Opatów
Szablon:POL miasto infobox Opatów – miasto w woj. świętokrzyskim, w powiecie opatowskim. Jest siedzibą powiatu, jak również miejsko-wiejskiej gminy Opatów.
Miasto w dawnem województwie sandomierskim było własnością Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła (Sierotki) w latach 1576-1578[1]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. tarnobrzeskiego.
Według danych z 1 stycznia 2017 r. miasto miało ok. 6200 mieszkańców[2].
Miasto położone jest w Małopolsce, w ziemi sandomierskiej[3].
Położenie
Opatów położony jest na Wyżynie Sandomierskiej, na wzgórzach o wysokości od 200 do 300 m n.p.m. Nieopodal rozciągają się pasma Jeleniowskie i Iwaniskie Gór Świętokrzyskich. Przez miasto przepływa rzeka Opatówka, rozdzielając je na dwie części i przecinając głęboką doliną.
Opatów położony jest na skrzyżowaniu tras nr 9 (E371) Radom – Rzeszów i nr 74 Piotrków Trybunalski – Hrubieszów. W Opatowie początek ma droga wojewódzka nr 757 Opatów – Stopnica.
Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 9,36 km²[4].
Historia
Żmigród Opatowski (grodzisko)
Świadectwem najstarszej fazy zasiedlania Żmigrodu są głównie fragmenty ceramiki z późnego neolitu oraz wczesnej epoki brązu, a także pozostałości kilku zniszczonych obiektów (jam?). Prawdopodobnie był to ośrodek grodowo-miejski powstały w ramach budowy struktury administracyjno-gospodarczej państwa pierwszych Piastów.
Początki osadnictwa na dzisiejszym terenie miasta są datowane na przełom X i XI wieków. Gród o nazwie Żmigród powstał zapewne pod koniec X lub w początkach XI w[5].
Pierwotnie grodzisko znajdowało się w północnej części obecnego miasta. Miało kształt cypla o podłożu lessowym, o powierzchni 1 hektara i zbudowane było na wysokim brzegu rzeki Opatówki noszącej dawniej nazwę Łukawy[6]. Funkcjonowało na wzgórzu wokół klasztoru bernardynów, gdzie archeolodzy odkryli ślady zabudowy miejskiej z XI - XIII w. Tam też zbudowano pierwszą świątynię miasta, kościół na planie rotundy romańskiej, prawdopodobnie pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny[7].
Średniowiecze
.jpg)
Nowa nazwa "Opatów" po raz pierwszy pojawia się w dokumencie Kazimierza Sprawiedliwego z 1189 r. Istnieją przesłanki (m.in. wzmianka w kronice Jana Długosza), że w Opatowie była pierwsza polska komandoria templariuszy założona za czasów Henryka Sandomierskiego, który uczestniczył w krucjatach do Ziemi Świętej u boku rycerzy-zakonników. Pozostałością klasztoru templariuszy ma być rzekomo kolegiata św. Marcina.
Przyjmuje się, że ok. 1237 r. z nadania książęcego Henryka Brodatego Opatów wraz z kilkunastoma wsiami przeszedł na własność biskupów lubuskich. W 1282 r. biskupi uzyskali od księcia Leszka Czarnego przywilej umożliwiający nadanie wsiom i miastom prawa niemieckiego – dokument ten uznawany jest za akt tożsamy (choć zasadniczo różny od podobnych aktów z tego okresu) z nadaniem dla Opatowa prawa magdeburskiego – była to pierwsza lokacja na terenie grodziska (Żmigrodu), druga lokacja miała miejsce ok. 1328 r. i wiązała się z translacją na przeciwległy brzeg rzeki Opatówki.
Od XV w. do utraty niepodległości Opatów był miejscem sejmików dawnego województwa sandomierskiego. Także tutaj, w XV w. odbywały się roki sądu ziemskiego dla okolicznej szlachty[8].
Podczas najazdu Tatarów w 1502 r. został niemal całkowicie zniszczony. W 1514 r. dobra opatowskie kupił kanclerz wielki koronny Krzysztof Szydłowiecki. W tym czasie miasto zostało ufortyfikowane (z tego okresu zachowały się do dziś pozostałości murów miejskich z jedyną zachowaną bramą – Warszawską). Po śmierci Szydłowieckiego miasto było własnością kolejno: Tarnowskich, Ostrogskich, Lubomirskich, Potockich i Karskich i do 1864 r. pozostawało własnością prywatną.
Miasto w latach 1576-1578 było własnością ks. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła (Sierotki)[1], szwagra Mikołaja Buczackiego-Tworowskiego.
W 1760 r. król August III Sas mianował Pejsaka Chaimowicza mieszkańca Opatowa, królewskim syndykiem do spraw żydowskich i jednym z faktorów warszawskiego dworu.
W XVIII w. Opatów stał się przystanią dla wielu Greków, którzy na ziemiach Królestwa Polskiego szukali schronienia przed prześladowaniami tureckimi. Uzyskali oni pozwolenie na zakładanie świątyń i odprawianie nabożeństw w obrządku bizantyjskim. Już w 1778 r. w mieście powstała prawosławna parafia pw. św. Mikołaja, która w 1837 r. została przeniesiona do Radomia.
W okresie powstania styczniowego, miasto było miejscem bitwy pomiędzy oddziałami II korpusu generała Józefa Hauke-Bosaka a Rosjanami. Opatów w czasie powstania styczniowego wielokrotnie przechodził z rąk do rąk. Oddziały gen. Bosaka zdobyły Opatów 25 listopada 1863 r. Poległ wtedy jedynie por. Tyszkiewicz. Zdobyto broń i amunicję. Drugie uderzenie 21 lutego 1864 r. nie było udane. Bitwa opatowska przeszła do historii jako największa, a zarazem ostatnia bitwa powstańcza.
W międzywojniu Opatów odwiedził Jarosław Iwaszkiewicz i opisał go w swoich Podróżach po Polsce. W wiosce Zochcin dwa kilometry od Opatowa urodził się pisarz Stanisław Czernik, którego imieniem nazwana jest biblioteka powiatowa. W innej pobliskiej wsi, Małoszycach urodził się Witold Gombrowicz, autor Ferdydurke. Popiersie pisarza znajduje się na skwerze w środku miasta.
II wojna światowa
W czasie II wojny światowej Opatów był terenem aktywnej działalności podziemnej. W nocy z 12 na 13 marca 1943 oddział "Jędrusiów" przy współudziale miejscowej partyzantki AK dokonał udanej akcji odbicia 82 więźniów z tutejszego więzienia. W okresie od sierpnia 1944 do 16 stycznia 1945 okupacyjnym burmistrzem Opatowa był Bruno Motschall[9].
W sierpniu 1944 r. w rejon Opatowa dotarła Armia Czerwona w ramach operacji lwowsko-sandomierskiej tocząc walki o powiększenie przyczółka baranowsko-sandomierskiego, jednak miasto zostało zdobyte przez Rosjan dopiero 16 stycznia 1945 r. w czasie ofensywy styczniowej[10].
Opatów był dużym centrum podziemia partyzanckiego. W nocy z 12 na 13 marca 1943 roku Jędrusie razem z oddziałami Armii Krajowej zaatakowali lokalne więzienie i uwolnili 82. więźniów.
Okres powojenny
Po wojnie w mieście rozwinął się przemysł przetwórczy – spożywczy i włókienniczy. Wybudowano nowe osiedle mieszkaniowe im. Mikołaja Kopernika, Miejski Dom Kultury. Obecnie miasto straciło na znaczeniu.
Społeczność żydowska w Opatowie
Opatów był pierwszym miastem w województwie sandomierskim w którym osiedlili się Żydzi. Przywileje zostały im nadane w 1545 roku przez Hetmana Wielkiego Koronnego, Jana Tarnowskiego, który był ówczesnym starostą Sandomierza oraz właścicielem Opatowa.
Przed II wojną światową w Opatowie, który w języku jidysz nazywany był „Apt”, mieszkało 6 tys. Żydów. Prowadzili oni życie bardzo ukulturalnione i religijne. Jednym z najbardziej znanych mieszkańców Opatowa był rabin Avraham Yehoshua Heshel, który był kluczową postacią rozwoju ruchu Chasydów.
Podczas II wojny światowej w Opatowie powstało założone przez nazistów getto opatowskie, które znajdowało się w obszarze ulic Joselewicza, Zatylnej, Wąskiej oraz Starowałowej. W getcie przetrzymywano około 10 tys. Żydów. Miejsce zostało zniszczone podczas holocaustu, natomiast 8 tys. mieszkańców getta trafiło w październiku 1942 roku do obozu zagłady w Treblince, a kolejne 2 tys. wysłano do obozów pracy, z których nigdy nie wrócili[11].
Demografia
- Piramida wieku mieszkańców Opatowa w 2014 roku[12].
Zabytki
W mieście znajduje się wiele obiektów historycznych wpisanych na listę zabytków:
- Układ urbanistyczny, wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.527 z 16.05.1947 i z 8.05.1985)[13].
- Kolegiata św. Marcina, świątynia w stylu romańskim pochodząca z II poł. XII w., w 2006 r. obchodząca 800-lecie nadania statusu kolegiaty; znajduje się w niej szereg unikatowych zabytków, np. odlany z brązu Lament Opatowski, przedstawiający rozpacz 41 mieszkańców Opatowa po śmierci Krzysztofa Szydłowieckiego, obok nagrobka kanclerza znajduje się także nagrobek jego córki, a także płyty nagrobne dwóch jego synów. Ponadto na ścianach kolegiaty, znajdują się malowidła przedstawiające sceny słynnych bitew – odsiecz wiedeńską, Psie Pole i Grunwald. Cenne są również XVIII-wieczne ławki i stalle, a także organy, dzieło sztuki organowej. Nr rej.: A.528/1-3 z 18.10.1956, z 21.06.1967 i z 16.06.1977[13].
- Pozostałości murów miejskich wzniesionych przez kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego z jedyną zachowaną bramą – Warszawską; nr rej.: A.536/1-2 z 30.05.1972 i z 16.06.1977[13].
- Barokowy klasztor oo. Bernardynów wzniesiony w XIV-XV w. na miejscu osady Żmigród. Wsławił się bohaterską obroną podczas wspomnianego najazdu Tatarów w XVI w. Wewnątrz szczególnie interesujący jest rokokowy ołtarz główny, iluzjonistyczne ołtarze boczne, wśród nich Tłocznia Mistyczna, oraz odnowione malowidła ścienne. Nr rej.: A.529/1-3 z 18.10.1956, z 21.06.1967 i z 16.06.1977[13].
- Podziemia Opatowskie – system dawnych piwnic kupieckich wydrążonych w lessie pod rynkiem starego miasta (Placem Obrońców Pokoju).
- Dawna synagoga przy ul. Szerokiej, niedaleko rynku (obecnie nie istnieje).
- Dom z podcieniami na Rynku z XVI w., zniszczony w czasie II wojny światowej i odbudowany po wojnie, obecnie urząd miasta (ratusz). Nr rej.: A.537 z 14.10.1949 i z 28.10.1971[13].
- Kapliczka św. Jana Nepomucena z przełomu XVIII i XIX w. – drewniana, z krytym gontem namiotowym daszkiem, pod którym znajduje się figura świętego. Odnowiona w latach 90. XX w., a następnie w 2012 r.
- Symboliczna mogiła Ludwika Topór-Zwierzdowskiego, powstańca z 1863 r. (nr rej.: A.535 z 24.05.1993)[13].
- Mogiła powstańców z 1863 r. (nr rej.: A.533 z 24.05.1993)[13].
- Mogiła ks. Przybyłowskiego, powstańca z 1863 r. (nr rej.: A.534 z 24.05.1993)[13].
- Cmentarz parafialny (nr rej.: A.530 z 17.06.1988)[13].
- Cmentarz wojenny z I wojny światowej (nr rej.: A.531 z 16.05.1988)[13].
- Lapidarium na terenie dawnego cmentarza żydowskiego, obecnie park miejski (nr rej.: A.532 z 22.04.1991)[13].
Turystyka
Przez Opatów przechodzi 
niebieski szlak turystyczny z Gołoszyc do wsi Dwikozy.
Opatów jest punktem początkowym szlaków rowerowych:
czerwonego
zielonego
niebieskiego
żółtego do Sandomierza
czarnego do Nowej Słupi
Wspólnoty wyznaniowe
Współpraca międzynarodowa
Miasta i gminy partnerskie: 
Modrý Kameň – Słowacja
Znani mieszkańcy
- Włodzimierz Mazur – 23. krotny reprezentant Polski, zawodnik Zagłębia Sosnowiec i Stade Rennais.
- Remigiusz Bierzanek - profesor nauk prawnych, specjalista z zakresu prawa międzynarodowego publicznego, członek Stałego Trybunału Arbitrażowego w Hadze.
- Ludwik Darowski – minister w kilku rządach w II RP.
- Kazimierz Kotowski – poseł na Sejm VIII kadencji.
- Mayer Kirshenblatt – polsko–kanadyjski malarz żydowskiego pochodzenia.
- Dawid Lederman – polski aktor żydowskiego pochodzenia.
- Andrzej Zamilski – polski trener piłkarski.
- Lidia Michalska-Bracha – polska historyk i muzealnik, doktor habilitowany nauk humanistycznych.
- Janusz Jurys – polski polityk, poseł na Sejm PRL IX kadencji.
- Krzysztof Kuszewski - polski lekarz, epidemiolog, doktor nauk medycznych, wiceminister zdrowia.
- Józef Korzeniowski - polski wokalista i aktor.
- Zbigniew Tryczyński - polski więzień niemieckich obozów koncentracyjnych.
- Jan Mrozowski - prezes Sądu Najwyższego.
- Marek Chrapek - podsekretarz stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
- Andrzej Pietrzyk - generał dywizji Wojska Polskiego.
- Stanisław Gano - podpułkownik Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej.
- Witold Gombrowicz - pisarz, nowelista i dramaturg.
- Stanisław Czernik - polski powieściopisarz, folklorysta i poeta.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ a b Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku. ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1993, s. 107.
- ↑ Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 XII 2014 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2015, s. 102. ISSN 2083-3342. [dostęp 2015-12-03].
- ↑ Mapa małopolskiej ziemi sandomierskiej
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2013-07-26. ISSN 1505-5507.
- ↑ M. Florek, Żmij, Żmigród, Opatów. Tajemnicze początki średniowiecznego Opatowa [w:] "Studia nad rozwojem miasta Opatowa i powiatu opatowskiego", t. 1, Kielce - Opatów 2013, ISBN 978-83-619-82-60-9, s. 26.
- ↑ [1]
- ↑ J. Wysocki, Wyniki badań archeologicznych na stanowisku nr 1 "Żmigród" w Opatowie w 2011 i 2012 r. [w:] "Studia nad rozwojem miasta Opatowa i powiatu opatowskiego", pod red. R. Kubickiego, Kielce - Opatów 2013, s. 36 - 37.
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012
- ↑ Territoriale Veränderungen in Deutschland und deutsch verwalteten Gebieten 1874 - 1945:Rolf Jehke, Herdecke.Zuletzt geändert am 20. 8. 2009.
- ↑ Praca zbiorowa, Encyklopedia II wojny światowej. Warszawa 1975, s.400
- ↑ Virtual Shtetl, World War II ghetto in Opatów, 2014.
- ↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu
<ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwiepopulacja2016BŁĄD PRZYPISÓW - ↑ a b c d e f g h i j k Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 37–38 [dostęp 2015-12-03].
- ↑ Dane według raportów wyszukiwarki zborów (www.jw.org) z 16 stycznia 2015.
Bibliografia
- Kalendarz świętokrzyski 2005. Z dnia na dzień przez stulecia, Kielce 2004.
Linki zewnętrzne
- Strona miasta i gminy Opatów
- Strona starostwa powiatowego w Opatowie
- Opatów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 545.
- Informacja o miastach partnerskich
| Miasta |
|
|---|
- Siedziba gminy miejsko-wiejskiej: Opatów
| Miasta | |
|---|---|
| Wsie | |
| Osady | |
| Integralne części wsi |
|
