Biała Piska

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Biała Piska
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Widok z wieży ciśnień
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 warmińsko-mazurskie

Powiat

piski

Gmina

Biała Piska

Data założenia

XV wiek

Prawa miejskie

1722

Burmistrz

Beata Sokołowska

Powierzchnia

3,24 km²

Populacja (30.06.2016)
• liczba ludności
• gęstość


4083[1]
1260 os./km²

Strefa numeracyjna

87

Kod pocztowy

12-230

Tablice rejestracyjne

NPI

Położenie na mapie gminy Biała Piska
Mapa konturowa gminy Biała Piska, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Biała Piska”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Biała Piska”
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa konturowa województwa warmińsko-mazurskiego, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Biała Piska”
Położenie na mapie powiatu piskiego
Mapa konturowa powiatu piskiego, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Biała Piska”
Ziemia53°36′41″N 22°03′47″E/53,611389 22,063056
TERC (TERYT)

2816014

SIMC

0977640

Urząd miejski
ul. Mickiewicza 25
12-230 Biała Piska
Strona internetowa
BIP

Biała Piska (niem. Bialla[2], 1938–1945 Gehlenburg) – miasto w Polsce, w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie piskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Biała Piska.

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Pod względem etnograficznym Biała Piska leży na Mazurach[3]. Historycznie leży również na obszarze dawnej Galindii[4][5].

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest na Pojezierzu Ełckim, stanowiącym część Pojezierza Mazurskiego[6].

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Wieś powstała nad strumykiem Gayle, na miejscu wcześniejszej osady pruskiej o tej samej nazwie, od którego też przyjęła nazwę. Nazwa pochodzi z języka staropruskiegogaylis – oznaczającego biały. W przywileju lokacyjnym występowała jako Struppenberg, jednak nazwa ta nigdy się nie przyjęła[3].

Nazwa późniejszego miasta funkcjonowała pod następującymi formami: Pial, Pialla, Cayle, Gayle, Gala, Büahle, Geel. Z biegiem lat nazwa ostatecznie ustaliła się jako Bialla[3], najprawdopodobniej przez wpływy kolonistów z Mazowsza osiedlających się na tym obszarze. W 1938 roku nazwę zmieniono na Gehlenburg[3].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Od XV do XVII wieku[edytuj | edytuj kod]

Wieś Biała powstała w 1428 roku na miejscu wcześniejszej osady pruskiej Gayle. Wymieniana w sprawozdaniu wizytacyjnym z 1424 roku liczyła 60 łanów z młynem, w dąbrowie przy Gayle (dąbrowa położona pół mili od Jeziora Kumielskiego), gdzie niejaki Cwalina wraz z 20 krewnymi objął obszar 100 łanów. Dobra te znajdowały się ćwierć drogi od młyna zwanego Steffanflies.

Przywilej lokacyjny dla wsi czynszowej wystawiony został 9 października 1428 roku przez Josta Struppergera komtura bałgijskiego i wójta natangijskiego, za wiedzą i wolą wielkiego mistrza Pawła von Rusdorfa. Wieś położona była w okolicy zwanej Gayle, na 60 łanach na prawie chełmińskim. Sołtys i zasadźca – Piotr Szulc otrzymał 6 łanów chełmińskich, 4 łany przeznaczono na uposażenie parafii. Mieszkańcy otrzymali 15 lat wolnizny. Karczma wymieniana była już w 1447 roku.

W 1481 roku ksiądz Nicolaus parafii w Białej zrezygnował z funkcji proboszcza ze względu na stan zdrowia. Jego następcą został ks. Petrus Swenteslai z diecezji płockiej. Proboszcz Swenteslai obsadzony został przez komtura bałgijskiego Erazmusa von Reizensteina. Przed 1525 rokiem Biała należała do archiprezbiteratu w Reszlu.

Rozwój na przełomie XVI/XVII wieku Biała zawdzięczała dogodnemu położeniu na szlaku handlowym. Zasłynęła głównie z dużych jarmarków bydła. Dwa wydarzenia wstrzymały rozwój miasta. W 1656 roku wieś została spalona przez Tatarów hetmana Gosiewskiego. Kolejnym była epidemia dżumy (1709-1710), w wyniku której zmarło około 75% mieszkańców, a 57 łanów ziemi zostało pustych[3]. Do 1657 roku pozostawała pod zwierzchnictwem Korony Królestwa Polskiego jako lenno.

Od XVIII do 1 połowy XX wieku[edytuj | edytuj kod]

26 marca 1722 roku w Królewcu Fryderyk Wilhelm I, król pruski, nadał osadzie Bialla prawa miejskie. Biała Piska liczyła wówczas 600 mieszkańców. Wybudowanie linii kolejowej EłkPisz (1883) spowodowało rozwój miasta w XIX w.

Biała Piska w okresie międzywojennym

Stąd pochodził królewiecki ewangelicki duszpasterz polski Krzysztof Liebruder. W latach 1826–1829 pastorem był Jan Szamborski (1780–1832), nauczyciel, autor popularnych na Mazurach podręczników do nauki języka polskiego.

W 1871 roku miasto znalazło się w granicach Niemiec.

Żydzi w Białej Piskiej[edytuj | edytuj kod]

Żydzi w Białej zaczęli się osiedlać pod koniec epoki napoleońskiej. W 1828 roku mieszkało tu 10 Żydów. Rozwój osadnictwa przypada jednak na połowę XIX wieku. Społeczność żydowska składała się z imigrantów z Mazowsza i Prus Zachodnich. W roku budżetowym 1863–1864 gmina żydowska dysponowała kwotą 150 talarów. Z funduszy tych opłacano sługę religijnego, utrzymywano cmentarz, a w późniejszych latach synagogę[7].

Samodzielna gmina żydowska została zlikwidowana w 1905 roku. Miejscowi Żydzi weszli w skład gminy w Piszu[8].

Po dojściu hitlerowców do władzy nasiliły się wystąpienia antysemickie. Zmusiły one do wyjazdu Żydów z Białej Piskiej do większych miast (Królewiec, Berlin) lub imigracji, głównie do Holandii[8].

Od 1938 do 1945[edytuj | edytuj kod]

Do 1938 roku nosiło oficjalną niemiecką nazwę administracyjną Bialla. 16 lipca 1938 roku w ramach germanizacji nazw dekretem będących u władzy niemieckich nazistów przemianowana na Gehlen, po czym na Gehlenburg[2][3]. 4 września 1939 roku samotny polski samolot Karaś z 51 eskadry rozpoznawczej ostrzelał i obrzucił na miejscowym dworcu bombami niemiecki pociąg przewożący uzbrojenie i sprzęt wojskowy.

Po 1945[edytuj | edytuj kod]

Po zakończeniu II wojny światowej Biała Piska została włączona do Polski. Do 1946 roku była siedzibą powiatu piskiego. Zniszczenia wojenne miasta wyniosły 30%[3]. Zamieszkująca dotychczas Białą Piską ludność niemiecka została wysiedlona na zachód, a na ich miejsce osiedlano Polaków wysiedlonych z Kresów (głównie z Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny i Polesia) oraz polskich osadników głównie z pobliskiego Mazowsza, a także Podlasia i Suwalszczyzny.

W latach 1954–1972 miasto był siedzibą władz gromady Biała Piska, ale nie należało do niej. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa suwalskiego.

W sierpniu 2017 roku elewacja miejscowej kaplicy ewangelicko-augsburskiej została zbezczeszczona przez umieszczenie haseł nacjonalistycznych i wulgarnego rysunku[9].

28 października 2023 roku Biała Piska dołączyła do Cittàslow – międzynarodowej sieci miast dobrego życia[10].

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Według danych z 30 czerwca 2012 r. miasto miało 4119 mieszkańców[11].

  • Piramida wieku mieszkańców Białej Piskiej w 2014 roku[1].


Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

Obecnie w Białej Piskiej jest zlokalizowany drobny przemysł spożywczy i drzewny. W pobliżu miasta znajdują się pokłady torfu, wapienia łąkowego i rudy darniowej. Znajduje się tu przystanek PKP, PKS, ośrodek zdrowia, poczta, bank, restauracje, kawiarnie, funkcjonowało kino.

Kościoły[edytuj | edytuj kod]

Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej, należącej do dekanatu Biała Piska, diecezji ełckiej. W miejscowości znajduje się także kaplica ewangelicko-augsburska należąca do parafii w Piszu[9].

Transport[edytuj | edytuj kod]

Węzeł drogowy. W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 219 Olsztyn GłównyEłk, z przystankiem osobowym Biała Piska, Od 1 lipca 2010 roku, przywrócono po 10 latach ruch pasażerski na całej długości linii.

Sport[edytuj | edytuj kod]

W miejscowości działa klub piłki nożnej Znicz Biała Piska, założony w 1954 roku.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b Biała Piska w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  2. a b Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
  3. a b c d e f g Cień historii. „Białe” miasto na Mazurach. mazury24.eu, 14 maja 2020. [dostęp 2021-03-27]. (pol.).
  4. Stanisław Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1984, s. 23. ISBN 83-04-01090-9.
  5. Stanisław Achremczyk, Anna Andrusikiewicz, Jan Bałdowski: Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany. Agencja Fotograficzno-Wydawnicza „Mazury”, Olsztyn 2001, s. 74. ISBN 83-86565-71-3.
  6. Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r., warmaz.pl, 2018 (pol.).
  7. Izabela Lewandowska, Społeczność żydowska na ziemiach pruskich (Warmii i Mazurach) na przestrzeni dziejów. Zarys problematyki., „Znad Pisy”, t.8, 1999, s. 357.
  8. a b Historia społeczności | Wirtualny Sztetl, sztetl.org.pl [dostęp 2022-05-28].
  9. a b Wulgarny rysunek i hasło „Tu jest Polska” na elewacji kaplicy ewangelickiej w Białej Piskiej. onet.pl, 6 sierpnia 2017. [dostęp 2017-08-07].
  10. Sieć Cittaslow z kolejnymi miastami, www.cittaslowpolska.pl, 28 października 2023 (pol.).
  11. GUS-Główny Urząd Statystyczny. stat.gov.pl. [dostęp 2013-01-27]. (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Grzegorz Białuński: Kolonizacja Wielkiej Puszczy (do 1568 roku) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie). Olsztyn, OBN, 2002, 237 str., ISBN 83-87643-97-1, ISSN 0585-3893.
  • Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 201–202

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]