Wybory samorządowe w Polsce w latach 1938–1939

Wybory samorządowe w Polsce w latach 1938–1939 – ostatnia seria wyborów do organów samorządu terytorialnego w II Rzeczypospolitej. Odbyły się prawdopodobnie jedynie w 40% gmin oraz w większości gromad i miast, w tych ostatnich miały one miejsce głównie 18 grudnia 1938^[1]. Większość mandatów zdobył Obóz Zjednoczenia Narodowego wraz z kandydatami bezpartyjnymi. Według Huberta Izdebskiego głosowania przebiegały w znacznie lepszej atmosferze niż przy poprzednich wyborach, natomiast frekwencja wyborcza w skali kraju wyniosła 63,8%^[2].

Wybory przeprowadzono w oparciu o ustawy z dnia 16 sierpnia 1938 o wyborze radnych miejskich oraz o wyborze radnych gromadzkich, gminnych i powiatowych. Starostowie powiatowi zarządzali wybory rad gromadzkich, gminnych i miast niewydzielonych z powiatowego związku samorządowego, wojewodowie zarządzali wybory rad powiatowych oraz miast wydzielonych, natomiast Minister Spraw Wewnętrznych zarządził wybory w Warszawie (pierwsze od 1927)^[3]^[4].

Wyniki

Rady miejskie

Listy kandydatów zgłaszano jedynie w okręgach o trzech lub więcej mandatach^[3]. Sumaryczna liczba zdobytych przez ugrupowania mandatów w radach miejskich w maju 1939 przedstawiała się następująco (na podstawie wyników ze 564 spośród 604 istniejących wówczas miast)^[5]:

Ugrupowanie	Mandaty
Ugrupowanie	#	%
Obóz Zjednoczenia Narodowego wraz z kandydatami sojuszniczymi	4 832	48,1
Listy żydowskie	1 737	17,3
Stronnictwo Narodowe	1 595	15,9
Polska Partia Socjalistyczna	1 069	10,6
Listy ukraińskie	332	3,3
Stronnictwo Pracy	186	1,9
Stronnictwo Ludowe	136	1,4
Listy niemieckie	70	0,7
Listy regionalne	48	0,5
Listy białoruskie	27	0,3
Pozostałe	8	0,1
Razem	10 040	100

Rady gromadzkie

Przy wyborze radnych gromadzkich stosowano zgłoszenia kandydatów. Każde zgłoszenie musiało być poparte przez minimum dziesięciu wyborców i zawierać liczbę kandydatów odpowiadającą podwójnej liczbie mandatów przypadających na okręg wyborczy. Za wybranych uznawano kandydatów, którzy uzyskali kolejno największe liczby ważnych głosów, lecz nie mniej niż 1/10. Jeżeli w podany sposób nie obsadzono wszystkich mandatów, przeprowadzano głosowanie ściślejsze bez udziału kandydatów z najmniejszym poparciem^[4]. W 39 265 gromadach wybrano 517 936 radnych^[6]:

Ugrupowanie	Mandaty
Ugrupowanie	#	%
Obóz Zjednoczenia Narodowego	299 082	57,7
Stronnictwo Ludowe	54 021	10,4
Listy ukraińskie	53 333	10,3
Listy regionalne	41 915	8,1
Stronnictwo Narodowe	31 617	6,1
Listy niemieckie	11 524	2,2
Polska Partia Socjalistyczna	6 255	1,2
Listy białoruskie	6 200	1,2
Stronnictwo Pracy	4 659	0,9
Listy żydowskie	3 087	0,6
Pozostałe	6 243	1,2
Razem	517 936	100

Rady gminne

Wybory odbyły się jedynie w około 40% gmin^[1]. W gminach podzielonych na gromady radnych wybierały kolegia wyborcze złożone z przedstawicieli gromad (radnych gromadzkich lub delegatów gromad oraz sołtysów i podsołtysów), z użyciem list kandydatów i metody D’Hondta. W pozostałych jednostkach stosowano odpowiednio przepisy dotyczące wyboru radnych gromadzkich^[4]. W 1 246 gminach wyłoniono 20 284 radnych^[6]:

Ugrupowanie	Mandaty
Ugrupowanie	#	%
Obóz Zjednoczenia Narodowego	14 704	72,5
Stronnictwo Ludowe	2 388	11,8
Stronnictwo Narodowe	1 356	6,7
Listy regionalne	983	4,8
Listy białoruskie	303	1,5
Polska Partia Socjalistyczna	224	1,1
ugrupowania niemieckie	178	0,9
Listy żydowskie	58	0,3
Listy ukraińskie	46	0,2
Stronnictwo Pracy	3	0,0
Pozostałe	39	0,2
Razem	20 282	100

Przypisy

↑ ^a ^b Ryszard Szwed: Samorząd terytorialny w Polsce w latach 1918–1939 – wybór materiałów źródłowych. Częstochowa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, 2000, s. 780. ISBN 978-83-7098-447-2.
↑ Hubert Izdebski: Samorząd terytorialny w II Rzeczypospolitej. W: Andrzej Piekara, Zygmunt Niewiadomski (red.): Samorząd terytorialny: zagadnienia prawne i administracyjne. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1998, s. 85–86. ISBN 978-83-219-0746-8.
↑ ^a ^b Ustawa z dnia 16 sierpnia 1938 r. o wyborze radnych miejskich (Dz.U. z 1938 r. nr 63, poz. 480).
↑ ^a ^b ^c Ustawa z dnia 16 sierpnia 1938 r. o wyborze radnych gromadzkich, gminnych i powiatowych (Dz.U. z 1938 r. nr 63, poz. 481).
↑ Dalsze wyniki wyborów do Rad Miejskich. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 118 z 27 maja 1939.
↑ ^a ^b Ryszard Szwed: Samorządowa Rzeczpospolita 1918-1939. Częstochowa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, 2002, s. 45–46. ISBN 978-83-7098-430-4.

[szwed2-1] Ryszard Szwed: Samorząd terytorialny w Polsce w latach 1918–1939 – wybór materiałów źródłowych. Częstochowa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, 2000, s. 780. ISBN 978-83-7098-447-2.

[2] Hubert Izdebski: Samorząd terytorialny w II Rzeczypospolitej. W: Andrzej Piekara, Zygmunt Niewiadomski (red.): Samorząd terytorialny: zagadnienia prawne i administracyjne. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1998, s. 85–86. ISBN 978-83-219-0746-8.

[ustawamiasta-3] Ustawa z dnia 16 sierpnia 1938 r. o wyborze radnych miejskich (Dz.U. z 1938 r. nr 63, poz. 480).

[ustawa-4] Ustawa z dnia 16 sierpnia 1938 r. o wyborze radnych gromadzkich, gminnych i powiatowych (Dz.U. z 1938 r. nr 63, poz. 481).

[5] Dalsze wyniki wyborów do Rad Miejskich. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 118 z 27 maja 1939.

[szwed-6] Ryszard Szwed: Samorządowa Rzeczpospolita 1918-1939. Częstochowa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, 2002, s. 45–46. ISBN 978-83-7098-430-4.

[7] W latach 1922–1933 i w 1989 wyborów dokonywało Zgromadzenie Narodowe, w 1947 dokonał Sejm Ustawodawczy.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[A]