Leżajsk

Szablon:POL miasto infobox Leżajsk – miasto w Polsce, w północnej części województwa podkarpackiego, siedziba powiatu leżajskiego. Leży w dolinie Sanu, na skraju dawnej Puszczy Sandomierskiej.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 14 126 mieszkańców.

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 20,58 km².

Według danych z roku 2006 Leżajsk ma obszar 20,6 km², w tym:

• użytki rolne: 51%
• użytki leśne: 23%

Miasto stanowi 3,48% powierzchni powiatu.

Miasto sąsiaduje z gminami: Kuryłówka i Nowa Sarzyna.

Przynależność administracyjna

• 1867-1918 - kraj koronny Galicja i Lodomeria
• 1918-1939 - Województwo lwowskie
• 1939-1944 - Dystrykt krakowski, Generalne Gubernatorstwo
• 1945-1975 - Województwo rzeszowskie (1945–1975)
• 1975-1998 - Województwo rzeszowskie (1975–1998).

Demografia

Dane z 30 czerwca 2009:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	14 172	100	7418	52,3	6754	47,7
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	698,5

• Piramida wieku mieszkańców Leżajska w 2014 roku .

Historia

Ratusz i wieża obronna

Muzeum Regionalne w Leżajsku

Wejście do Bazyliki bernardynów w Leżajsku

Kościół parafialny św. Trójcy (fara)

Okolice te zasiedlało plemię Lędzian. Z 1346 roku pochodzi pierwsza historycznie potwierdzona informacja o istnieniu Leżajska. 19 stycznia 1354 r. Kazimierz Wielki nadał Janowi Pakosławowi ze Strożyska – miasto Rzeszów z okolicą po Dąbrowę na północy, Czudec na zachodzie i wieś Leżajsk na wschodzie.

W XIV wieku Leżajsk należał do dóbr królewskich zgrupowanych w północno-wschodniej części województwa ruskiego. 28 grudnia 1397 r. otrzymał prawa miejskie z rąk Władysława Jagiełły. Według dokumentów „Codex diplomaticus Poloniae” król Władysław Jagiełło w 1409 r. ufundował w Leżajsku parafię, a następnie zatwierdził akt założenia wsi Giedlarowej, osadzonej przez Mikołaja Giedlara, potem sprzedał wójtostwo Leżajska Stanisławowi Jasińskiemu, mieszczaninowi z Przeworska.

W 1354 r. bp Maciej Janina do Leżajska i Przeworska wprowadził kanoników regularnych św. Grobu. Ok 1439 zarząd parafii oddano bożogrobcom z Miechowa. W 1424 r. Leżajsk stał się siedzibą starostwa założonego przez Spytka z Tarnowa i Jarosławia herbu Leliwa, starostę generalnego ruskiego, późniejszego wojewodę sandomierskiego. Początkowy okres w dziejach miasta i całej królewszczyzny był związany z rodem Jarosławskich herbu Leliwa, który otrzymał tę królewszczyznę w 100-letnią dzierżawę. Począwszy od końca XV w. rozwój miasta był hamowany przez wyniszczające najazdy Tatarów i Wołochów – w 1498, 1500, 1509, 1519 i w 1524 r. W związku z tymi napadami Jagiellonowie – Aleksander i Zygmunt I Stary – wspomagali gospodarczo miasto, nadając mu kolejne przywileje i zwalniając okresowo od niektórych ciężarów. Po tragicznych wydarzeniach król Zygmunt I Stary wydał we Lwowie 23 września 1524 r. dokument, mocą którego przeniósł Leżajsk znad Sanu, na dzisiejsze, bardziej obronne miejsce, oddalone od poprzedniego o ok. 5 km w kierunku południowo-zachodnim, nadając mu jednocześnie nową nazwę: Leżajsk Zygmuntowski. Była to ponowna lokacja na prawie magdeburskim, która wraz z dogodnym położeniem na szlaku krzyżujących się dróg handlowych dała podstawę do ponownego rozwoju rzemiosła i handlu w mieście. 11 marca 1525 Zygmunt I Stary wydał kolejny przywilej.

Rozwój miasta był wspierany przez starostę leżajskiego Krzysztofa Szydłowieckiego herbu Odrowąż, kanclerza wielkiego koronnego, i przez króla Zygmunta Augusta, wydającego szereg kolejnych przywilejów dla miasta i jego mieszkańców. W 1534 r. Królowa Bona za zezwoleniem Sejmu wykupiła wójtostwo Leżajska.

W 1592 r. na terenie boru leżajskiego powstała drewniana kaplica pw. św. Anny. W 1594 r. z ofiarności mieszczan i nawróconego z luteranizmu dzierżawcy leżajskiego Kacpra Głuchowskiego, przy poparciu przełożonego bożogrobców ks.Jana Teologa oraz szlachcica Rzeszotarskiego, wzniesiono drewniany kościół Zwiastowania NMP oraz świętych Jana Chrzciciela, Wawrzyńca, Sebastiana i Małgorzaty. W 1608 r. przybyli do Leżajska bernardyni, sprowadzeni z Przeworska za przyczyną biskupa przemyskiego Macieja Pstrokońskiego. W 1610 r. wybudowany został pierwszy murowany kościół. Obecną świątynię wzniesiono w latach 1618-1628 z fundacji marszałka wielkiego koronnego Łukasza Opalińskiego z Bnina (1581-1654) i jego żony Anny Opalińskiej z Pileckich, z wdzięczności za odniesione 14 sierpnia 1610 r. w Tarnawcu zwycięstwo nad rezydującym w Łańcucie rotmistrzem królewskim i starostą zygwulskim Stanisławem Diabłem Stadnickim, który w tym roku napadł na Leżajsk.

W 1624 r. miasto zostało złupione i spalone przez wojska Kantymira Murzy. Tatarzy w bestialski sposób wytopili starców i dzieci w pobliskich bagnach. Najazdy Szwedów w latach 1655-1656, przemarsze i grabieże obcych wojsk zrujnowały gospodarkę miejską. W 1656 r. miał się w mieście zatrzymać Karol Gustaw.

Okres rozbiorów

W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. Leżajsk przeszedł pod panowanie austriackie, a ostatni starosta leżajski Józef Potocki, uzyskawszy zgodę władz zaborczych, przeniósł siedzibę starostwa do Łańcuta.

W 1809 r. wojska Księstwa Warszawskiego dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego na krótko wkroczyły do miasta, jednak miasto zajęli ponownie Austriacy. Od 1772 r. działał tu cadyk Elimelech z Leżajska. Jego leżajski ohel jest celem pielgrzymek Żydów z całego świata.

W 1848, w czasie Wiosny Ludów, powstaje Wolne Królewskie Miasto Leżajsk. Ważne znaczenie miało dla Leżajska wybudowanie w latach 1896-1900 linii kolejowej łączącej Leżajsk z Przeworskiem i Rozwadowem.

Przed I wojną światową prowadzono regulację Sanu. Pracami koło Leżajska kierował późniejszy generał Władysław Sikorski. Tymczasowo zamieszkał w Leżajsku przy ul. Klasztornej. 15 listopada 1910 roku wygłosił przemówienie na patriotycznym wiecu z okazji rocznicy bitwy pod Grunwaldem. Rocznicę bitwy uczczono ponadto budową szkoły męskiej, oddanej do użytku w roku 1911, oraz nadaniem nazwy ulicy przebiegającej przy nowej placówce.

I wojna światowa

I wojna światowa po raz kolejny ciężko doświadczyła miasto. Walki pomiędzy wojskami austro-węgierskimi i rosyjskimi toczyły się bezpośrednio nad Sanem, ale wiele budynków (w tym kościół i klasztor OO. Bernardynów) ucierpiało w wyniku walki artyleryjskiej. Między 18 września a 10 października 1914 oraz między 5 listopada 1914 a 14 maja 1915 miasto znajdowało się pod okupacją rosyjską.

Leżajsk w II Rzeczypospolitej

W lipcu 1929 roku Leżajsk znalazł się na trasie wojewódzkiej podróży wizytacyjnej prezydenta Rzeczypospolitej prof. Ignacego Mościckiego.

II wojna światowa w Leżajsku

13 września 1939 r., w środę, rozpoczęła się w Leżajsku niemiecka okupacja. Za ostatnimi wycofującymi się za linię Sanu żołnierzami Armii „Kraków” do miasta weszły oddziały 28 Dywizji Piechoty Wehrmachtu. 15 września 1939 r. oficjalną delegację armii niemieckiej z pierwszym Komendantem Miasta przyjął wraz z miejscowymi volksdeutschami w Zarządzie Miasta, ubrany w mundur członka SA, inż. Weissbrott – od 1939 r. zatrudniony w Leżajsku przez władze wojewódzkie w charakterze geodety. Do współpracy przystąpili także niektórzy Ukraińcy.

3 listopada 1939 r., przed Świętem Niepodległości, przeprowadzone zostały aresztowania, głównie przedstawicieli inteligencji. Aresztowani zostali m.in. burmistrz T. Niziński, profesorowie gimnazjalni S. Gdula, W. Klimek, J. Gröger. Kolejna akcja aresztowań miała miejsce w sierpniu 1940 roku. Aresztowano m.in. ks. Czesława Brodę oraz płk. Stanisława Eustachiewicza (1.11.1883 – 5.01.1948 – Pułk. Korp.Sąd. W.P., b. więzień polityczny Oranienburga).

15 września 1939 roku Niemcy spalili leżajską synagogę. W pierwszych dniach października 1939 r. poza linią demarkacyjną, przebiegającą 11 km od miasta, za San, do sowieckiej strefy okupacyjnej wypędzono większość Żydów. Pozostałych 350 Żydów zamknięto w 1941 roku w getcie i wielu zamordowano w egzekucjach na leżajskim cmentarzu. 1 maja 1942 r. getto zlikwidowano, część ludności przeniesiono do obozu przejściowego w Pełkiniach oraz do obozów pracy w Rozwadowie i Radymnie, a ok. 100 osób stracono na miejscu. Przy drodze z Leżajska do Wierzawic policja niemiecka rozstrzelała podczas II wojny światowej 22 Żydów. Niektórzy mieszkańcy Leżajska pomagali w getcie Żydom pomimo grożącej za to kary śmierci.

W wyniku nowego podziału administracyjnego Generalnego Gubernatorstwa Leżajsk znalazł się w starostwie jarosławskim. Przez powstałą w Jarosławiu placówkę Gestapo przeszło później wielu leżajszczan, zanim trafili do więzień, obozów koncentracyjnych lub miejsc straceń. Miejscowy posterunek żandarmerii niemieckiej policji granatowej i ukraińskiej, mający siedzibę w budynku sądu, przez całą okupację terroryzował mieszkańców. Stałymi gośćmi tej placówki byli znani z okrucieństwa jarosławscy gestapowcy.

Na zbiorowej mogile zamordowanych znajduje się pamiątkowa tablica. Przed pacyfikacją Leżajska, na początku maja 1943 r. podziemie zlikwidowało Michała Wania. 4 maja 1943 r. Jan Raźnikiewicz ps. „Konik” w ostatniej chwili uniknął aresztowania opuszczając zagrożony teren, 20 maja na folwarku w Wierzawicach Gestapo aresztowało kpt. Tadeusza Nowakowskiego ps. „Sęp”, 21 maja zlikwidowano w lesie k. Stojadła groźnego konfidenta K. Trybkę. Mimo wielokrotnych ostrzeżeń nie zaprzestał kolaboranckiej działalności i sporządzał listy członków organizacji niepodległościowych, ich sympatyków oraz podejrzanych o współpracę z ruchem oporu. 24 maja zastrzelono koło Stojadła Waleriana Mirka, sprawcę pacyfikacji.

28 maja 1943 r. dokonano pacyfikacji miasta. W jej wyniku hitlerowcy rozstrzelali w podmiejskim wąwozie 43 mieszkańców Leżajska, w tym 28 członków leżajskiego ugrupowania AK.

27 lipca 1944 Leżajsk został zajęty przez wojska radzieckie.

W nocy z 18 na 19 lutego 1945 oddział podziemia narodowego pod dowództwem Józefa Zadzierskiego "Wołyniaka" zamordował 9 osób z ocalałej z Holocaustu żydowskiej ludności miasta.

Gospodarka

W mieście i okolicach znajduje się kilka zakładów przemysłowych. np. Browar Leżajsk – Grupa Żywiec S.A., HORTINO Zakład Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Leżajsk Sp. z o.o., Fabryka Maszyn, Zakład Silikatowy, Zakład Tytoniowy PHILIP MORRIS.

Zabytki

Bazylika Zwiastowania NMP i klasztor oo. bernardynów w Leżajsku

Leżajskie organy

Budynek dawnego Towarzystwa Oświatowego „Proświta” czyli „Narodnyj Dom” – obecnie Biblioteka Miejska

Macewy na cmentarzu żydowskim w Leżajsku

• Kościół i klasztor oo. bernardynów
• Organy w Bazylice oo. bernardynów
• Ratusz w Leżajsku
• „Proświta” czyli „Narodnyj Dom” – budynek Towarzystwa Oświatowego Proswita wybudowany w 1913 według projektu miejscowego architekta Lwa Szelewicza
• Dwór Starościński wzniesiony przez starostę Krzysztofa Szydłowieckiego jako zespół rezydencjalno-obronny, wynajęty w 1918 roku na potrzeby Miejskiego Gimnazjum Realnego i liceum, obecnie Muzeum Ziemi Leżajskiej
• Zespół kościelny parafii św. Trójcy
• Parafialny oddział Caritas
• Pałac Miera
• Dworek przy ulicy Sandomierskiej
• Dom Narodowy Polski(Orzech)
• Bank Spóldzielczy
• Grób Cadyka Elimelecha
• Kaplica z czerwonej cegły na cmentarzu w Leżajsku
• Zajazd przy ulicy Mickiewicza 11
• Cerkiew Zaśnięcia NMP w Leżajsku
• Budynek Kisielewicza

Klęski i kataklizmy, które rujnowały rozwój miasta

• 1498, 1500, 1503, 1509, 1519, 1524 – najazd Tatarów.
• 1635 – olbrzymia powódź.
• 1655-1656 – najazd Szwedów.
• 1657 – najazd węgierskich oddziałów Jerzego Rakoczego II.
• 1672 – pożar miasta i ponowny najazd Tatarów.
• 1705, 1710, 1712, 1717, 1718, 1721 – katastrofalne pomory.
• 1768-1772 – grabież przez zaborcze oddziały ścigające wojska konfederackie (Konfederacja barska).
• 1809 – wojska rosyjskie korpusu księcia Golicyna dokonały rabunku w mieście i okolicy.
• 1811 – pożar drewnianych zabudowań miasta.
• 1812-1813 – rekwizycje żywności i paszy, kradzieże i rozboje wojsk rosyjskich.
• 1831 – epidemia cholery.
• 1846 – lata nieurodzaju, zaraza ziemniaka, epidemia cholery.
• 1873 – spłonęła rzeźnia miejska, wiosną powódź zniszczyła pola nad Sanem, latem plony zniszczyło gradobicie, epidemia cholery. Spłonęła północna część miasta, ratusz, szkoła.
• 1903, 1906 – pożar miasta.

Ludzie związani z miastem

Honorowi obywatele Leżajska

Tytuł Honorowego obywatela miasta Leżajska nadawano osobom głównie wpływowym, które mogły popierać korzystne dla miasta rozstrzygnięcia władz krajowych i państwowych. Osoby takie wpisywano do księgi honorowych obywateli, wystawiano im na pergaminie ozdobny dyplom. Zwyczajowo uhonorowany przeznaczał na fundusz dla ubogich tego miasta pewną sumę pieniędzy.

• ks. Teofil Łękawski (1866 r.)
• Edward Acht (1869 r.)
• Szczęsny Jawornicki i Michał Szaszkiewicz (1873 r.)
• Hrabia Alfred Potocki (1875 r.)
• Sebastian Kołodziej (1877 r.)
• ks. kan. Józef Graff (1878 r.)
• Władysław Bzowski (1881 r.)
• Władysław Filimowski (1883 r.)
• Edmund Wachholtz, Gustaw Knedlich (1884 r.)
• ks. kan. Józef Mytkowicz (1886 r.)
• hr. Ferdynand Hompesch (1887 r.)
• ks. Piotr Plenkiewicz (1890 r.)
• Władysław Saturnin Szeliga (1897 r.)
• Kazimierz Badeni premier Austrii (1897 r.)
• Józef Jachowicz

Edukacja

Przedszkola

• Przedszkole Miejskie nr 2 „Promyczek”, ul. Mickiewicza 27
• Przedszkole Miejskie nr 3 „Bajka”, ul. Braci Śniadeckich 8
• Przedszkole Miejskie nr 4 , ul. M.C.Skłodowskiej 8
• Przedszkole Niepubliczne im. bł. Edmunda Bojanowskiego Zgromadzenia Sióstr Służebniczek NMP NP. ul. Furgalskiego 4
• Spółdzielnia Socjalna „Bajkolandia”, ul. Leśna 22

Szkoły Podstawowe

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Mikołaja Kopernika, ul. Grunwaldzka 1
• Szkoła Podstawowa nr 2 im. Władysława Broniewskiego, ul. Mickiewicza 51
• Szkoła Podstawowa nr 3 im. ks. kard. Stefana Wyszyńskiego, ul. 11-go listopada
• Specjalny Ośrodek Szkolno – Wychowawczy, ul. Mickiewicza 76

Gimnazja

• Gimnazjum Miejskie im. Władysława Jagiełły, ul. M.C.Skłodowskiej 8

Szkoły Średnie

• Zespół Szkół Technicznych im. Tadeusza Kościuszki, ul. Mickiewicza 67
• Zespół Szkół Licealnych im. Bolesława Chrobrego, ul. M.C.Skłodowskiej 6

Szkoły muzyczne

• Państwowa Szkoła Muzyczna I st. ul. Mickiewicza 31
• Niepaństwowa Szkoła Muzyczna I i II st., ul. Mickiewicza 31
• Szkoła Muzyczna Yamaha, ul. M.C.Skłodowskiej 1

Szkoły językowe

• Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych, ul. M.C.Skłodowskiej 6
• Promar-International. Ośrodek kursów, ul. Mickiewicza 67
• The Best Szkoła języków obcych Gnidka G., ul. Franciszkańska 1

Sport

• Klub Piłkarski MZKS „POGOŃ” Leżajsk – Podkarpacka klasa okręgowa, grupa: Stalowa Wola (2016/2017)
• Klub piłki siatkowej dziewcząt UKS „Trójka” Leżajsk
• Klub piłki siatkowej „Feniks” Leżajsk
• Klub szachowy UKS SP1 Leżajsk – IV liga podkarpacka
• Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, w ramach którego funkcjonuje basen, zalew rekreacyjny i stadion miejski.
• Klub tenisa stołowego UKS SP1 Leżajsk – V liga podkarpacka
• Klub karate kyokushin

Kultura

• Miejskie Centrum Kultury w Leżajsku
• Państwowa Szkoła Muzyczna I st. w Leżajsku
• Niepaństwowa Szkoła Muzyczna I i II st. w Leżajsku
• Muzeum Ziemi Leżajskiej

Komunikacja

Stacja kolejowa w Leżajsku

Przez Leżajsk przebiega linia kolejowa nr 68 częściowo zelektryfikowana, łącząca stację Lublin ze stacją Przeworsk.

Handel

Leżajsk jest ośrodkiem usługowym dla mieszkańców regionu. Sieć handlowa:

• Sieci sklepów, supermarkety: Biedronka, Delikatesy Centrum, Lidl, Rossmann, Stokrotka
• Centra Handlowe: „STILEX”, „As”, "Pilawa"

Wspólnoty religijne

Dawna cerkiew Zaśnięcia NMP, obecnie kościół filialny Pana Jezusa Miłosiernego w Leżajsku

• rzymskokatolickie:
  • dekanat Leżajsk I z parafią Trójcy Przenajświętszej
  • dekanat Leżajsk II z parafią Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny
• Ohel cadyka Elimelecha i synagoga
• Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy i Sala Królestwa

Współpraca międzynarodowa

Miasta partnerskie:

• Czortków (Ukraina)
• Nowojaworowsk (Ukraina)
• Vásárosnamény (Węgry)
• Koziatyń (Ukraina)

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Leżajsku

Bibliografia

• Józef Depowski; Leżajsk i okolice, Warszawa 1959
• Wiesław Ziobro; Leżajsk i wokół Leżajska; Przewodnik, Rzeszów 2009

Linki zewnętrzne

• Wirtualny spacer
• Wykaz obiektów objętych gminną ewidencją zabytków na terenie miasta Leżajska
• Leżajsk, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 193 .
• Leżajsk, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 225 .