Olejek lawendowy
Olejek lawendowy (łac. Oleum Lavandulae) – olejek eteryczny pozyskiwany z lawendy wąskolistnej, zwanej też lekarską lub prawdziwą (Lavandula angustifolia), uprawianej przede wszystkim na południu Francji[a]. Olejek lawendowy jest pozyskiwany metodą destylacji z parą wodną kwitnących szczytów rośliny[1]. Olejek lawendowy występuje w kilku chemotypach, do najpowszechniejszego należy ten bogaty w octan linalilu i linalol[1]. Olejek lawendowy jest stosowany jako składnik perfum, wód toaletowych, mydeł, leków, mieszanek aromaterapeutycznych oraz jako przyprawa[2][3].
Uprawa i zbiory lawendy
[edytuj | edytuj kod]
Lawenda (łac. Lavandula L.) to rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych, który obejmuje ponad 40 gatunków[4] pochodzących z obszaru śródziemnomorskiego. Gatunek Lavandula angustifolia (lawenda wąskolistna) jest olejkodajną krzewinką, uprawianą na dużą skalę np. w Prowansji, w dystrykcie Traszigang w Bhutanie (gdzie jest obok ryżu jednym z dwóch głównych produktów rolnych) lub na chorwackiej wyspie Hvar, nazywanej „wyspą lawendową”. Może być uprawiana również na wyższych szerokościach geograficznych. W Polsce obszary jej potencjalnej uprawy prawie pokrywają się z obszarami uprawy rzepaku ozimego. Wskazana jest południowa wystawa pola, osłonięcie od wiatrów, gleba przepuszczalna o dużej zawartości wapnia, na podłożu wapiennym, np. rędzina, less, gleby próchnicze. Gleba powinna być głęboko przeorana i racjonalnie nawożona (nie jest zalecane nawożenie obornikiem)[5].
Rośliny można rozmnażać:
- ; z nasion: Nasiona są wysiewane do inspektów lub rozsadników. W czasie jesiennego siewu do rozsadnika stosuje się ok. 4 kg nasion na 1 ha planowanego pola. Sadzonki są wysadzane na miejsca stałe wiosną drugiego roku po posianiu[5].
- ; metodami wegetatywnymi: Metody te są stosowane przy rozmnażaniu cennych odmian rośliny. Stosuje się ukorzenianie pędów zielnych lub kopczykowanie. Po dwóch latach wzrostu sadzonek w inspektach i rozsadnikach są one wysadzane na pole rzędowo, w liczbie ok. 32 tys. na 1 ha. Pozostają na tym samym polu (okresowo nawożone, przerzedzane i odmładzane przez przycinanie) przez 6–8 lat[5].
Zbiory rozpoczyna się najwcześniej w drugim roku od założenia plantacji, ścinając kwiaty ręcznie lub maszynowo, po rozwinięciu się ok. 50% pączków. Są przekazywane odbiorcom w stanie świeżym lub po wysuszeniu w temperaturze nie przekraczającej 40 °C. Wydajność kwiatów i olejku, uzyskiwanego z jednego hektara w dużym stopniu zależy od odmiany rośliny i warunków uprawy. Przeciętna wydajność olejku otrzymywanego z Lavendula officialis wynosi 0,7–0,9%[3]. Na Węgrzech w latach 60. XX w. uzyskiwano przeciętny plon 30–40 q/ha (10–15 kg olejku/ha), jednak uprawiając nowe „rody hodowlane” osiągnięto plon ok. 100 q/ha (> 20 kg olejku/ha)[5].
Pozyskiwanie olejku lawendowego i innych przetworów aromaterapeutycznych
[edytuj | edytuj kod]Olejek eteryczny
[edytuj | edytuj kod]- Destylacja z parą wodną
- Metoda destylacyjna jest najbardziej popularna. Początkowo kwiaty były zalewane wodą w kotłach bezpośrednio ogrzewanych na ogniu. Uzyskiwano olejki o stosunkowo małej zawartości estrów (ulegają one zmydlaniu). Większa wydajność olejków o najwyższej jakości (największej zawartości estrów) jest osiągana w urządzeniach, w których kwiaty są poddawane działaniu pary wytwarzanej w odrębnym kotle (alembik)[6][7]. Wskazane jest stosowanie kwiatów świeżych, ponieważ w czasie suszenia ulatnia się, poza wodą, część olejku – przede wszystkim terpeny. Powoduje to, że produkt destylacji mają większy ciężar właściwy i większą względną zawartość estrów[2].
Konkrety i absoluty
[edytuj | edytuj kod]- Ekstrakcja rozpuszczalnikami lotnymi
- Kwiaty lawendy są poddawane ekstrakcji np. benzenem lub eterem naftowym. Po odparowaniu rozpuszczalników z ekstraktu powstaje stały lub półstały konkret (fr.. concrèt)[1], uzyskiwany z wydajnością 1,5–2,2%[2]. Z niego, po oddzieleniu wosków, jest otrzymywany ciekły absolut (wydajność 50–60%)[2].
Skład chemiczny
[edytuj | edytuj kod]
Głównymi składnikami olejku lawendowego są octan linalilu i linalol[2][3].
Francuski olejek lawendowy otrzymywany metodą destylacyjną zawiera zwykle 30–60% octanu linalilu[8] z domieszkami odpowiednich estrów kwasu masłowego, walerianowego i kapronowego[2]. W skład kolejnej grupy związków, stanowiącej 28–46% olejku, wchodzą: L-linalol i inne alkohole (np. alkohol amylowy, borneol, geraniol, lawandulol, nerol). Stwierdzono też obecność małych ilości furfuralu, beta-ocymenu, ketonu etylowo-n-amylowego, α-pinenu, eukaliptolu, octanu D-bornylu, kariofilenu i kumaryny oraz przypuszczalną obecność aldehydu walerianowego, karwonu i tymolu[2].
Według "Farmakopei Europejskiej" olejek lawendowy powinien zawierać linalol (20,0 do 45,0%), octan linalilu (25,0% do 47,0%), 3-oktanon (0,1% do 5,0%) i terpinen-4-ol (od 0,1% do 8,0%)[1].
W ekstraktach z lawendy stwierdza się dużo większe ilości kumaryny. Zidentyfikowano też eter metylowy umbeliferonu[2]. Brytyjski olejek lawendowy (produkowany w dużo mniejszych ilościach) charakteryzuje się mniejszą zawartością estrów. Może zawierać eukaliptol[2].
Właściwości fizykochemiczne i organoleptyczne
[edytuj | edytuj kod]Olejki otrzymywane w wyniku destylacji z parą wodną lawendy francuskiej są cieczami o żółtawym lub żółtawo-zielonawym zabarwieniu o przyjemnym zapachu i silnym aromatycznym smaku (lekko gorzkawym). Olejki wytwarzane w skali laboratoryjnej i półtechnicznej z lawendy hodowanej w Polsce mają podobne właściwości organoleptyczne i fizykochemiczne. Zapach destylatów nieco różni się od zapachu świeżych kwiatów. Większe podobieństwo osiąga się stosując metodę ekstrakcyjną. Konkret (concrète) jest produktem stałym lub półstałym o zabarwieniu ciemnozielonym (bywa poddawany odbarwianiu). Jest częściowo rozpuszczalny w olejkach eterycznych i alkoholu etylowym o stężeniu 95°[2].
Angielski olejek lawendowy ma zapach z nutą kamforowo–eukaliptusową, mniej słodki od zapachu olejku francuskiego.
| Właściwość | Olejki francuskie różnego pochodzenia (według Gildemeistra i Hoffmanna) |
Olejki francuskie, typ pośredni (według Guenthara) |
Olejki krajowe, surowiec świeży, skala półtechniczna (Kazuń Polski) |
| gęstość wzgl. wody, d | d15/15 = 0,880–0,896 | d25/25 = 0,880–0,886 | d15/15 = 0,8883 |
| skręcalność αD | −3° do −11° | −7°58' do −8°45' | −8°75' |
| współczynnik załamania światła nD | 1,458–1,464 | 1,4588–1,4607 | 1,4632 |
| zawartość estrów w przeliczeniu na octan linalilu | zwykle 30–40% (niekiedy >50%) |
44,8–48,8% | 43,2% |
| rozpuszczalność w alkoholu etylowym 70° | zwykle 1 obj. / 2–3 obj. (niekiedy > 10 obj. ze zmętnieniem) |
1 obj. / 2–3 obj. (niekiedy więcej, z opalizacją) |
1 obj. / 15 obj. (ze słabym zmętnieniem) |
Zastosowania
[edytuj | edytuj kod]W perfumiarstwie olejek lawendowy był w poprzednich stuleciach bardzo popularny. W XVIII w. niemal wszystkich europejskich dworach królewskich i książęcych korzystano z „Eau de Cologne” – wody kolońskiej Fariny, która rozsławiła Kolonię jako miasto perfum. W skład modnej przez wieki kompozycji wchodziły olejki[9]:
- – bergamotowy, cytrynowy, pomarańczowy – nuta głowy,
- – lawendowy, rozmarynowy – nuta serca,
- – neroli (kwiat gorzkiej pomarańczy) – nuta bazy.
W latach 1910–1915 powstały znane brytyjskie kompozycje zapachowe pierwszych męskich wód toaletowych: „English Lavender” Atkinsona i „Old English Lavender” Yardleya, zastąpionych w 1934 roku przez „Pour un homme” Carona. W tych jednokwiatowych kompozycjach stosowano olejek pozyskiwany z brytyjskiego gatunku lawendy (Lavandula spica)[10]. Innymi dawnymi perfumami lawendowymi jest "Woda lawendowa". Według przepisu z 1857 r. składała się z olejku lawendowego, wody różanej i spirytusu[1].
Obecnie zapach lawendy jest przez perfumiarzy wykorzystywany rzadziej, co tłumaczy się zbyt silnym jego skojarzeniem z zapachem proszków do prania. Olejek stosuje się w kompozycjach męskich wód toaletowych jako składnik świeżej nuty początkowej[10]. Jest często używany w gospodarstwie domowym, np. jako środek odświeżający lub przyprawa kuchenna[11][12].
W farmacji olejek lawendowy jest stosowany, jako środek zapachowy, do wyrobu spirytusu lawendowego (Spiritus Lavandulae FP III) i spirytusu mydlanego (Spiritus Saponis kalini FP XII) oraz dodatek do leków galenowych, np. Acetum profumatum, Mixtura oleoso-balsamica, Spiritus Rosmarini compositus i inne[2]. Jest też składnikiem soli trzeźwiących. Olejkowi przypisuje się różnego rodzaju oddziaływania fitofarmakologiczne, np. uspokajające i nasenne, pobudzające wydzielanie soków trawiennych, antyseptyczne, przeciwwzdęciowe, moczopędne. Olejek jest też polecany do wcierania miejscowego, jako środek o działaniu przeciwzapalnym i przeciwbólowym[13]. Zależność między chemicznym składem olejków i ich biologiczną aktywnością jest wciąż przedmiotem badań[14][15].
W aromaterapii olejek lawendowy jest stosowany ze względu na łagodne działanie uspokajające, jako środek ułatwiający zasypianie, przeciwzapalny, przeciwdrobnoustrojowy, przeciwskurczowy i przeciwbólowy. Wykorzystuje się go jako składnik mieszanek zmniejszających ból miesiączkowy, leczących drobne urazy skórne oraz balsamów do masażu[1].
Zastosowanie w medycynie
[edytuj | edytuj kod]Do bakterii wrażliwych na działanie olejku zaliczono m.in. Bacillus subtilis, Escherichia coli, Staphylococcus aureus, S. epidermidis, Pseudomonas aeruginosa, Proteus vulgaris oraz Listeria monocytogenes. Olejek lawendowy wykazał wysoką skuteczność wobec szczepów lekoopornych, m.in. opornego na metycylinę gronkowca złocistego – S. aureus MRSA (MIC = 0,5%) oraz opornych na wankomycynę szczepów enterokoków – Enterococcus VRE (MIC = 0,1%). W badaniach wykazano zdolność olejku do hamowania kiełkowania zarodników grzybów pleśniowych, a mianowicie u Aspergillus fumigatus, Fusarium solani, Penicillium expansum i Rhizopus arrhizus,, a także drożdży Candida mycoderma, Candida albicans i Candida glabrata. Olejek lawendowy w stężeniu 10 μl/ml wyraźnie ograniczył wzrost grzybni wegetatywnej Aspergillus niger, A. ochraceus i Fusarium culmorum na poziomie od 29 do 93%[16]
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Według R. Klimka (1957) olejek lawendowy (łac. Oleum Lavandulae, fr. Essence de Lavande) jest wytwarzany z lawendy prawdziwej, zwanej również lekarską lub wonną (Lavandula angustifolia Mill., Lavandula officinalis Chaix, Lavandula vera DC, Lavandula spica var. α L., Lavenda angustifolia Munch.). Osobno zostały opisane:
- olejek spikowy (łac. Oleum Spicae, fr. Essence d'Aspic, s.436–437) – produkowany głównie w Hiszpanii, z rośliny nazywanej lawenda spika, rosnącej dziko w dużych ilościach w południowo-wschodnich prowincjach Hiszpanii (w małych ilościach – w Alpach Morskich, w Dalmacji i we Włoszech),
- olejek lawandynowy (fr. Essence de Lavandin, s. 358) – produkowany głównie we Francji, z rośliny nazywanej „lawandyną”, bardzo plennej i łatwej w uprawie krzyżówki lawendy prawdziwej i lawendy spiki.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f Marta K. Grochowalska, Aleksander K. Smakosz, Mieszanki olejków eterycznych do aromaterapii. Ponad 140 przepisów, wyd. 1, Wrocław & Częstochowa: Pharmacopola, 2024, s. 198–207.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Romuald Klimek: Olejki eteryczne. Warszawa: Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, 1957, s. 359–365.
- ↑ a b c Substancje zapachowe i smakowe. W: Atanazy Boryniec, Stefan Chudzyński, Stanisław Porejko, Stanisław Malinowski: Technologia chemiczna organiczna. T. II. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1958, s. 624. (pol.).
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2011-08-19].
- ↑ a b c d Lawenda wąskolistna. W: Antonina Rumińska: Rośliny lecznicze. Podstawy biologii i agrotechniki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 213–222. (pol.).
- ↑ Lushcosmetics: Lavender Oil (zbiór lawendy we Francji). www.youtube.com, 1 paź 2008. [dostęp 2011-02-05]. (ang.).
- ↑ gk4uhyd: Aromatic Oil Distillation Plant (8:22 min bez narracji). www.youtube.com, 23 gru 2009. [dostęp 2011-02-05]. (ang.).
- ↑ OECD / SIDS: Linalyl acetate (CAS no 115–95–7). Paris, UNEPS Publications; SIDS Initial Assesment Report for SIAM 14, 2002-03-28. [dostęp 2011-02-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-04)]. (ang.).
- ↑ Peter Kolakowski: 300-lecie "Wody kolońskiej". Panorama, 13.07.2009. [dostęp 2011-08-19]. (pol.).
- ↑ a b Fabienne Paria (tłum. Krystyna J. Dąbrowska): Wielka księga perfum. Warszawa: Wydawnictwo książkowe „Twój Styl”, 1998, s. 39. ISBN 83-7163-072-7.
- ↑ Agata Wojterska: Zastosowanie olejku lawendowego. www.nazdrowie.pl. [dostęp 2015-07-08].
- ↑ Wyniki wyszukiwania dla 'lawenda' (6 pozycji). [w:] Wyszukiwarka wortalu Koneserzy.pl [on-line]. Koneserzy.pl. [dostęp 2015-07-08].
- ↑ Henryk Różański: Medycyna dawna i współczesna: Olejek lawendowy. 2008-09-25. [dostęp 2011-08-18]. (pol.).
- ↑ Azucena González-Coloma, Fernanda Delgado, Jesus M. Rodilla, Lucia Silva i inni. Chemical and biological profiles of Lavandula luisieri essential oils from western Iberia Peninsula populations. „Biochemical Systematics and Ecology”. Article in Press, Corrected Prof.. Elsevier Ltd. DOI: 10.1016/j.bse.2010.08.010. [dostęp 2011-02-09]. (ang.).
- ↑ H, Cavanagh, J. Wilkinson. Lavender essential oil: a review. „Australian Infection Council”. 10 (1), March 2005. (ang.).
- ↑ Karolina Kraśniewska i inni, Ocena składu chemicznego oraz właściwości przeciwdrobnoustrojowych olejku eterycznego z lawendy wąskolistnej (Lavandula angustifolia L.) w powszechnie dostępnym preparacie handlowym, „Postępy Fitoterapii”, 2/2017, Wydawnictwo Medyczne Borgis, 2017, s. 113–118, DOI: 10.25121/PF.2017.16.2.113, ISSN 1731-2477 [dostęp 2020-01-02].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Oleum Lavandulae; Olejek lawendowy. [w:] Substancje farmaceutyczna Pharma Cosmetic [on-line]. pharma-cosmetic.com.pl. [dostęp 2015-02-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-26)]., karta produktu z plikiem „Karta charakterystyki”, zawierającym informacje o zagrożeniach dla zdrowia
