Michał Weichert

Michał Weichert

Michał Brandt

Data i miejsce urodzenia	5 maja 1890 Staremiasto
Data i miejsce śmierci	11 marca 1967 Tel Awiw
Język	jidysz, polski
Alma Mater	Uniwersytet Wiedeński
Dziedzina sztuki	teatr

Michał Weichert (ur. 5 maja 1890 w Starymieście lub w Podhajcach, zm. 11 marca 1967 w Tel Awiwie) – polski i żydowski teatrolog, reżyser teatralny, pedagog, prawnik i działacz społeczny. Uznawany za najwybitniejszego reżysera teatru jidyszowego w Polsce.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Syn Berisza (Bernarda), handlarza zbożem i Sary z domu Gellert, córki rabina Lazera Gellerta. Jego ojciec należał do ruchu misnagdów, jednocześnie był także maskilem.

Gdy miał trzy lata, przeprowadził się z matką do Stanisławowa, później dołączył do nich także ojciec. Od piątego do dwunastego roku życia uczęszczał do chederu, od szóstego roku życia uczęszczał także do polskiej szkoły powszechnej. W 1900 podjął naukę w I Gimnazjum w Stanisławowie, gdzie w 1908 zdał egzamin maturalny. Jednocześnie pobierał także nauki w żydowskiej szkole średniej z językiem wykładowym hebrajskim.

Pod koniec nauki w gimnazjum stał się zwolennikiem jidyszyzmu, w 1908 był jednym z uczestników konferencji w Czerniowcach.

Po maturze podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Lwowskim, w 1910 przeniósł się do Wiednia, gdzie planował podjąć studia na Universität für Musik und darstellende Kunst Wien, nie zdał jednak egzaminu wstępnego. Kontynuował następnie studia prawnicze na Uniwersytecie Wiedeńskim, w 1916 uzyskał stopień doktora praw. Jednocześnie pobierał prywatne lekcje u aktora Alberta Heinego. W latach 1916–1917 przebywał w Berlinie, gdzie studiował reżyserię u Maxa Reinhardta, jednocześnie studiował teatrologię i historię sztuki pod kierunkiem Maxa Herrmanna na Uniwersytecie Fryderyka-Wilhelma.

W lutym 1918 przyjechał do Warszawy, po miesiącu został wcielony do armii niemieckiej i przydzielony do Działu Wydawniczego, gdzie pracował jako cenzor, zetknął się wówczas z Henrykiem Gotlibem. Po wybuchu rewolucji w Niemczech brał udział w przejmowaniu urzędu oraz drukarni z rąk niemieckich. Za udział w tych wydarzeniach otrzymał od Ministerstwa Skarbu nagrodę.

W 1911 debiutował jako recenzent w jidyszowym czasopismie „Lemberger Togblat” pod okiem redaktora Mejlecha Chmielnickiego. Publikował także teksty o teatrze w czasopismach niemieckich i polskich. Przebywając w Berlinie nawiązał współpracę z miesięcznikiem „Der Jud”, którego redaktorem był Martin Buber.

Dwudziestolecie międzywojenne

Działalność w latach 20.

Recenzja dramatu Dybuk wystawionego przez teatr Habima w 1926, napisana przez Weicherta i adresowana do gazety „Wilner Tog”

Po zakończeniu I wojny światowej nawiązał współpracę z Trupą Wileńską, zostając jej kierownikiem artystycznym. 23 stycznia 1919 debiutował jako reżyser teatralny, wystawiając w Teatrze im. Abrahama Kamińskiego w Warszawie sztukę Woźnica Henszel Gerharta Hauptmanna. Debiut reżyserski był najprawdopodobniej porażką, w związku z którą Weichert zakończył współpracę z Trupą Wileńską.

Po rozstaniu z Trupą Wileńską otrzymał propozycję stworzenia teatru jidyszowego we Lwowie, rozważał także przejście do teatru polskojęzycznego. W listopadzie 1919 uczestniczył w I Zjeździe Reżyserów Scen Polskich w Hotelu Polonia, poznał wówczas Leona Schillera, z którym kontakt utrzymywał do końca jego życia. Od września 1919 do czerwca 1933 pracował jako nauczyciel języka niemieckiego w jidyszowym Gimnazjum „Ascola” w Warszawie.

W 1920 ożenił się z Frymetą (Franciszką) z Sieglerów (ur. 1896). Małżeństwo miało dwójkę dzieci: Ruth Ellen (ur. 1922) i Józefa (ur. 1927), mieszkali w kamienicy przy ulicy Długiej 8a.

W 1921 został członkiem Komitetu do spraw Sztuki Żydowskiej, przemianowanego później na Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych. Był współorganizatorem I Ogólnopolskiej Wystawy Sztuki Żydowskiej. W latach 1921–1922 był redaktorem miesięcznika „Ringen”, przy którym współpracował z Alterem Kacyzne. Od listopada 1921 był także redaktorem miesięcznika „Jidisz Teater”, będącego organem prasowym Związku Zawodowego Artystów Żydowskich w Polsce.

Od grudnia 1922 pod auspicjami ZZAŻ prowadził Żydowską Szkołę Dramatyczną, będącą pierwszą na ziemiach polskich żydowską szkołą teatralną. Szkoła była finansowana przez Kultur-Lige. Oprócz Weicherta w szkole wykłady prowadzili m.in. Dawid Herman, Icchak Shipper, Chaim Każdan, Szlomo Mendelsohn, Zygmunt Turkow, Władysław Godik i Tacjanna Wysocka. Wraz ze słuchaczami szkoły w 1924 przygotował i wystawił fragmenty dramatu Człowiek z masy Ernsta Tollera, była to pierwsza w Polsce realizacja dramatu Tollera. Starał się także podjąć współpracę z polskimi szkołami aktorskimi, utrzymywał wówczas kontakty z Aleksandrem Zelwerowiczem oraz Mieczysławem Limanowskim. Po kilkunastu miesiącach kierowania szkołą został przez śpiewaka Jakuba Keltera oskarżony o „przywłaszczenie sobie szkoły”, w związku z tym niedługo później ZZAŻ wycofał się z prowadzenia szkoły, a w konsekwencji została ona zamknięta. Weichert został wkrótce potem usunięty ze związku.

W latach 1925–1926 wydawał własnym sumptem miesięcznik „Teater”. W sierpniu 1925 został wybrany na wiceprzewodniczącego Związku Artystów Scen Żydowskich w Polsce, niedługo później, po rezygnacji ze stanowiska przewodniczącego, Ajzyka Samberga, Weichert stanął na czele organizacji. We wrześniu 1926 zjazd ZASŻ wybrał go na przwodniczącego. W 1927, podczas walnego zjazdu Związku Zawodowego Artystów Żydowskich w Polsce, Weichert został wybrany na przewodniczącego zarządu głównego. Od tego samego roku został redaktorem czasopisma „Jidisze Bine”, organu prasowego związku. 24 października 1927, podczas nocnego zebrania zarządu głównego Związku Artystów Scen Żydowskich, został odwołany ze stanowiska i usunięty z organizacji pod zarzutem prowadzenia szkodliwej działalności.

W latach 1929–1936 był wiceprzewodniczącym Sekcji Żydowskiej PEN Clubu. Podczas VIII kongresu PEN Clubu, który odbył się w Warszawie w 1930, Weichert zaprzyjaźnił się z Zofią Nałkowską, poznał także Antoniego Słonimskiego.

W 1928 ponownie nawiązał współpracę z Trupą Wileńską. 2 maja 1928 wystawił po raz pierwszy adaptację powieści Kidusz Haszem Szaloma Asza. Adaptacja jego autorstwa zyskała uznanie krytyków i stała się jednym z nachętniej oglądanych przedstawień Trupy Wileńskiej, które wystawiane było w sumie 250 razy. Inscenizację Weicherta grano także w Nowym Teatrze Jidyszowym w Rydze oraz w Teatrze Olimpo w Buenos Aires. W 1929 wystawił w warszawskim Elizeum widowisko Shylock z Ajzykiem Sambergiem w roli tytułowej. Podstawą scenariusza było dzieło Kupiec wenecki Shakespeare′a. W listopadzie tego samego roku zaprezentował także dramat Arona Cajtlina Miasto Żydów.

Działalność w latach 30.

W styczniu 1930 miała miejsce premiera komedii Opowieści o Herszlu z Ostropola Mojżesza Lifszyca w adaptacji Weicherta. W listopadzie 1930 w Warszawskim Nowym Teatrze Żydowskim odegrano sztukę Dantons tojt w realizacji Weicherta, będącą pierwszym przekładem dramatu na język jidysz. W sezonie 1931/32 Weichert prowadził w Elizeum Żydowski Teatr Dramatyczny. W 1932 Mojżesz Kanfer na łamach „Miesięcznika Żydowskiego” określił Weicherta najwybitniejszym reżyserem teatru jidyszowego w Polsce, Weichert chwalony był także na łamach „Wiadomości Literackich”.

Weichert wykładał historię dramatu i teatru powszechnego w Żydowskim Studium Teatralnym, działającym od 1929 pod auspicjami Centralnej Żydowskiej Organizacji Szkolnej, a później Kultur-Lige. W 1932 na podstawie studium powstał awangardowy Jung Teater (Teatr Młodych), działający w Warszawie jako stowarzyszenie Żydowskie Studio Eksperymentalne Teatr Młodych z siedzibą przy ulicy Długiej 19. Z Teatrem Młodych Weichert (używając pseudonimu Michał Brandt) przygotował m.in. sztukę Boston, odtwarzającą proces sądowy Sacca i Vanzettiego, polską wersję sztuki przygotowywał także w Studiu Teatralnym im. Stefana Żeromskiego, została ona jednak zakazana przez władze z powodu wymowy politycznej. Sztuka była grana w Teatrze Młodych ponad 250 razy, wielokrotnie wystawiano ją również w innych miastach w Polsce. Na spektakle przybywało wówczas wielu znanych literatów i dziennikarzy, m.in. Antoni Słonimski, Tadeusz Boy-Żeleński, Aleksander Zelwerowicz, Leon Schiller, Irena Solska i Emil Breiter.

Od 1933 był radcą prawnym reprezentującym Zjednoczony Komitet do spraw Żydowskiego Rzemiosła, utworzony przez American Jewish Joint Distribution Committee. Pełnił także funkcję członka zarządu Towarzystwa Przyjaciół Żydowskiego Instytutu Naukowego. Do 1936 Weichert był członkiem komisji egzaminacyjnych w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej. Działał także jako krytyk teatralny, publikował recenzje na łamach m.in. „Literarisze Bleter”, gdzie opublikował co najmniej 86 artykułów dotyczących teatru żydowskiego oraz polskiego.

W 1934 w Teatrze im. Kamińskiego w Warszawie Weichert przygotował prapremierę sztuki Profesor Mamlock Friedricha Wolfa, wystawianą pod zmienionym tytułem Di gele late lub Żółta łata. Sztuka była jednym z pierwszych dramatów obrazujących prześladowanie Żydów w III Rzeszy. Wystawienie sztuki zostało opisane przez Marię Kuncewiczową w reportażu Żydzi. Sztukę zagrano około 300 razy. W marcu 1934 miała miejsce premiera faktomontażu Krasin, opisującego wyprawę generała Nobilego na biegun północny. Następnie Weichert wyreżyserował także Napoleons ojcer na podstawie komedii Poszukiwacze złota Szolema Alejchema, faktomontaż Missisipi, opisujący sprawę „chłopców ze Scottsboro”.

We wrześniu 1935 uczestniczył w III Festiwalu Teatralnym w Moskwie, sprawozdanie z pobytu w Związku Radzieckim opublikował na łamach „Literatisze Bleter” oraz w „Naszym Przeglądzie”.

W grudniu 1935 Weichert zrealizował sztukę Symche Płachta Jakuba Pregera. W 1936 pracował nad realizacją antywojennej sztuki Grobowiec pod Łukiem Triumfalnym Paula Raynala, do premiery jednak nie doszło z powodu zakazu cenzury. Następnie, na skutek zarządzenia Wacława Żyborskiego, Teatr Młodych został pozbawiony koncesji.

25 sierpnia 1936 zarejestrował w Warszawie Żydowski Teatr Eksperymentalny Młoda Scena (Jung Bine). Działalność zaingurowano 1 października 1936, prezentując dramat Wocek Georga Büchnera. 11 maja 1937 Młoda Scena odegrała ostatnie przedstawienie w Warszawie – Don Kichot żydowski Mendele Mojchera Sforima. Następnie Teatr Młodych ponownie stracił koncesję, został także eksmitowany, a kierownictwu teatru zagrożono umieszczeniem w Miejscu Odosobnienia w Berezie Kartuskiej.

Weichert przeniósł się następnie do Wilna, gdzie 22 lipca 1937 zarejestrował Teatr Nowy (Naj Teater), z siedzibą przy ulicy Nowogródzkiej 8 (obecnie Naugarduko). Z nowym teatrem przygotowywał premierę trzyaktowej sztuki Dęby autorstwa Fiszela Bimki, następnie przygotował także Proces Edwarda Woola. Na przełomie 1937 i 1938 zespół Weicherta opuścił Wilno, występując następnie w Łodzi, a od października 1938 w Krakowie. Weichert planował zainstalować teatr w Krakowie, nie przyniosło to jednak skutków i Naj Teater opuścił miasto.

W 1938 związał się z Teatrem Ludowym i dla Młodzieży, z którym 25 listopada 1938 w Filharmonii Łódzkiej zaprezentował sztukę Król Wesołek Pregera. W 1939 Naj Teater połączył się z Teatrem Ludowym.

II wojna światowa

Działalność w Warszawie

Podczas kampanii wrześniowej, 2 września 1939, zaproponował utworzenie Komisji Koordynacyjnej Żydowskich Organizacji Społecznych i Opiekuńczych, która działała początkowo w ramach Komitetu Społecznego przy Gminie Żydowskiej w Warszawie, a od 13 września w ramach Żydowskiego Komitetu Obywatelskiego. Weichert pełnił funkcję wiceprzewodniczącego komisji, a od stycznia 1940 jej przewodniczącego. W ramach komisji współpracował z Emanuelem Ringelblumem, który we wspomnieniach nazywał go „Długim Michałem”. Jako przewodniczącemu komisji, Weichertowi przysługiwało prawo do noszenia opaski Polskiego Czerwonego Krzyża, którą czasem miał zasłaniać opaskę z gwiazdą Dawida.

Od stycznia 1940 Weichert pozostawał w konflikcie z Adamem Czerniakowem na tle formowania Żydowskiej Samopomocy Społecznej. Później spór dotyczył także mianowania przewodniczącego prezydium ŻSS, którym Czerniaków chciał uczynić inż. Józefa Jaszuńskiego, Weichert z kolei sam planował objąć tę funkcję. Na początku września 1940 Weichert został wybrany przewodniczącym prezydium ŻSS.

W getcie krakowskim

Kamienica przy ulicy Józefińskiej 2a, siedziba JUS i miejsce zamieszkania Weicherta od 1943

20 października 1940, niedługo po utworzeniu getta warszawskiego, Weichert opuścił Warszawę i przeniósł się do Krakowa. W listopadzie 1940 rodzina Weicherta otrzymała dokumenty uprawniające do pobytu w Krakowie, przenieśli się tam jednak dopiero w kwietniu następnego roku.

Po wyjeździe do Krakowa doszło do konfliktu wewnątrz ŻSS, Weichert pozostawał wówczas w sporze z warszawskimi działaczami organizacji. Jako przewodniczący ŻSS utrzymywał kontakt z Międzynarodowym Komitetem Czerwonego Krzyża w Genewie.

W getcie krakowskim Weichert przyjaźnił się z Tadeuszem Pankiewiczem. Podczas akcji deportacyjnej w getcie krakowskim 2 czerwca 1942 został postrzelony przez funkcjonariusza Gestapo Wilhelma Kundego. Kula trafiła go w ramię i została usunięta operacyjnie, do końca życia cierpiał jednak na niedowład lewej ręki. Postrzelono go, gdy szedł na plac Zgody, skąd chciał wyciągnąć poetę Mordechaja Gebirtiga.

Podczas akcji deportacyjnej 28 października 1942 Weichert wraz z żoną i pracownikami ŻSS starał się przeczekać akcję w siedzibie Judenratu. Zostali jednak zadenuncjowani i dołączeni do transportu do obozu zagłady w Bełżcu. Ocaleli dzięki interwencji funkcjonariusza Jüdischer Ordnungsdienst, który wyciągnął ich z transportu. 29 lipca 1942 ŻSS została zlikwidowana, a do końca 1943 okupanci zamordowali wszystkich członków jej prezydium oprócz Weicherta, Chaima Hilfsteina i Eliasza Tischa. 16 października 1942 Niemcy planowali powołać Żydowski Urząd Samopomocy (Centrala Pomocy dla Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, JUS), którego kierownikiem został Weichert. Pomysł odtworzenia organizacji spotkał się jednak ze sprzeciwem niemieckich władz policyjnych.

W getcie Weichertowie mieszkali w kamienicy przy ulicy Józefińskiej 11. Od 1 grudnia 1942, gdy JUS został rozwiązany, Weichert pracował jako pracownik biurowy w Zentrale Für Handwerkslieferungen w budynkach fabryki Optima. Mimo oficjalnego rozwiązania ŻSS, prezydium kontynuowało działalność, wysyłając paczki żywnościowe z darów zagranicznych do obozów pracy. W marcu 1943 Weichert podjął decyzję o wznowieniu działalności w magazynie przy kamienicy przy ulicy Józefińskiej 2a. 25 maja 1943 otrzymał pismo zezwalające mu na działalność w charakterze kierownika JUS. Według niektórych źródeł Niemcy zgodzili się na kontynuowanie żydowskiej działalności pomocowej z powodu nacisków ze strony Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża. JUS objął opieką 44 obozy, 24 zakłady pracy i 8 istniejących jeszcze gett. Do obozu w Płaszowie dwa razy w tygodniu dostarczano lekarstwa, materiały opatrunkowe, odzież oraz chleb i zupę (tzw. „jusową”). Weichert posiadał przywilej wolnego wstępu do KL Plaszow, przekazując w obie strony korespondencję i przesyłki. On i jego rodzina mogli też swobodnie poruszać się po Krakowie. Zajmował się także gromadzeniem informacji, współpracując w Płaszowie z Izaakiem Sternem i Mieczysławem Pemperem. Kontaktował się m.in. z Amonem Göthem oraz Oskarem Schindlerem.

Poprzez dyrektora RGO Edmunda Seyfrieda, Weichert starał się nawiązać kontakt z żydowskim ruchem oporu. Żydowska Komisja Koordynacyjna i Rada Pomocy Żydom ustosunkowały się jednak wrogo do JUS i odrzuciły złożoną przez Weicherta propozycję współpracy. Do głównych krytyków Weicherta należeli Leon Feiner i Adolf Berman. Pod koniec października 1943 Weichert spotkał się z Ferdynandem Arczyńskim, który przekazał mu polecenie natychmiastowej likwidacji JUS podpisane przez Bermana. Sprawozdania z rozmowy z Weichertem oraz opinie dotyczące jego działalności przesyłano do rządu londyńskiego. Wkrótce po rozmowie z Arczyńskim Weichert przekazał część zasobów JUS Radzie Pomocy Żydom, zwlekał jednak z podjęciem decyzji o likwidacji organizacji. W marcu 1944 odbył kolejne spotkanie z Arczyńskim, tym razem odmówił podporządkowania się ŻKK i Radzie Pomocy Żydom. W związku z tym zakazano prowadzenia rozmów z JUS oraz przyjmowania od Weicherta jakiejkolwiek pomocy. Postanowienia te nie były jednak przestrzegane, a krakowski oddział RPŻ kontynuował współpracę z Weichertem.

Po likwidacji getta

Do końca lipca 1944 Weichert mieszkał wraz z rodziną w kamienicy przy ulicy Józefińskiej 2a. Według antologii Ten jest z ojczyzny mojej miał zostać w 1944 ukryty przez Stanisława Dobrowolskiego u jego siostry, Jadwigi Miklaszewskiej, która następnie przekazała go Wandzie Dwernickiej. Do końca wojny miał być utrzymywany z funduszy Rady Pomocy Żydom.

W rzeczywistości Weichert został jednak ostrzeżony przez naczelnika Wydziału Ludności i Opieki Społecznej Lothara Weiraucha o planowanym przeniesieniu JUS na teren obozu w Płaszowie. 28 lipca 1944 postanowił się ukryć. Początkowo ukrywał się w magazynach Rady Głównej Opiekuńczej, później został umieszczony u Józefa Werenicy przy ulicy Wrzesińskiej 10, następnego dnia został jednak stamtąd wyrzucony. Kilka nocy spędził następnie przy ulicy Potockiego 10, w pokoiku przylegającym do biura Adama Ronikiera. Następnie trafił do lekarki, dr. Wandy Dwernickiej, mieszkającej przy ulicy Zyblikiewicza 5 w dzielnicy Kleparz. U Dwernickiej przebywał wówczas wraz z 10 uciekinierami z powstańczej Warszawy, otrzymał także kenkartę na nazwisko Józef Czapla, a następnie kolejną kenkartę i świadectwo pracy księgowego z gazowni w Warszawie na nazwisko Teodor Słonimski. W ukryciu zapuścił także wąsy, a w mieszkaniu Dwernickiej doczekał wkroczenia Armii Czerwonej do Krakowa. Podczas ukrywania się był utrzymywany przez Radę Pomocy Żydom, jego utrzymanie miało kosztować tygodniowo 250 złotych. Rodzina Weicherta ukrywała się w innych miejscach na terenie Krakowa i także dożyła końca okupacji. W tym okresie Julius Madritsch planował pomóc Weichertowi w ucieczce do Wiednia, ten jednak odmówił.

Według Icchaka Cukiermana i Marka Edelmana Żydowska Organizacja Bojowa wydała w 1944 na Weicherta wyrok śmierci za kolaborację z Niemcami.

Działalność powojenna

Proces krakowski

W styczniu 1945 zamieszkał w kamienicy przy ulicy ulicy św. Gertrudy 23 w Krakowie. 27 stycznia 1945 Czesław Piekarski, delegat Ministerstwa Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia PKWN zlecił Weichertowi kontynuowanie kierowania działalnością charytatywną wśród ludności żydowskiej. 5 lutego Weichert zwrócił pełnomocnictwo, wnosząc o powołanie komisji w celu zbadania formułowanych wobec niego oskarżeń. 12 lutego Weichert wysłał do prezesa Centralnego Komitetu Żydów Polskich Emila Sommersteina pismo, w którym odpowiadał na zarzuty.

Wkrótce po wyzwoleniu do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego wpłynęły anonimowe donosy dotyczące wojennej działalności Weicherta. Oskarżano go w nich o bycie agentem Gestapo. 6 marca 1945 Weichert został zatrzymany przez trzech funkcjonariuszy WUBP i przewieziony do siedziby urzędu przy placu Inwalidów 4, gdzie osadzono go w piwnicznej celi z dwunastoma innymi aresztantami. 7 kwietnia został formalnie aresztowany na podstawie tzw. dekretu sierpniowego, ulokowano go w celi dla volksdeutschów, a na ubraniu nakazano mu nosić swastykę. 10 kwietnia został osadzony w więzieniu przy ul. Senackiej, po trzech dniach pobytu trafił do izby szpitalnej. 18 maja przeniesiono go do więzienia przy ulicy Wielickiej.

Dochodzenie w sprawie Weicherta prowadził prokurator Roman Martini, a następnie Jan Brandys. 6 października 1945 sporządzono akt oskarżenia, w którym zarzucono Weichertowi, że od jesieni 1943 do lipca 1944, wbrew poleceniom organizacji podziemnych, kontynuował działalność Organizacji Pomocy Żydom, działając w ten sposób wbrew interesom Państwa Polskiego.

W sprawie Weicherta sąd miał przesłuchać jako świadków: Icchaka Cukiermana, Adolfa Bermana, Salo Fiszgrunda, Ferdynanda Arczyńskiego, Stanisława Dobrowolskiego, Władysława Wójcika, Edmunda Seyfrieda, Izaaka Sterna, Mieczysława Pempera. Oprócz tego chciano także przesłuchać Jonasa Turkowa i Adama Ronikiera. Obrońcami Weicherta zostali Rudolf Güntner i Mieczysław Ettinger. Rozprawa przed Sądem Specjalnym Karnym w Krakowie rozpoczęła się 27 listopada 1945, prowadził ją Alfred Eimer. Na korzyść Weicherta zeznawali m.in. Seyfried, Stern, Pemper i dr. Aleksander Biberstein z płaszowskiego szpitala. Rozprawę wznowiono 5 stycznia 1946, a dwa dni później sąd uniewinnił Weicherta. 12 stycznia 1946 Weichert został zwolniony z więzienia. Prokurator Brandys wnioskował o uchylenie wyroku do Najwyższego Trybunału Narodowego, prokurator NTN Stefan Kurowski oddalił jednak wniosek o kasację. Według niektórych źródeł toczył się jednak proces przed Sądem Apelacyjnym w Krakowie, który 20 września 1946 miał utrzymać w mocy wyrok.

Mimo to Weichert stał się jednak ofiarą ostracyzmu ze strony społeczności żydowskiej, według rozpowiadanych plotek miał m.in. być kolegą szkolnym Hansa Franka.

Działalność po procesie

Po wyjściu z więzienia znalazł tymczasowe zatrudnienie w firmie farmaceutycznej Vita, prowadzonej przez jego zięcia, Józefa Hofstatera. Z powodu ciężkiej sytuacji materialnej musiał wyprzedawać swój księgozbiór, później zatrudnił się w firmach farmaceutycznych Salus i Wirus, których produkty sprzedawał we Wrocławiu.

23 kwietnia 1946 spotkał się z Michałem Mirskim, prosząc go o poparcie w staraniach o powołanie komisji mającej ocenić działalność ŻSS i JUS. Mirski uznał jednak, że Weichert powinien stanąć przed sądem przy CKŻP. 24 grudnia tego samego roku zwrócił się w tej samej sprawie do Szymona Zachariasza. Z Weichertem spotkał się także Jerzy Sawicki, chcąc wykorzystać go jako świadka w procesach niemieckich zbrodniarzy przed Najwyższym Trybunałem Narodowym. Weichert zeznawał następnie w procesie m.in. Amona Götha i Rudolfa Pavlu. O pomoc zwrócił się do niego również Tadeusz Cyprian, który poprosił go o napisanie artykułu dotyczącego Ludwiga Fischera. Weichert napisał na podstawie własnych obserwacji i źródeł tekst Kilka uwag o odpowiedzialności dr Fischera za antyżydowskie zarządzenia w Warszawie i dystrykcie warszawskim, a później także O odpowiedzialności gubernatora warszawskiego dystryktu, dr Fishera.

W październiku 1946 w łódzkim miesięczniku „Folkscajtung” ukazał się artykuł Leo Finkelsteina Obrzydliwość, brzydź się nią. O pisarzu, który jest oskarżony o zdradę, w którym atakował on Weicherta i wzywał do osądzenia go przez żydowski trybunał. W listopadzie Weichert przesłał do redakcji czasopisma sprostowanie, które nie zostało jednak opublikowane. Następnie, spotkał się z przedstawicielem Bundu Michałem Schuldenfreiem i ostrzegł go, że wytoczy pismu proces o zniesławienie. Bundowcy nie zamierzali spełnić jego warunków, uzyskał jednak zapewnienie, że bez zgody przewodniczącego partii w prasie bundowskiej nie pojawią się artykuły atakujące jego osobę.

Starał się także uporządkować ukryte przez niego archiwum prezydium ŻSS i JUS, w latach 1947–1948 opracowywał publikację Żydowska Samopomoc Społeczna 1939–1945. W 1948 w czasopiśmie „Państwo i Prawo” opublikował artykuł Odpowiedzialność władz administracyjnych w szczególności sekretarza stanu w tzw. Generalnym Gubernatorstwie dra Büchlera. Napisał także artykuły Nulla lex sine crimine oraz Pojęcie „Żyd” w ustawodawstwie i praktyce okupanta, które przekazał do Instytutu Zachodniego. W 1949 dokumentacja i korespondencja została przejęta przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego i przesłana do Warszawy, a ostatecznie przekazana do Żydowskiego Instytutu Historycznego. Weichert przygotował także dwa opracowania dla Instytutu Pamięci Narodowej – Samopomoc społeczeństwa polskiego w czasie okupacji i Materiały dotyczące żydowskich obozów w Polsce w latach 1939–1945.

Proces warszawski

Na przełomie lutego i marca 1947 Weichert kilkakrotnie spotkał się ze Stanisławem Temczynem, przewodniczącym Sądu Społecznego przy CKŻP. W czerwcu 1947 zwrócił się do adwokata Władysława Winawera i Mieczysława Fejgina, osobistego lekarza Bolesława Bieruta i brata Anatola Fejgina, o pośredniczenie w negocjacjach z CKŻP w sprawie powołania niezależnego sądu. O pomoc zwrócił się też do Maxa Weinreicha, dyrektora YIVO, który obiecał, że instytut zrobi wszystko, co w jego mocy, by mu pomóc.

24 grudnia 1947 Sąd Obywatelski przy Centralnym Komitecie Żydów Polskich zwrócił się do Sądu Okręgowego w Krakowie z prośbą o udostępnienie akt procesu Weicherta.

W marcu 1948 Weichert zwrócił się do Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich oraz do Związku Artystów Scen Żydowskich z prośbą o poparcie jego starań o utworzenie niezależnej komisji do zbadania działań ŻSS i JUS. Prowadził negocjacje z CKŻP w celu powołania niezależnego składu sędziowskiego, zgłosił do niego sześciu kandydatów: Stefana Kurowskiego, Mariana Muszkata, Maurycego Herlinga-Grudzińskiego, Joachima Markowicza, Adolfa Rudnickiego i Mieczysława Maślanko.

W sierpniu 1948 zgłosił się do Sądu Społecznego i w oświadczeniu stwierdził, że pragnie oddać się orzeczeniu sądu CKŻP.

Pomiędzy 22 a 24 listopada 1948 Weichert złożył zeznania na ręce zastępcy Rzecznika Oskarżenia, Marka Stokowskiego. W grudniu przekazał uzupełnienia do wcześniejszych zeznań, w międzyczasie rzecznik oskarżenia przesłuchiwał świadków. 9 maja 1949 przekazał do sądu odpowiedź na otrzymany wcześniej akt oskarżenia, zgłosił także kolejnych 14 świadków, w tym m.in. Leona Schillera oraz aktorów Teatru Młodych: Natana Wulfowicza, Abrahama Grynszpana.

W procesie oskarżycielami byli Jakuf Wilf oraz Marian Marek Lasota, a rzecznikiem oskarżenia Maurycy Wiener. Przewodniczącym składu sędziowskiego został Szymon Rogoziński. Pierwsze posiedzenie sądu odbyło się 25 listopada 1949. Akt oskarżenia opierał się na artykule Finkelsteina oraz korespondencji działaczy żydowskiego ruchu oporu z 1944.

Podczas procesu przesłuchano m.in. Marka Edelmana, który utrzymywał, że pod koniec 1943 ŻOB wydał na Weicherta wyrok śmierci, Konstantego Tchorznickiego, Stanisława Dobrowolskiego. Posługiwano się także sporządzoną na prośbę obrońcy Weicherta, Bolesława Kobrynera, ekspertyzą autorstwa dr Jana Sehna. W sumie podczas procesu w charakterze świadków obrony przesłuchano 101 osób, w większości więźniów niemieckich obozów. Świadkami oskarżenia było natomiast 11 osób, z których 4 były więźniami obozów, ale podczas procesu przyznały, że docierała do nich pomoc ze strony ŻSS i JUS, a kolejnych 5 świadków działało podczas wojny w podziemu i już wtedy dyskredytowało Weicherta.

28 grudnia 1949 sąd w składzie: Szymon Rogoziński (przewodniczący), Leon Bojm, Szymon Datner, Bernard Borg, Leon Lewi, Efroim Kupfer i Jeszajachu Szmigiel, wydał wyrok uznający Weicherta za kolaboranta i skazujący go na napiętnowanie, czyli karę III stopnia.

Życie i działalność po 1949

Na przełomie 1949 i 1950 Sąd Społeczny został postawiony w stan likwidacji, w związku z tym Weichert nie miał możliwości odwołania się od wyroku.

30 marca 1950 złożył w MBP podanie o zgodę na wyjazd do Izraela, które zostało wkrótce potem odrzucone. Weichert złożył w tej sprawie apelację, ponownie otrzymał jednak odpowiedź odmowną. W sprawie wyjazdu interweniował pisemnie jeszcze 4 razy, jednak bezskutecznie.

W latach 1950–1951 opracował dwie rozprawy: Polityka eksterminacyjna okupanta hitlerowskiego w stosunku do ludności żydowskiej w tzw. Generalnym Gubernatorstwie oraz Eksterminacja gospodarcza ludności „żydowskiej” Rzeszy w świetle tzw. ustawodawstwa hitlerowskiego. W 1957 większość swoich powojennych prac sprzedał Oddziałowi Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej.

9 maja 1951 Leon Schiller wystosował list do Jerzego Pańskiego w sprawie Weicherta, polecając go. Pański przyjął później Weicherta, proponując mu objęcie funkcji dyrektora teatru w jednym z większych miast. Weichert poprosił o możliwość prowadzenia teatru w Krakowie, a Pański obiecał poszukać dla niego odpowiedniej propozycji. Więcej jednak się z nim nie skontaktował. Następnie Weichert zgłosił się do Kazimierza Dejmka, z którym rozmawiał o podjęciu współpracy z kierowanym przez niego teatrem. 21 lipca 1951 Dejmek wystosował jednak do Weicherta list, w którym oznajmiał mu, że podjęcie współpracy z jego teatrem jest niemożliwe.

Później zgłosił się także do Henryka Szletyńskiego z zapytaniem, czy ten mógłby go zatrudnić. Szletyński nie skontaktował się jednak z Weichertem. W tym samym czasie Bolesław Drobner starał się wprowadzić Weicherta do Teatru Młodego Widza w Krakowie, dyrektorka teatru, Maria Biliżanka, nie chciała jednak spotkać się z Weichertem. Następnie Drobner polecił Weicherta Władysławowi Olszynowi, z propozycją wystawienia sztuki Boston przez studentów Państwowej Wyższej Szkoły Aktorskiej w Krakowie, przedstawienie takie jednak nie zostało zrealizowane.

Jako wolontariusz Weichert współpracował z Główną Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, opracowując i katalogując dokumenty będące w posiadaniu krakowskiego oddziału komisji. Jan Sehn chciał zatrudnić go oficjalnie, ale centrala komisji nie wyraziła na to zgody. Próbował podjąć pracę w Gazecie Krakowskiej, ale to również się nie udało.

W styczniu 1953 złożył podanie o pracę do Wydawnictwa Literackiego, dołączając rekomendacje Zofii Nałkowskiej, Leona Schillera, Jana Wiktora, Stanisława Płoskiego oraz Władysława Trzaski. Pracy jednak nie otrzymał. W tym samym roku przygotował na zamówienie Leona Schillera konspekt historii teatru żydowskiego. W marcu 1953 podjął pracę jako ksiegowy w podkrakowskiej spółdzielni. W styczniu 1954 Marek Birnfeld, przewodniczący krakowskiego oddziału ZBoWiD, zatrudnił go w Jaworznickim Przemysłowym Zjednoczeniu Budowlanym przy ulicy Lucjana Rydla 31. 20 lipca 1954 Weichert otrzymał wyróżnienie i awans na stanowisko samodzielnego referenta umów za wprowadzanie w przedsiębiorstwie usprawnień organizacyjnych. Został powołany w skład zakładowej komisji rozjemczej, założył także zakładową bibliotekę oraz zespół śpiewaczy, taneczny i recytatorski. 1 lutego 1955 podjął natomiast pracę na stanowisku radcy prawnego.

W lutym 1954 z Weichertem spotkał się dyrektor Państwowego Teatru Żydowskiego Samuel Lent, który obiecał mu stanowisko głównego reżysera lub kierownika artystycznego teatru. Gdy 9 grudnia 1954 Lent ponownie przyjechał do Weicherta, nie doszło jednak do zawarcia umowy. 30 grudnia 1954 Lent zaproponował Weichertowi zawarcie umowy na realizację spektaklu Król Wesołek w Centralnym Zarządzie Teatrów. Weichert nie mógł jednak wyjechać do Warszawy, a w charakterze jego pełnomocnika udał się tam zięć, do zawarcia umowy ponownie jednak nie doszło.

We wrześniu 1955 wysłał do Stanisława Balickiego memoriał, w którym zwracał uwagę na to, że od 10 lat nie został dopuszczony do pracy artystycznej, literackiej i naukowej. Miesiąc później memoriał popierający Weicherta wystosowali Antoni Słonimski, Mieczysław Jastrun, Adolf Rudnicki, Artur Sandauer, Salomon Łastik, Jan Sehn, Jerzy Sawicki, Mieczysław Maślanko i Stefan Kurowski. W sprawie Weicherta do Balickiego zwrócił się także Jan Wiktor. W odpowiedzi na memoriały Balicki zgodził spotkać się z Weichertem, co stało się 5 czerwca 1956, jednak w marcu 1957 Weicherta poinformowano, że Balicki nie jest w staniu mu pomóc.

Angażował się w działalność Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. W lipcu 1957 przyjęto go do Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru i Filmu. W listopadzie tego samego roku został także członkiem Związku Literatów Polskich, przyjęto go ponadto do Polskiego Związku Prawników i Związku Bojowników o Wolność i Demokrację.

Wyjazd do Izraela

W październiku 1957 otrzymał paszport z klauzulą pozwalającą na wyjazd do Izraela, musiał opuścić Polskę w ciągu trzech miesięcy. 16 stycznia 1958 zdał w Krakowie swój dowód osobisty, następnie zatrzymał się w Warszawie, w hotelu przy Alejach Jerozolimskich, gdzie pożegnał się z przedstawicielami środowiska teatralnego. 20 stycznia Erwin Axer napisał list polecający Weicherta do posła PRL w Izraelu Antoniego Bidy. 22 stycznia rano Weichert wraz z rodziną odleciał z lotniska Okęcie do Belgradu, skąd następnego dnia rano trafili do Aten, a po południu tego samego dnia wylecieli do Tel Awiwu.

Po przybyciu do Izraela spotkał się z ostracyzmem w środowisku teatralnym, nadzorował w Tel Awiwie kilka amatorskich grup teatralnych, prowadził także zajęcia z aktorstwa. Współpracował z gazetami „Lecte Najes”, „Dawar” i „Od nowa”. Josef Sprinzak planował utworzyć w Izraelu Narodową Sieć Teatralną, na czele której miał stanąć Weichert, Icchak Cukierman przekonał go jednak, że Weichert jest zdrajcą i nie należy mu powierzać żadnych funkcji publicznych.

9 stycznia 1960 Weichert wziął udział w sympozjonie zorganizowanym w Domu Kultury Tabori w Tel Awiwie z okazji trzydziestolecia powstania Jung Teater. Na początku 1960, po śmierci Morysa Szwarca, przejął prowadzenie Żydowskiego Teatru Ludowego, który pracował nad dramatyzacją powieści Kidusz Haszem. Odszedł jednak z zespołu gdy okazało się, że jeśli jego nazwisko znajdzie się na afiszach, to teatr nie otrzyma od państwa dotacji. Starał się także o utworzenie w Izraelu Instytutu Teatrologicznego, który miał zajmować się gromadzeniem i opracowywaniem materiałów o teatrze żydowskim i hebrajskim.

Zmarł 11 marca 1967 w domu przy Reading Street 25 w dzielnicy Ramat Awiw.

W 1970 wydano pośmiertnie czwarty tom jego wspomnień. W skład komietu wydawniczego weszli Dow Sadan, Rachela Auerbach oraz Melech Rawicz i Mordechaj Canin.

Wnukiem Weicherta jest Rafi (Rafael) Weichert (ur. 1964), izraelski poeta i profesor literatury na Uniwersytecie w Hajfie.

Publikacje

• Teater un drame (pol. Teatr i dramat) – zbiór szkiców i recenzji, Warszawa 1922
• Teater un drame, cwejte fareserte ejflage – dwa tomy zbioru szkiców i recenzji, Wilno 1926
• Studio Teatralne i Jung Teater – broszura, 1931
• Zichrojnes (pol. Wspomnienia)
  • Galicje, Win, Berlin 1890–1918 – 1960
  • Warsze 1918–1939 – 1961
  • Melchome – 1965
  • Nochn Churbn – 1970, pośmiertnie
• Jidisze ałejnhilf. 1939–1945 – praca dotycząca żydowskiej samopomocy podczas II wojny światowej, 1962

Bibliografia

• JakubJ. Szymczak JakubJ., Ja łebków nie dawałem: procesy przed Żydowskim Sądem Społecznym, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2022, ISBN 978-83-8191-524-3 .
• RafałR. Węgrzyniak RafałR., Procesy doktora Weicherta, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2017, ISBN 978-83-06-03405-9 .