Ameryka Południowa
10°S 60°W/-10,000000 -60,000000
 |
Ten artykuł należy dopracować |
 Mozaika zdjęć satelitarnych Ameryki Południowej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Powierzchnia |
17 840 000 km² |
| Miejscowości |
największe aglomeracje[1]: |
| Wysokość |
max: 6962 m n.p.m., Aconcagua; |
| Rodzaj obiektu | |
Położenie na mapie świata  | |
| 10°S 60°W/-10,000000 -60,000000
| |
 Mapa hipsometryczna Ameryki Południowej | |
Ameryka Południowa – kontynent o powierzchni 17,8 milionów km² leżący na półkuli zachodniej oraz w większej części na półkuli południowej, a w mniejszej – na półkuli północnej. Niekiedy uważana jest również za subkontynent Ameryki[2].
Amerykę Południową oblewa od wschodu Ocean Atlantycki, a od zachodu Ocean Spokojny. Od północy, przez Przesmyk Panamski oraz Morze Karaibskie, kontynent graniczy z Ameryką Północną. Jego powierzchnię zajmuje 13 państw: Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Ekwador, Gujana, Kolumbia, Paragwaj, Peru, Surinam, Urugwaj, Wenezuela, Trynidad i Tobago oraz dwa terytoria zależne: Gujana Francuska należąca do Francji i brytyjskie Falklandy.
Powierzchnia Ameryki Południowej zajmuje 17 840 000 km² i w 2010 roku zamieszkiwało ją ponad 396 mln osób co stanowiło 5,79% ludności świata[3]. Powierzchniowo, wśród kontynentów, Ameryka Południowa zajmuje czwarte miejsce (za Azją, Afryką oraz Ameryką Północną). Największym miastem jest mające prawie 20 mln mieszkańców São Paulo.
Geografia
Ameryka Południowa obejmuje południową część półkuli zachodniej. Kontynent na północnym zachodzie jest ograniczony przez Przesmyk Darién wzdłuż granicy kolumbijsko-panamskiej lub, jak twierdzą niektóre źródła, przez Kanał Panamski, który przecina w poprzek Przesmyk Panamski. Geopolitycznie i geograficznie[4] cała Panama – wraz ze wschodnią częścią Kanału Panamskiego – jest zazwyczaj wymieniana wśród krajów Ameryki Północnej[5][6][7] i Ameryki Środkowej[8][9]. Niemal cały kontynent znajduje się na płycie południowoamerykańskiej. Trójkątny kształt Ameryki Południowej sprawia, że ma ona najkrótszą linię brzegową spośród wszystkich kontynentów.
Zwyczajowo do Ameryki Południowej zalicza się również pobliskie wyspy. Aruba, Bonaire, Curaçao, Trynidad, Tobago oraz dependencje federalne Wenezueli znajdują się w północnej części szelfu kontynentalnego Ameryki Południowej i są uważane za część kontynentu. Geopolitycznie kraje wyspowe oraz terytoria zamorskie Karaibów są zaliczane do części subregionu Ameryki Północnej, ponieważ znajdują się w większej odległości od płyty karaibskiej, pomimo tego że San Andrés i Providencia politycznie stanowią część Kolumbii, a Wyspa Ptasia jest kontrolowana przez Wenezuelę[5][10][11]. Inne wyspy, które są zaliczane do Ameryki Południowej, to Wyspy Galapagos, które należą do Ekwadoru, Wyspa Wielkanocna (znajdująca się w Oceanii), wyspa Robinson Crusoe oraz archipelag Chiloé, które należą do Chile, natomiast Ziemia Ognista jest podzielona pomiędzy Chile oraz Argentynę. Na Atlantyku Brazylia posiada Fernando de Noronha, Trindade i Martim Vaz oraz Wyspy Świętego Piotra i Pawła.
W Ameryce Południowej znajduje się najwyższy wodospad świata – Salto del Angel w Wenezueli, rzeka o największym średnim przepływie (długość jest sprawą kontrowersyjną) – Amazonka (7,2 mln km²), najdłuższy łańcuch górski – Andy (najwyższy szczyt to Aconcagua – 6962 m n.p.m.), najsuchsze miejsce na Ziemi – Pustynia Atacama[12][13][14], największy las deszczowy – Amazonia, najwyżej położone jezioro wykorzystywane w celach handlowych – jezioro Titicaca, najwyższy wulkan – Ojos del Salado (6885 m n.p.m.) oraz najwyższy czynny wulkan – Llullaillaco, najwyżej położona stolica świata – La Paz (3600–4100 m n.p.m.), a także, nie biorąc pod uwagę stacji badawczej na Antarktyce, wysunięty najdalej na południe zamieszkały obszar – Puerto Toro w Chile.
Ukształtowanie terenu
Ameryka Południowa ma trójkątny kształt oraz mało zróżnicowaną linię brzegową. Do największych półwyspów zalicza się: Brunswick i Taitao, natomiast największe wyspy to: Ziemia Ognista, Riesco oraz Santa Inés.
W Ameryce Południowej przeważają tereny nizinne, średnia wysokość kontynentu wynosi 655 m n.p.m. Wzdłuż zachodniego wybrzeża rozciągają się Andy, będące przedłużeniem Kordylierów z Ameryki Północnej. Najwyższym szczytem jest Aconcagua w Argentynie (6962 m n.p.m.), a najniżej położonym obszarem – Laguna del Carbon (105 m p.p.m.), również znajdująca się na terenie Argentyny.
Najrozleglejsze obszary wyżynne Ameryki Południowej to: Wyżyna Gujańska, Wyżyna Brazylijska, Wyżyna Patagońska, natomiast nizinne: Nizina Orinoko, Nizina Amazonki, Nizina La Platy.
Brazylia jest największym krajem kontynentu i zajmuje około połowy jego powierzchni i obejmuję połowę populacji. Pozostałe kraje i terytoria są podzielone pomiędzy trzy regiony: kraje andyjskie, guajańskie i stożek południowy.
Najdalej wysunięte punkty kontynentu na stałym lądzie:
- na północy – Przylądek Gallinas (12°25′N)
- na południu – Przylądek Froward (55°54′S)
- na zachodzie – Przylądek Pariñas (81°22′W)
- na wschodzie – Przylądek Branco (34°47′W)
Flora i fauna
Ameryka Południowa, dzięki swojej niedostępności dla człowieka oraz dużej rozciągłości południkowej, jest jednym z najbardziej biologicznie zróżnicowanych kontynentów na Ziemi. Kontynent jest zamieszkiwany przez wiele interesujących i rzadkich zwierząt, takich jak lama, anakonda, pirania, jaguar, wigoń czy tapir. Również lasy Amazonii są niezwykle zróżnicowane biologicznie – można tam spotkać znaczną część gatunków występujących na Ziemi. Najczęściej spotykane rośliny użytkowe to: ziemniaki, tytoń, kakaowce oraz ananasy.
Klimat
W Ameryce Południowej występują wszystkie strefy klimatyczne, począwszy od klimatu równikowego na północy kontynentu, poprzez zwrotnikowy, podzwrotnikowy, umiarkowany do subpolarnego na południu kontynentu. Pod względem opadów w Ameryce Południowej są tereny o obfitych opadach (Nizina Amazonki), ale również pustynne (w Andach). Na pustyni Atacama występuje najdłuższy okres bez opadów (300 lat) od 1670 do 1972. Również minimalne średnie opady są tam najmniejsze i wynoszą 0,8 mm. Maksymalne średnie opady notuje się w Lloro-Choco (Kolumbia) 12 717 mm[15].
Na zachodnich stokach Andów Patagońskich w Chile oraz na nizinie pacyficznej w Kolumbii i w środkowym biegu rzeki Magdaleny opady przekraczają nawet 7000 mm rocznie. Najbardziej suchymi obszarami są zachodnie stoki w środkowej części Andów (pustynia Atacama poniżej 20 mm). Na pustyni Atacama są miejsca, gdzie ostatni deszcz spadł 400 lat temu. W północnej części Chile, w mieście Arica roczne sumy opadów nie dochodzą do 1 mm, a w Iquique bywają okresy kilkunastoletnie, w których nie spada ani jedna kropla deszczu.
Najwyższą temperaturę powietrza na kontynencie odnotowano 11 grudnia 1905 r. w argentyńskim mieście Rivadavia i osiągnęła ona 48,9 °C, a najniższą 1 czerwca 1907 r. w Sarmiento, wynoszącą –32,8 °C[16].
System wodny
Około 85% powierzchni Ameryki Południowej należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego. Największymi rzekami są: Amazonka, Parana, São Francisco, Orinoko. Wśród niewielkiej liczby jezior wymienić należy: Maracaibo, Patos, Titicaca.
Zasoby naturalne
Do głównych zasobów Ameryki Południowej należą: złoto, srebro, miedź, rudy żelaza, cyna oraz ropa naftowa. Złoża tych zasobów przyczyniły się do wzrostu przychodów amerykańskich krajów zwłaszcza w czasach wojny lub podczas szybkiego wzrostu ekonomicznego innych państw industrialnych. Jednakże koncentracja gospodarki na eksporcie jednego zasobu często utrudniała rozwój zdywersyfikowanej gospodarki. Zmiany w cenie danego dobra na rynkach międzynarodowych warunkowały rozwój lub spowolnienie gospodarcze krajów amerykańskich, często powodując ich destabilizację polityczną. Inne zasoby mineralne to: cynk, ołów, cyna, mangan, wolfram, antymon, boksyty, uran, siarka oraz diament.
Państwa Ameryki Południowej
| Lp. | Flaga | Nazwa państwa | Stolica | Pełna nazwa państwa | Język urzędowy | Powierzchnia (w km²) |
Liczba ludności | Gęstość zaludnienia (os./km²) |
Waluta |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 |  |
Argentyna | Buenos Aires | Republika Argentyńska | hiszpański | 2 766 890 | 40 913 584 | 15 | peso argentyńskie |
| 2 | .svg) |
Boliwia | La Paz[17] Sucre[18] |
Wielonarodowe Państwo Boliwia | hiszpański, keczua, ajmara | 1 098 580 | 9 775 246 | 8,4 | boliviano |
| 3 |  |
Brazylia | Brasilia | Federacyjna Republika Brazylii | portugalski | 8 511 965 | 198 739 269 | 23 | real brazylijski |
| 4 |  |
Chile | Santiago | Republika Chile | hiszpański | 756 950 | 16 601 707 | 22 | peso chilijskie |
| 5 |  |
Ekwador | Quito | Republika Ekwadoru | hiszpański | 283 560 | 14 573 101 | 49 | dolar amerykański |
| 6 |  |
Gujana | Georgetown | Kooperacyjna Republika Gujany | angielski | 214 970 | 752 940 | 3,6 | dolar gujański |
| 7 |  |
Kolumbia | Bogota | Republika Kolumbii | hiszpański | 1 138 910 | 43 677 372 | 39 | peso kolumbijskie |
| 8 |  |
Paragwaj | Asuncion | Republika Paragwaju | hiszpański, guarani | 406 750 | 6 995 655 | 16,4 | guarani |
| 9 | .svg) |
Peru | Lima | Republika Peru | hiszpański | 1 285 220 | 29 546 963 | 23 | sol |
| 10 |  |
Surinam | Paramaribo | Republika Surinamu | niderlandzki | 163 270 | 481 276 | 2,9 | dolar surinamski |
| 11 |  |
Trynidad i Tobago | Port-of-Spain | Trynidad i Tobago | angielski | 5128 | 1 229 000 | 206 | dolar Trynidadu i Tobago |
| 12 |  |
Urugwaj | Montevideo | Wschodnia Republika Urugwaju | hiszpański | 176 220 | 3 494 382 | 20 | peso urugwajskie |
| 13 | .svg) |
Wenezuela | Caracas | Boliwariańska Republika Wenezueli | hiszpański | 912 050 | 26 814 843 | 31 | boliwar |
Historia
Ludność
Amerykę Południową zamieszkuje ponad 418 mln mieszkańców (2015). Ludność Ameryki Południowej jest zróżnicowana rasowo; Brazylia, Peru i Kolumbia to państwa o dużych mieszankach ras. Ludność tubylcza należy do rasy żółtej (mongoloidalnej) i zamieszkuje obecnie głównie Andy Środkowe, Peru i Boliwię, gdzie stanowi około 40% ludności. Główne języki tubylcze to keczua (język Inków) – około 10 mln osób, ajmara – około 1,5 mln osób i guarani – około 1 mln osób.
Kontynent jest bardzo nierównomiernie zaludniony. Najgęstszy wskaźnik zaludnienia posiada Ekwador (40 os./km²), a najmniejszy Surinam (3 os./km²). Największe skupiska ludności w Ameryce Południowej znajdują się na terenach aglomeracji: São Paulo (ok. 21 mln), Rio de Janeiro (12 mln), Lima (ok. 8 mln) i Bogota (ok. 7 mln).
Na kontynencie jest 12 niepodległych państw i jedno terytorium zależne – Gujana Francuska. W sąsiedztwie kontynentu leżą grupy wysp: (Falklandy, Galapagos, Antyle razem z Trynidadem i Tobago, Ziemia Ognista), z których tylko niektóre są niepodległe, a pozostałe stanowią terytoria zamorskie innych państw.
Języki
.svg)
Hiszpański (193 243 411 osób posługujących się tym językiem[19]) oraz portugalski (193 197 164 osób[20]) są najbardziej rozpowszechnionymi językami w Ameryce Południowej. Hiszpański, wraz z innymi ojczystymi językami, jest językiem urzędowym w większości krajów. Portugalski natomiast jest językiem urzędowym w Brazylii, niderlandzki w Surinamie, angielski w Gujanie (w kraju tym jest używanych co najmniej 12 języków, m.in. hindi oraz arabski). Angielski obowiązuje na Falklandach, francuski jest językiem urzędowym Gujany Francuskiej i drugim językiem w Amapá, jednym z regionów Brazylii.
Do języków autochtonicznych Ameryki Południowej zalicza się język keczua w Ekwadorze, Peru, Chile, Argentynie i Boliwii, guarani w Paragwaju i, w znacznie mniejszym zakresie, Boliwii, ajmara w Boliwii, Peru oraz rzadziej Chile, a także mapudungun, którym posługują się osoby w niektórych strefach południowego Chile i Argentyny. Trzy języki atochtoniczne (keczua, ajmara i guarani) są uznawane, obok hiszpańskiego, jako języki urzędowe.
W Ameryce Południowej można się także spotkać z: językiem hindi i jawajskim w Surinamie, włoskim w Argentynie, Brazylii, Kolumbii, Chile, Wenezueli, Peru i Paragwaju. Niemiecki jest używany w wielu regionach południowych stanów Brazylii, zazwyczaj w formie dialektu Riograndenser Hunsrückisch. Język walijski pozostaje w użyciu w historycznych miastach, w Trelewie oraz w Rawson w Argentynie (Patagonia). Występują także niewielkie grupy używające języka japońskiego w Brazylii, Kolumbii, Wenezueli, Peru, Chile, Argentynie i Paragwaju. Językiem polskim posługuje się ok. 90 tys. mieszkańców polskiego pochodzenia z brazylijskich stanów Paraná, Santa Catarina i Rio Grande do Sul.
Przypisy
- ↑ Demographia World Urban Areas (March 2013) Demographia (ang.) [dostęp 2014-02-05].
- ↑ South America. New York: Columbia University Press, 6th ed. 2001-6, seria: The Columbia Encyclopedia.
- ↑ Population Statistics. [dostęp 2012-09-17]. (ang.).
- ↑ Saul Bernard Cohen: North and Middle America rozdz. 5. 2003, seria: Geopolitics of the World System. ISBN 0-8476-9907-2.
- ↑ a b United Nations Statistics Division: Standard Country and Area Codes Classifications (M49). [dostęp 2011-09-05].
- ↑ Ameryka Północna. [w:] Atlas of Canada [on-line]. [dostęp 2011-09-05].
- ↑ Atlas Ameryki Północnej. Nathional Geographic. [dostęp 2011-09-05]. (ang.).
- ↑ Panama. Britannica. [dostęp 2011-09-05].
- ↑ Geografia: Panama. [w:] CIA World Factbook 2008 [on-line]. [dostęp 2011-09-05]. (ang.).
- ↑ Atlas Ameryki Południowej. National Geographic. [dostęp 2011-09-05].
- ↑ Geographical region and composition (Ameryki). [w:] Unstats [on-line]. [dostęp 2011-09-05].
- ↑ Priit J. Vesilind: Najsuchsze miejsce na świecie. National Geographic. [dostęp 2011-09-05].
- ↑ Najsuchsze miejsce: Pustynia Atacama, Chile. Extreme Science. [dostęp 2011-09-05]. (ang.).
- ↑ Chris McKay: Two dry for life> Atacama Desert and Mars. [dostęp 2011-09-05].
- ↑ NCDC: Global Measured Extremes of Temperature and Precipitation.
- ↑ Rekordy meteorologiczne Polski i świata.
- ↑ Siedziba rządu: La Paz – oficjalna stolica.
- ↑ Konstytucyjna stolica Boliwii: Sucre.
- ↑ Oparte na ostatnich statystykach z 2010. Źródła według krajów: Argentyna Proyecciones provinciales de población por sexo y grupos de edad 2001–2015. [dostęp 2011-09-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-11-09)]. (hiszp.).; Boliwia Bolivia. . World Gazetteer. [dostęp 2010-01-07]. [zarchiwizowane z adresu 2013-01-19].; Kolumbia Departamento Administrativo Nacional de Estadística. . Dane.gov.co. [dostęp 2010-05-16].; Ekwador Department of Economic and Social Affairs Population Division. World Population Prospects, Table A.1. , 2009. United Nations.; Paragwaj Department of Economic and Social Affairs Population Division. World Population Prospects, Table A.1. , 2009. United Nations. [dostęp 2009-03-12].; Peru Instituto Nacional de Estadística e Informática (INEI) del Perú. Retrieved on June 10, 2010; Uruguwaj Central Intelligence Agency. Uruguay. . The World Factbook. [dostęp January 5, 2010].
- ↑ Estimativas da População.
