mark Wischnitzer, Die Stellung der Brodyer Juden im internationalen Handel in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts, in: Wischnitzer, M. (Hg.): Festschrift zu S. Dubnows 70. Geburtstag, Berlin, 1930, s. 113–123.
- Bohdan Zrobek: Brody i Bridščyna. Istoryčno-memuarnyj zbirnyk. Kniha II, Brody, 1998.
- Іван Созанський: З минувшини міста Бродів, Львів : НТШ 1911, 69 с. (ukr.)
- Żaroń Piotr, Obozy jeńców polskich w ZSRR w latach 1939–1941, Warszawa 1994.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Brody, 1.) wolne miasto, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 372.
- Brody, 2.) B. stare (z Nowiczyzną), wś pow. brodzki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 37.
- Brody oraz Stare Brody na mapie von Miega
- zdjęcia z Brodów
- Getto w Brodach
- Brody w składzie Cesarstwa Austriackiego i Austro-Węgier: Brody – Броди – בראד
- Historia Żydów w Brodach na portalu Wirtualny Sztetl
- Witryna internetowa Koła Przyjaciół Brodów
- Relacje jeńców pracujących w jenieckim obozie pracy przymusowej w Brodach, Zapisyterroru.pl
- Twierdza w Brodach na filmie z drona, 2018.
- Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona
