Burmistrzowie i prezydenci Bydgoszczy

Pomnik Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, dawcy praw miejskich Bydgoszczy, organizatora miejscowego starostwa, budowniczego zamku, w którym w latach 1370–1377 zamieszkiwał jego wnuk Kaźko Słupski, którego pragnął widzieć na tronie polskim

Organizacja samorządu miejskiego, prezydenci, nadburmistrzowie, burmistrzowie, zarządcy komisaryczni i przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej Bydgoszczy na przestrzeni lat.

I Rzeczpospolita 1346–1772

Organizacja samorządu miejskiego średniowiecznej Bydgoszczy (XIV–XV wiek)

Rodzaje władz miejskich i ich najistotniejsze kompetencje określił przywilej lokacyjny miasta Bydgoszczy (na prawie magdeburskim), wystawiony 19 kwietnia 1346 r. przez króla Kazimierza Wielkiego.

Organami samorządu miejskiego w najdawniejszym okresie istnienia miasta były: wójt, rada miejska oraz sąd, zwany ławą. Na mocy bydgoskiego przywileju wójt był dziedziczny i jako urzędnik strzegł interesów władcy. Do jego obowiązków prywatnoprawnych należało wytyczenie i organizacja ośrodka miejskiego. Obowiązki publiczne to: sądownictwo, administracja miejska, wojskowość i skarbowość.

Do początku XV wieku, wójt stał na pierwszym miejscu w hierarchii bydgoskich urzędników miejskich. Sprawował najwyższą władzę w mieście i patrymonium miejskim, z wyjątkiem rzeki Brdy, przepływającej przez miasto, która podlegała burgrabiemu bydgoskiemu. Wójt sądził w asyście ławników, a jego jurysdykcji podlegały wszelkiego typu sprawy kryminalne i cywilne. Apelacja od jego wyroków trafiała do sądu rajców bydgoskich, na której czele stał od połowy XV wieku podwójci, później do rady miasta Inowrocławia (od 1505 r. miasta Poznania) oraz burgrabiego. Od 1570 r. sądem odwoławczym miejscowych orzeczeń był sąd starościński oraz królewski.

Po roku 1404 zanikają przekazy o wójtach jako najwyższych urzędnikach w mieście. W połowie XV wieku pojawił się bydgoski podwójci (urzędnik sądowy), który w dalszych okresach zagościł już na stałe w wykazach urzędników miejskich. Nie było to już stanowisko dziedziczne, a jego ranga była niższa niż burmistrza miasta. Kompetencje dziedzicznego wójta przejęła w latach 30. XV wieku rada miejska.

Pierwsza wzmianka o rajcach w Bydgoszczy pochodzi z 1362 r. W tym samym roku wzmiankowano również istnienie urzędu burmistrza, z dwoma osobami na tym stanowisku. Natomiast w dokumencie z 1425 r. lista urzędników miejskich obejmowała burmistrza, 10 rajców (5 „starych” i 5 „nowych”) oraz 7 ławników.

Wybór nowej rady następował co roku, początkowo przez zwoływane przez wójta zebranie obywateli. Do kompetencji tego organu należało m.in. sądownictwo w sprawach o przekroczenie wilkierzy. Właśnie z instytucji takiego zebrania wykształciła się rada miejska, która w późniejszym okresie przejęła jego uprawnienia. Już pod koniec XIV w. wybory do rady praktycznie ograniczały się do obsadzania stanowisk tymi samymi osobami, a zmiany polegające na dokooptowaniu do tego kręgu nowych ludzi następowały jedynie w wypadku śmierci lub pozbawienia funkcji dotychczasowych rajców. Zasada ta była następstwem wykształcenia się wówczas tzw. rady urzędującej oraz ogólnej, w skład której wchodzili rajcy aktualnie oraz poprzednio sprawujący urzędy. Przypuszczalnie wtedy wykształcił się też zwyczaj, że jedna trzecia rajców zasiadała w radzie urzędującej przez 2 lata. Następnie osoby te podlegały rotacji i przechodziły do rady ogólnej, aby ponownie po roku lub dwóch latach wrócić do rady urzędującej. Bez względu na sposób elekcji, ostatnie słowo należało do monarchy, który przez miejscowego starostę zatwierdzał wybory lub też sam wyznaczał określone osoby.

Kompetencje rady miejskiej w Bydgoszczy obejmowały zarówno sprawy ustawodawcze, jak i wykonawcze oraz sądownicze. Rajcy reprezentowali miasto wobec władz państwowych, zarządzali majątkiem i dochodami gminy oraz nadzorowali jej życie społeczne i gospodarcze. Do obowiązków rady należało też m.in. nadawanie obywatelstwa miejskiego, uchwalanie wilkierzy miejskich i statutów cechowych oraz wykonywanie niektórych funkcji sądowniczych. Teoretycznie członkowie rady pełnili swe obowiązki honorowo, jednak ze względu na funkcje zwalniano ich z niektórych ciężarów miejskich (prawo do bezpłatnych uczt, podarków w naturze, honorowych miejsc w kościele itp.)

W pierwszym okresie kształtowania miasta Bydgoszczy, najwyższe urzędy sprawowała sprowadzona przez zasadźców społeczność niemiecka. Polacy byli równoprawnymi członkami społeczności, zamieszkując oddzielny kwartał miasta. Z końcem XIV wieku zaczęła się osiedlać w Bydgoszczy okoliczna szlachta polska, a w XV wieku miasto uległo niemal całkowitej polonizacji.

Organizacja samorządu miejskiego Bydgoszczy w XVI–XVIII wieku

W okresie 1466–1772 bydgoski samorząd miejski funkcjonował w postaci rady miejskiej oraz ławy sądowej, na czele której stał landwójt zwany również podwójcim. W XV w. i w pierwszej połowie XVI w. na wybór bydgoskiej rady miejskiej największy wpływ wywierał miejscowy starosta.

Nowe zasady przyniósł dopiero dekret króla Zygmunta Augusta wystawiony 10 czerwca 1566 r. na prośbę burmistrza, rajców i pospólstwa bydgoskiego. Na jego mocy król zniósł wieczystą radę (dożywotnią godność rajcy miejskiego) oraz zarządził wybory kandydatów na rajców w każdy pierwszy poniedziałek po Wielkanocy. Dotychczasowi rajcy i ławnicy wybierali wówczas 16 osób, spośród których starosta był zobowiązany w ciągu 5 dni nominować burmistrza i rajców na roczną kadencję. 15 października 1568 r. król na prośbę mieszczan bydgoskich wydał kolejny przywilej, przyznający znaczne uprawnienia pospólstwu kosztem ograniczenia władzy starościńskiej. Poza rajcami pospólstwo i cechy wybierały corocznie 12 „mężów elektów”, tzw. Trzeci Ordynek.

Ostateczne rozstrzygnięcie zasad wyboru władz miejskich Bydgoszczy przyniósł dekret Zygmunta Augusta z 4 września 1570 r. Corocznie w dniu 3 lutego, pospólstwo miało wybierać 16 kandydatów, spośród których starosta był obowiązany mianować burmistrza i 5 rajców. Pospólstwo ponadto wybierało kolejnych 16 kandydatów, spośród których starzy i nowi rajcy mianowali 8 ławników. Zasady te obowiązywały aż do 1772 r., kiedy to w wyniku I rozbioru Polski Bydgoszcz została włączona do Królestwa Prus.

Dzieje wójtostwa bydgoskiego

Stanisław Poniatowski – wójt bydgoski w I poł. XVIII w., ojciec ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego

Hrabia Herman Karl von Keyserling – wójt bydgoski, dyplomata

Andrzej Zamoyski – ostatni wójt bydgoski, kanclerz wielki koronny (1764–1767)

Płyta inskrypcyjna burmistrza Bydgoszczy z I poł. XVII w. Marcina Orłowity w katedrze bydgoskiej

Dziedziczne wójtostwo bydgoskie zostało utworzone na mocy przywileju lokacyjnego Kazimierza Wielkiego 19 kwietnia 1346 r. Otrzymali je zasadźcy: Jan Kiesselhuth i jego towarzysz imieniem Konrad, którzy z urzędu tego czerpali znaczne zyski. Wójt był pełnomocnikiem właściciela (króla) i rządcą w mieście oraz reprezentantem mieszczan w stosunkach zewnętrznych, ale również sprawował władzę policyjną oraz sądowniczą.

Wójtowie wespół z radą miejską uchwalali miejskie przepisy policyjno-porządkowe (wilkierze), mianowali nauczycieli, pobierali czynsze na rzecz królewskiego skarbu. Mieli także wyłączne prawo do zakładania młynów, co też uczynili, gdyż najstarsze młyny w Bydgoszczy wzmiankowane są 18 września 1408 r. na wschodniej z trzech wysp zakola Brdy, scalonych w następnych stuleciach w jednolitą Wyspę Młyńską.

Jan Kiesselhuth i Konrad stosunkowo szybko sprzedali posiadany urząd, gdyż w latach następnych (do 1425 r.) jako wójtowie występują w źródłach:

• Hemplo – wzmianka 25 sierpnia 1364 r.
• Jan – wzmianka 28 maja 1375 r.
• Mikołaj Sensat oraz Filip – przed 29 września 1403 r., synem Filipa był duchowny Grzegorz z Bydgoszczy.

Urząd wójta nie był tożsamy z wójtostwem, które stanowiły dobra ziemskie będące uposażeniem wójta. Bydgoskie wójtostwo na początku XV wieku przeszło w gestię króla, który wcielił je do majątku miejscowego starostwa. Bydgoszcz, zbyt słaba ekonomicznie w tym okresie, nie wykupiła wójtostwa na własność, co pozbawiło ją perspektyw dochodów w okresie późniejszym.

W 1600 r. roczne dochody wójtostwa (związanego z urzędem starościńskim) oszacowano na ponad 6 tys. złotych polskich, co przekraczało dochody większości starostw w Wielkopolsce i na Kujawach. Należało wtedy do wójtostwa: 7 młynów (w tym 4 w Bydgoszczy), wsie i folwarki oraz czynsze z placów, bud i jatek. W połowie XVIII wieku oprócz dochodów z młynów, węgorni, łosośni oraz śluznego, wójt czerpał zyski z wyszynku piwa i gorzałki, folwarków (Bielice i Bartodzieje) oraz czynszów z wsi wójtowskich. Przez cały okres przedrozbiorowy wójtostwo stanowiło niezależny od miasta organizm gospodarczy.

W 1690 r. wójtostwo bydgoskie nabył na własność starosta bydgoski Franciszek Zygmunt Gałecki. Prawo jego dziedziczenia wraz z należącymi do niego wsiami, młynami i miastem Fordonem uzyskała na mocy przywileju królewskiego w lutym 1690 r. druga żona Gałeckiego – Rozalia z Dzieduszyckich. Jednocześnie została ona zobowiązana do płacenia 2 tysięcy złotych czynszu rocznego i odprowadzania jednej czwartej części dochodów do skarbu królewskiego. Po jej śmierci właścicielami wójtostwa byli kolejno:

• Henryk Baudissin – generał,
• Stanisław Poniatowski herbu Ciołek – wojewoda mazowiecki,
• Herman Karl von Keyserling – hrabia, kurlandzki dyplomata,
• Maurycy Brühl,
• Andrzej Zamoyski (od 1765 r.) – kanclerz wielki koronny w latach 1764–1767.

Burmistrzowie bydgoscy w latach 1346–1772

Prawie pełne dane dotyczące składu osobowego rady miejskiej Bydgoszczy zachowały się tylko dla lat 1591–1637 oraz 1672–1673. W okresie tym niektórzy mieszczanie wielokrotnie sprawowali urząd burmistrza. Wielu z nich było właścicielami statków oraz spichlerzy. Niektórzy używali tytułów szlacheckich.

• Michał Sutor, Mikołaj Smeczer 1362
• …
• Michał 1364
• Jan 1375
• …
• Franciszek 1404
• …
• Piotr Zysk 1423
• …
• Piotr Stroczyński 1425
• …
• Piotr Brzewior 1446
• …
• Piotr Grzymkowiec 1448
• …
• Mikołaj Derdo 1451
• …
• Andrzej Dowieszyński 1466, 1480
• Jakub Mroczyński 1467
• Stanisław Oswald 1470
• Mikołaj Giza 1483–1484
• Jan Groth 1495–1502
• Marcin Trzebski 1512, 1516, 1526
• Stanisław Augustin 1515, 1522, 1524–1525
• Piotr Pochleb 1519
• Mikołaj Derdo 1521
• Stanisław Andral 1523
• Jan Paczoszka 1527
• Jakub Dziekciński 1533–1539, 1547
• Tomasz Schatanek 1545–1546
• Andrzej Kramarz 1569
• Paweł Krosz 1571
• Sebastian Komorski 1576, 1595, 1602, 1608
• Wit Kosmas 1577
• Stanisław Dąbrowa 1578, 1587, 1593
• Jakub Cical 1579–1584
• Jan Regulski 1585
• Sebastian Mysło 1588, 1591
• Andrzej Cięszki 1589
• Stefan Parkuzi 1592, 1594, 1596–1598
• Bartłomiej Krąpiewski 1599, 1603
• Stefan Bogorski dictus Parkuzi 1600–1601
• Jan Pirski 1605, 1616–1618, 1626
• Stefan Bogorski 1606–1607, 1609
• Jan Kłosek 1610
• Marcin Orłowita 1611–1613, 1619–1622, 1625 – patrycjusz, kupiec zbożowy, znajomy królewicza Władysława IV Wazy; fundator kaplicy św. Anny w kościele farnym (nie zachowanej)
• Andrzej Bogorski 1615
• Jan Pniewski 1623
• Jan Tworek 1624
• Piotr Chorczyński 1627–1630
• Marcin Pomietlicki 1631
• Piotr Cięszki 1632–1633, 1635
• Wojciech Paulusik 1634
• Wojciech Łochowski 1636–1637, 1642 – autor „Kroniki miasta Bydgoszczy” doprowadzonej do 1637 r., fundator kaplicy kapłańskiej w kościele Klarysek (zachowanej)
• …
• Stanisław Krzesiwór 1643
• …
• Marcin Walicki 1658
• …
• Jakub Froszek 1672–1673, 1681 – kupiec zbożowy
• …
• Józef Wilson 1732
• …
• Jan Nogowski 1741
• Jan Borucki, Mateusz Rychlicki, Adrian Duszyński, Tomasz Ossowski, Franciszek Smukalski, Tomasz Nagrajkowski, Jan Hoffmann, Jan Nogowski 1742–1763
• Szymon Nagrajkowski 1764
• …
• Michał Ossowski 1767
• Michał Gabryelski 1768
• …
• Jan Sypniewski 1772 – 15 września 1772 r. przekazał miasto komisarzowi króla Fryderyka II (J. Schönbornowi), który przedłożył patent notyfikacyjny o włączeniu Bydgoszczy do Królestwa Prus.

Okres pruski 1772–1807

Po przejściu Bydgoszczy w 1772 r. pod kuratelę Królestwa Prus w wyniku I rozbioru Polski, jej ustrój miejski uległ całkowitej zmianie. W przeciwieństwie do zdecentralizowanej Rzeczypospolitej, państwo pruskie było organizmem despotycznie zarządzanym przez absolutystycznego króla. W tych warunkach trudno mówić o funkcjonowaniu samorządu miejskiego. Pruskie władze państwowe wtrącały się do wewnętrznych spraw miejskich, a także zajmowały się obsadą personalną zarządów miejskich.

Bydgoszcz należała do kategorii miast bezpośrednio podporządkowanych państwu pruskiemu. Prawne położenie miasta było uregulowane przepisami wydanymi w 1723 r. przez Fryderyka Wilhelma I. Na czele miasta stał nadburmistrz (niem. Oberbürgermeister). Miał on dwóch zastępców, którym przysługiwał tytuł burmistrza (niem. Bürgermeister). Jeden z nich zajmował się sprawami wymiaru sprawiedliwości – burmistrz sądowy (niem. Justiz-Bürgermeister), drugi sprawami porządkowymi i nadzoru policyjnego – burmistrz policyjny (niem. Polizei-Bürgermeister). W skład władz miejskich wchodziło też sześciu senatorów (odpowiednicy radnych miejskich), których wybierali mieszczanie posiadający prawo miejskie. Istniała ponadto godność senatora honorowego, który pełnił funkcję przewodniczącego kolegium senatorskiego. Poszczególni senatorzy sprawowali nadzór nad istniejącymi w mieście cechami rzemieślniczymi. Poważnie rozbudowana była biurokracja miejska na średnich i niższych szczeblach magistratu. Należeli do niej m.in. sekretarze, kamlarze, wachmistrze, straż rynkowa, służba przeciwpożarowa, straż więzienna, pachołcy miejscy i inni.

Pierwszeństwo w uzyskaniu zatrudnienia na stanowiskach urzędniczych w magistracie mieli dawni wojskowi – weterani i inwalidzi wojen.

Burmistrzowie

Lista burmistrzów i innych członków władz miejskich z okresu 1772–1806 jest znana tylko częściowo. Pierwszym niemieckim nadburmistrzem Bydgoszczy był Heinrich Rowe, a kolejnym Heynemann, który zmarł przed 1779 r. Znani są dwaj burmistrzowie policyjni: Haller (od 1779) i Radzibor (od 1793). Burmistrzem sądowym od 1787 r. był Rump.

Lista znanych urzędników bydgoskiego magistratu wskazuje, że w krótkim czasie nastąpiło całkowite zniemczenie zarządu miejskiego. Jedynymi Polakami w tym gronie byli: senator Ignacy Bukowski – dawny pisarz miejski (od 1785, ojciec przyszłego burmistrza Bydgoszczy z okresu Księstwa Warszawskiego – Stanisława Bukowskiego) oraz nadzorca rynku Sochacki (od 1783).

Okres Księstwa Warszawskiego 1807–1815

Po upadku władz pruskich w Bydgoszczy podczas kampanii napoleońskiej 1806 r., dokonała się zmiana struktury samorządu miejskiego. Początkowo konieczność zaspokajania potrzeb wojska oraz świadczeń publicznych zadecydowały o pozostawieniu dotychczasowego składu i struktury władz miejskich. W okresie przejściowym trwającym od listopada 1806 do stycznia 1807 r. zdołano jedynie wprowadzić Polaków do dotychczasowych organów administracji oraz spolszczyć ich nazwy.

Dopiero po uchwaleniu w 1807 r. Konstytucji Księstwa Warszawskiego wprowadzono w życie nowy ustrój miejski, przewidujący utworzenie w każdej miejscowości urzędu municypalnego z prezydentem lub burmistrzem na czele. Ze względu na to, że Bydgoszcz była siedzibą władz departamentu, burmistrz podlegał wprost prefektowi, w charakterze urzędnika pochodzącego z książęcej nominacji Fryderyka Augusta. Zadaniem burmistrza było sprawowanie „miejscowej administracji”, z czym wiązało się przede wszystkim ogłaszanie aktów prawnych i poleceń otrzymywanych od władz nadrzędnych. Do jego kompetencji należał m.in. dozór policyjny, kontrola ruchu ludności, administracja i nadzór nad majątkiem gminy, kierowanie pracami publicznymi, nadzór nad instytucjami i własnością publiczną. Funkcje te burmistrz Bydgoszczy wykonywał jednoosobowo przy pomocy ławników powoływanych przez prefekta departamentu. Był równocześnie organem wykonawczym rady miejskiej, będącej ciałem samorządowym. Zarówno terminy obrad, jak i członków rady wyznaczał prefekt. Najważniejszym uprawnieniem rady było układanie budżetu gminy miejskiej, zatwierdzanego następnie przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Główną Izbę Obrachunkową. Burmistrz był zobowiązany do rozliczania się przed radą z wydatkowania kwot przeznaczonych na potrzeby miejskie.

W warunkach Księstwa Warszawskiego ścisłe stosowanie się do przepisów o organizacji władz miejskich nastręczało wiele trudności. Burzliwe czasy nie sprzyjały prowadzeniu jednolitej i systematycznej polityki miejskiej. Umożliwiało to w praktyce utrzymywanie się licznych instytucji i urządzeń miejskich z czasów pruskich, a niekiedy i polskich (np. cło rzeczne pobierane przez władze Bydgoszczy od 1807 r.)

Burmistrzowie

Data urzędowania	Burmistrz	Uwagi
29 VII 1807 – III 1812	Stanisław Bukowski	rodowity bydgoszczanin, syn radnego miejskiego; urzędnik departamentu bydgoskiego Księstwa Warszawskiego; do lutego 1809 r. zgodnie z tymczasowymi przepisami administracyjnymi Księstwa Warszawskiego, tytułowano go prezydentem; urząd sprawował do swojej śmierci
6 IV 1812 – 1815	Franciszek Wyszpolski	szlachcic urodzony w Galicji; kapitan wojsk Księstwa Warszawskiego, burmistrz Brześcia Kujawskiego (1808–1812); w latach 1814–1816 więziony przez władze pruskie; następnie uniewinniony

Okres pruski 1815–1920

Po wcieleniu Bydgoszczy do Prus na podstawie decyzji kongresu wiedeńskiego dokonano zasadniczych zmian samorządu miejskiego. 24 marca 1815 r. II burmistrzem (administracyjnym) miasta został wybrany Andreas Friedrich Gruenauer. Objął on stanowisko 6 czerwca 1815 r. po wejściu do miasta wojsk pruskich. Władzę dzielił jednak z odgrywającym pierwszoplanową rolę nadburmistrzem (burmistrzem policyjnym) Johannem Schwede.

Pruskie ordynacje miejskie w Bydgoszczy

Magistrat Bydgoszczy od 1879

Struktura ustroju miast w Królestwie Prus, została ustalona w ordynacji miejskiej wydanej w 1808 r. Jej zasady zostały wprowadzone w Bydgoszczy od 1819 r. Zgodnie z ordynacją, samorząd miejski tworzyły rada miejska i magistrat. Rolę decydującą posiadała obieralna rada miejska, która jako organ uchwałodawczy wybierała członków magistratu. Ich wybór wymagał jednak zatwierdzenia przez królewski urząd regencyjny. Aprobata ta wyczerpywała jednak środki ewentualnej ingerencji państwa w sprawy administracji miejskiej. W skład magistratu wchodzili: burmistrz, pełniący równocześnie funkcję dyrektora policji miejskiej, 2 radców magistrackich, kamelarz, syndyk oraz 8 członków honorowych. Kadencja burmistrza oraz płatnych członków kolegium magistrackiego trwała 12 lat, zaś honorowych 6 lat. Pomocne magistratowi były specjalne deputacje i komisje.

W 1831 r. wydano nową, zrewidowaną ordynację miejską, z którą wiązał się nowo opracowany w 1834 r. statut miejski. Stanowiła ona zdecydowany krok w kierunku ograniczenia samorządu miasta oraz ściślejszego podporządkowania ich interesom państwowym. Podwyższono znacznie majątkowy cenzus wyborczy, eliminując z udziału w wyborach uboższą, polską część społeczności miasta. Zatwierdzanie wyboru burmistrza przeszło do kompetencji króla. Pozostałych członków magistratu zatwierdzała regencja. Atrybucje burmistrza uzupełniono prawem zawieszania uchwał rady miejskiej, uznanych za sprzeczne z interesem państwa. W ten sposób stawał on formalnie ponad radą, dokonującą jego wyboru i kontrolującą jego działalność.

Ostatecznie organizację administracji miejskiej w Bydgoszczy określiła ordynacja z 1853 r., umacniająca jeszcze kontrolę państwa nad samorządem miejskim. Magistrat pozostał organem wykonawczym miejskiej administracji samorządowej, pełniąc jednocześnie funkcję urzędu państwowego w zakresie poruczonych spraw. W Bydgoszczy tworzyli go: nadburmistrz, burmistrz, 4 płatnych i od 9 do 13 honorowych radców miejskich. Rada miejska pozostała organem uchwałodawczym, kontrolującym magistrat. Urzędowała ona doraźnie, a funkcje kontrolne pełniły stałe wydziały i okresowo powoływane komisje. Burmistrzów zatwierdzał król lub władze regencyjne. Regencja była organem kontrolnym, którego wpływy rozciągnięto na podstawowe i statutowo zastrzeżone właściwości kompetencyjne samorządu miejskiego. Ordynacja z 1853 r. oddała faktyczne kierownictwo gminą miejską nadburmistrzowi i burmistrzowi. Były to godności cieszące się największą niezależnością, gdyż ingerencja ograniczona była tylko do zatwierdzania wyboru. Burmistrz był zarówno szefem administracji miejskiej, jak również przedstawicielem władzy państwowej (króla, regencji).

Wszyscy nadburmistrzowie i burmistrzowie Bydgoszczy w okresie 1815–1920 byli Niemcami, z reguły pochodzącymi ze wschodnich prowincji Rzeszy (Prusy Zachodnie – 3, Pomorze – 2, Prusy Wschodnie – 2, Poznań – 2, Śląsk – 2, Brandenburgia – 1). Typową cechą było ich drobnomieszczańskie lub inteligenckie pochodzenie społeczne. Tylko sporadycznie znajdowali się wśród nich rodowici bydgoszczanie. Wszyscy legitymowali się wykształceniem uniwersyteckim, studiując niekiedy na kilku uczelniach. Byli absolwentami uniwersytetów w: Berlinie (4 osoby), Lipsku (3), Królewcu (2), Heidelbergu (1), Halle (1), Freiburgu (1), Wrocławiu (1), Bonn (1), Monachium (1), Jenie (1).

Nadburmistrzowie wybierani byli na 12-letnią kadencję, częstsze zmiany zachodziły natomiast na stanowisku burmistrza Bydgoszczy. W dziejach pruskiego urzędu burmistrzowskiego w Bydgoszczy, żadna z kandydatur nie wzbudziła zastrzeżeń władz państwowych (regencji), natomiast dwóch z nich odwołano później za ich poglądy polityczne.

Nadburmistrzowie i burmistrzowie

Najważniejszą osobą reprezentującą miejski samorząd był nadburmistrz (niem. Oberbürgermeister). Początkowo po likwidacji administracji Księstwa Warszawskiego utrzymano również funkcję II burmistrza (dawniej zastępcy burmistrza). Pełnił ją do śmierci w 1829 r. właściciel drukarni Andreas Friedrich Gruenauer. Po jego śmierci stanowisko to zostało zlikwidowane. Reaktywowano je w 1866 roku, w związku z rozbudową zakresu rzeczowego kompetencji magistratu w obliczu przyśpieszonego rozwoju ludnościowego i gospodarczego miasta w II połowie XIX w. Natomiast po 1853 r. nadburmistrz nie był już wybierany przez samorząd, lecz mianowany przez władze regencyjne.

Nadburmistrzowie (I burmistrzowie)

Data urzędowania	Nadburmistrz	Uwagi
1815 – 5 XII 1832	Johann Schwede	sprawny organizator; burmistrz policyjny; podczas gdy równocześnie burmistrzem sądowym (tzw. II burmistrzem) był Andreas Friedrich Gruenauer
16 III 1833 – 27 III 1840	Carl Boethke	urzędnik finansowy Regencji w Bydgoszczy oraz urzędów podatkowych w: Łobżenicy, Wieleniu, Gorzowie Wlkp, Pile, Międzyrzeczu; skarbnik Bydgoszczy od 1828 r.
18 IX 1840 – 3 IV 1844	Ernst Emil Peterson	syn inspektora Kanału Bydgoskiego Conrada Petersona; prawnik; w latach 1843–1845 deputowany do Sejmu Wielkiego Księstwa Poznańskiego; zmuszony do dymisji przez władze Regencji w Bydgoszczy za propolską postawę wykazaną w komisjach poznańskiego sejmu krajowego (m.in. petycję do króla Prus w sprawie przywrócenia Polakom swobód narodowych)
1 II 1845 – 13 VII 1856	Friedrich Heyne	poprzednio burmistrz Krosna Odrzańskiego (1840–1844); zainicjował żywszy rozwój gospodarczy miasta, doprowadził do włączenia Bydgoszczy w sieć Pruskiej Kolei Wschodniej; nie zatwierdzony na następną kadencję przez prezydenta regencji Juliusa von Schleinitza, z powodu liberalnych, antymonarchistycznych przekonań
1 IV 1857 – 5 VI 1869	Karl von Foller	poprzednio pracownik regencji we Frankfurcie nad Odrą i Poznaniu; rozwinął budownictwo osiedli mieszkaniowych przeznaczonych dla fachowców niezbędnych przemysłowi, podjął modernizację i gazyfikację miasta, zaangażował się w organizację ochotniczej straży pożarnej, prezes Towarzystwa Upiększania Miasta
5 VII 1869 – 30 IV 1877	Reinhold Boie	gdańszczanin, sędzia i notariusz; pierwszy inicjator powstania uniwersytetu w Bydgoszczy (1872); wniosek ten (także poznański) odrzucił parlament pruski w 1873 r.; opuścił urząd przed upływem 12-letniej kadencji; następnie nadburmistrz Poczdamu (1880–1897)
11 V 1877 – 14 III 1878	Johann von Buchholtz	prawnik urodzony w Królewcu; pracował w sądownictwie (Morąg), ekonomii (Zielona Góra) i administracji państwowej i samorządowej (m.in. burmistrz Rawicza w latach 1874–1877); kadencję przerwała jego przedwczesna śmierć
7 XI 1878 – 7 XI 1890	Julius Bachmann	prawnik urodzony w Chełmnie; zasłużony dla rozwoju gospodarczego miasta; budowniczy nowych gmachów oświatowych; następnie długoletni pracownik regencji w Osnabrück; odznaczony orderami pruskimi i holenderskim Orderu Oranje-Nassau
17 XII 1890 – 6 X 1898	Hugo Braesicke	prawnik urodzony w Prusach Wschodnich; inicjator budowy miejskich wodociągów i kanalizacji oraz elektryfikacji tramwajów w Bydgoszczy (1896); budowniczy rzeźni miejskiej, nowego Teatru Miejskiego; założyciel Biblioteki Ludowej i Towarzystwa Historycznego Obwodu Nadnoteckiego; kadencję przerwała jego przedwczesna śmierć
17 IV 1899 – 15 I 1910	Alfred Knobloch	prawnik urodzony w Łużycach Górnych; wcześniej urzędnik Prowincjalnej Administracji Stanowej w Poznaniu (1890–1898); skutecznie zabiegał o środki państwowe na rozbudowę miasta; poszerzył urbanistycznie Śródmieście Bydgoszczy o wschodnią dzielnicę willową; rozbudował sieć wodociągów i kanalizacji, nadzorował rozbudowę portu drzewnego, wystąpił z petycją do kanclerza Prus o powołanie w Bydgoszczy uniwersytetu
15 VIII 1910 – 1 IX 1919	Paul Mitzlaff	prawnik z Bytowa; wcześniej urzędnik magistratu w Gdańsku (1897–1910); inicjator włączenia do Bydgoszczy podmiejskich gmin, przebudowy Kanału Bydgoskiego oraz budowy nowych gmachów municypalnych i oświatowych; zrezygnował ze stanowiska (1919 r.) w związku z ustalonym w traktacie wersalskim powrotem miasta do Polski; mimo zaproszenia, nie uczestniczył w uroczystości przekazania miasta Polakom 20 stycznia 1920 r.

Burmistrzowie (II burmistrzowie)

Data urzędowania	Burmistrz	Uwagi
6 VI 1815 – 1829	Andreas Friedrich Gruenauer	założyciel pierwszej drukarni w mieście (1806), w której drukowano m.in. polską gazetę departamentową w okresie Księstwa Warszawskiego, budowniczy Drukarni Gruenauera (niem. Grunauerische Buchdrückerei) – od 2006 r. na jej miejscu znajduje się Galeria Drukarnia przy ulicy Gdańskiej
23 VIII 1866 – XII 1869	August Goetz
1 X 1870 – 29 IX 1871	Alwin Schlingmann
11 IV 1872 – 31 V 1873	Karl Geisenheimer	po roku urzędowania opuścił swoje stanowisko i wyjechał z Bydgoszczy
2 X 1873 – 5 XII 1878	August Gessler	prawnik urodzony w Stębarku; syndyk miejski w bydgoskim magistracie (1861–1878); podczas urzędowania jako burmistrz sprawował także funkcję syndyka, co wymagało specjalnej zgody króla Prus; zrezygnował ze stanowiska prawdopodobnie ze względów rodzinnych
1879 – 30 VI 1881	Paul Werner
6 X 1881 – 30 IX 1889	Julius Peterson	wnuk inspektora Kanału Bydgoskiego Conrada Petersona; syn nadburmistrza Ernsta Emila Petersona; prawnik; zrezygnował ze stanowiska na skutek eskalacji konfliktu magistratu z radą miejską
13 II 1890 – 20 II 1895	Rudolf Wilde	zrezygnował ze stanowiska w związku z wyborem na członka magistratu w Berlinie
26 IX 1896 – 12 VII 1898	Felix Dahrenstädt	prawnik, urodzony w powiecie lubawskim; wcześniej m.in. pracownik sądu i magistratu w Bydgoszczy; przedwcześnie zmarły w wieku 38 lat
1898	Veckenstädt
7 IV 1899 – 21 IX 1904	Hans Schmieder	opuścił urząd w związku z wyborem na I burmistrza Eisenach
22 IX 1904 – 19 I 1920	Hugo Wolff	prawnik ze Szczecina; wcześniej urzędnik magistratu w Szczecinie (1893–1895) i Bydgoszczy (od 1895); ostatni niemiecki burmistrz, który 19 stycznia 1920 r. przekazał miasto władzom polskim odrodzonej Rzeczypospolitej; był autorem wspomnień z ostatnich dni obecności Niemców w Bydgoszczy w 1919 roku.

II Rzeczpospolita 1920–1939

Leon Barciszewski (w środku) – fotografia z 1929 r.

Ustrój władz miejskich Bydgoszczy, aż do 1933 r. regulowały dawne akty prawne (spolszczone), w tym przede wszystkim pruska ordynacja miejska a 1853 r. Władzę w mieście sprawowała obieralna rada miejska o czteroletniej kadencji jako organ uchwałodawczy i magistrat z prezydentem na czele jako organ wykonawczy. Magistrat składał się z 9 członków płatnych i 14 niepłatnych. Był wybierany przez Rade Miejską, przy czym kadencja prezydenta i członków płatnych wynosiła 12 lat. Wybór ten wymagał zatwierdzenia przez wojewodę.

Ustawa państwowa z 23 marca 1933 r. wprowadziła nowy ustrój władz samorządowych. Zawierała ona pewne ograniczenia w ordynacji wyborczej i skrępowała samorządność władz miejskich. Kadencję rady wydłużono do 5 lat. Jej zadaniem było powoływanie organu zarządzającego (zarządu miasta) i kontrola jego działalności. Przewodniczącym rady był z urzędu prezydent miasta. Zarząd miasta składał się z prezydenta, dwóch wiceprezydentów oraz 5 ławników.

Prezydenci

Data urzędowania	Prezydent	Uwagi
14 I 1920 – 10 III 1920	Jan Maciaszek	Komisarz Generalny na miasto Bydgoszcz z ramienia Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej
11 III 1920 – 4 VII 1921	Jan Maciaszek	prawnik z Ostrowa Wlkp; powstaniec wielkopolski; obowiązki komisarycznego prezydenta pełnił faktycznie do 22 czerwca; główną treścią jego działalności było spolszczenie administracji samorządowej i repolonizacja miasta; w lutym 1920 r. doprowadził do włączenia w skład Bydgoszczy gmin podmiejskich o polskim charakterze narodowościowym co powiększyło ośmiokrotnie obszar miasta; niesłusznie oskarżany o zbyt wolne tempo polonizacji urzędu miejskiego; ustąpił po zamieszkach na tle narodowościowym w czerwcu 1921 r. (został pobity)
5 VII 1921 – 4 IX 1921	Tadeusz Chmielarski	wiceprezydent Bydgoszczy (1920–1933), pełnił obowiązki prezydenta z upoważnienia wojewody; prawnik urodzony w Krakowie; podpułkownik intendentury Armii Austro-Węgier i Wojska Polskiego (od 1918 r.), skarbnik w magistracie miasta Bydgoszczy
5 IX 1921 – 5 I 1922	Wincenty Łukowski	komisaryczny prezydent miasta; podczas jego urzędowania wyeliminowano całkowicie z administracji język niemiecki; ustąpił na tle zarzutów m.in. o malwersacje finansowe
6 I 1922 – 3 V 1922	Tadeusz Chmielarski	wiceprezydent, pełnił obowiązki prezydenta z upoważnienia wojewody
4 V 1922 – 30 XI 1930	Bernard Śliwiński	prawnik urodzony w Gostyniu w Wielkopolsce; zasłużony powstaniec wielkopolski oraz oficer w wojnie polsko-bolszewickiej, podpułkownik piechoty Wojska Polskiego; rozbudował infrastrukturę komunalną i społeczną miasta; współtwórca i pierwszy prezes Towarzystwa Miłośników Miasta Bydgoszczy; zawieszony w urzędowaniu wskutek rozgrywek frakcji politycznych w bydgoskiej Radzie Miejskiej; brał udział w bitwie nad Bzurą we wrześniu 1939 r.; zmarł w oflagu w Neubrandenburgu
1 XII 1930 – 22 IX 1932	Tadeusz Chmielarski	wiceprezydent, pełnił obowiązki prezydenta
23 IX 1932 – 3 IX 1939	Leon Barciszewski	wielkopolanin, zasłużony polski działacz narodowy w Berlinie (1905–1920), polski konsul w Essen (1920–1924), prezydent Gniezna (1925–1932); zwolennik rozbudowy Bydgoszczy; pozyskał fundusze na inwestycje komunalne, rozwój przemysłu, pobudzenie budownictwa mieszkaniowego; aktywny uczestnik stowarzyszeń miejskich; zamordowany przez hitlerowców wraz z synem 11 listopada 1939 r. w odwecie za tzw. krwawą niedzielę

II wojna światowa 1939–1945

Werner Kampe (drugi od lewej) podczas przeglądu bydgoskiego Selbstschutzu

W III Rzeszy obowiązywała zasada jedności partyjnego i administracyjnego kierownictwa. Nadburmistrz miasta był więc jednocześnie kreisleiterem partii narodowosocjalistycznej. W przypadku Bydgoszczy zarząd powiatowy NSDAP obejmował miasto i powiat ziemski bydgoski. Funkcje kreisleitera i nadburmistrza zostały rozdzielone w Bydgoszczy 18 lutego 1941 r., po odejściu Wernera Kampe.

Na czele zarządu miasta stał nadburmistrz, który do pomocy miał burmistrza (do 1942 r. tym mianem określano skarbnika miasta) oraz decernentów (radców miejskich). W 1940 r. było ich 5, w 1942 – 8, a w 1944 r. – 10. Nadburmistrz miał również do dyspozycji radę, w której skład wchodzili z powołania radcy gminni. Organ taki z nominacji gauleitera Alberta Forstera Bydgoszcz otrzymała 26 czerwca 1940 r. Jej członkami byli głównie miejscowi volksdeutsche. Zarówno burmistrz, jak i inni urzędnicy miejscy wyższego szczebla mianowali byli przez nadrzędne władze administracyjne przy czynnym udziale partii narodowosocjalistycznej.

Nadburmistrzowie

Data urzędowania	Burmistrz	Uwagi
5 IX 1939 – 8 IX 1939	Walther Nethe	komisarz miasta i powiatu, mianowany przez sztab administracji cywilnej (na czele sztabu stał Fritz Hermann) przy dowództwie 4. armii niemieckiej dowodzonej przez gen. Günthera von Kluge; po 8 września 1939 r. jego władza dotyczyła tylko powiatu bydgoskiego, zaś miasto objął we władanie Werner Kampe
8 IX 1939 – 26 X 1939	Werner Kampe	Komisarz Miasta (niem. Stadtkommissar) mianowany przez gauleitera Gdańska, Alberta Forstera, który po 5 września 1939 r. został szefem administracji cywilnej na tym terenie
26 X 1939 – 18 II 1941	Werner Kampe	nadburmistrz i szef miejskiego (niem. kreisleiter) NSDAP; wcześniej pomocnik kupiecki na terenie Wolnego Miasta Gdańska; od 1931 r. w NSDAP; właściwe nazwisko Kamiński zmienił w 1933 r. na Kampe; odpowiedzialny za mordy na Polakach i Żydach, inicjator i wykonawca wyburzeń na terenie Starego Rynku i ul. Mostowej w Bydgoszczy
19 II 1941 – VI 1942	Erich Temp	nadburmistrz, wcześniej funkcjonariusz partyjny NSDAP z powiatu Gdynia-Sopot; w czerwcu 1942 r. został powołany do Waffen-SS
VI 1942 – 22 I 1945	Walther Ernst	burmistrz, powołany na stanowisko przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy, bez udziału gauleitera prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie Alberta Förstera

Polska Rzeczpospolita Ludowa 1945–1989

W dniu wyzwolenia prawobrzeżnej Bydgoszczy 24 stycznia 1945 r. w gmachu ratusza utworzono Tymczasowy Komitet Obywatelski, który przystąpił do organizowania administracji miejskiej. 21 lutego 1945 r. odbyła się konferencja międzypartyjna, na której powołano Tymczasową Radę Narodową miasta Bydgoszczy. 17 marca 1945 r. przekształciła się ona w stałą Miejską Radę Narodową. Formowanie administracji miasta odbywało się na podstawie dekretu PKWN z 21 sierpnia 1944 r. Koncepcja ta nawiązywała bezpośrednio do rozwiązań przedwojennych i wprowadzała dualizm władzy z podziałem na administrację rządową i samorząd terytorialny. Organem uchwałodawczym była Miejska Rada Narodowa, a wykonawczym Zarząd Miejski z prezydentem na czele. Zakończenie procesu organizacji zarządu miasta oraz określenie jego struktury i kompetencji nastąpiło 25 stycznia 1949 r.

Zupełnie nową organizację władz terenowych przyniosła ustawa państwowa z 20 marca 1950 r. Zlikwidowano dualizm władzy w terenie oddając „całą władzę w ręce rad”. Zniesiono Zarząd Miejski, a w jego miejsce powołano Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Stało się ono organem wykonawczo-zarządzającym rady. W myśl tej ustawy 31 maja 1950 r. zniesiono urząd prezydenta miasta Bydgoszczy. Dotychczasowy prezydent stał się przewodniczącym Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Reforma ta była wzorowana na radzieckim ustroju administracji terytorialnej z lat 30. XX w.

Taki model organizacyjny przetrwał do 1973 r., kiedy nastąpiła kolejna reforma administracyjna, przywracająca dualizm władzy. Przywrócono funkcje prezydentów miast i wojewodów jako jednoosobowych organów administracji państwowej. Czynności swoje sprawowali przy pomocy utworzonych na nowo urzędów miejskich i wojewódzkich. Urzędy te przejęły strukturę i funkcje prezydiów, które odtąd zajmowały się organizacją pracy rad narodowych, złożonych z wybieralnych w wyborach powszechnych członków. W skład prezydium wchodzili: przewodniczący rady, jego zastępcy oraz wszyscy przewodniczący stałych komisji. Prezydent miasta stanowił organ wykonawczy i zarządzający MRN. Do zakresu jego obowiązków należał szereg spraw związanych z gospodarką miasta, funkcjonowaniem administracji miejskiej, kulturą, oświatą, życiem społecznym.

Prezydenci i Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej miasta Bydgoszczy

Data urzędowania	Osoba	Uwagi
24 I 1945 – 23 II 1945	Roman Borowski	tymczasowy prezydent miasta, wybrany przez Tymczasowy Komitet Obywatelski powołany przez aparat polityczny 1 Brygady Pancernej, która zajęła Bydgoszcz w dniach 24–25 stycznia 1945 r.
24 II 1945 – 31 VIII 1945	Witold Szukszta	tymczasowy prezydent miasta wybrany przez Tymczasową Radę Narodową Miasta Bydgoszczy, wybraną na konferencji międzypartyjnej; należał do PPR; prowadził prace organizacyjne magistratu i służb miejskich; pochopnie zatwierdził rozbiórkę Teatru Miejskiego
1 IX 1945 – 6 IX 1949	Józef Twardzicki	ekonomista urodzony w Radomiu; bankowiec i rewident w okresie międzywojennym; inicjator budowy Teatru Polskiego, organizator obchodów 600-lecia nadania Bydgoszczy praw miejskich oraz Pomorskiej Wystawy Przemysłu, Rzemiosła i Handlu w Bydgoszczy (1946); zmuszony do rezygnacji ze stanowiska ze względów politycznych; później bankowiec w Krakowie
15 IX 1949 – 9 VII 1971	Kazimierz Maludziński	urodzony w Szubinie działacz partyjny i samorządowy; do 31 maja 1950 prezydent miasta, a następnie w wyniku zmiany ustawy o samorządzie terytorialnym – przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej; realizator rozbudowy Bydgoszczy o nowe osiedla, placówki oświatowe, kulturalne, sportowe; aktywny działacz TMMB; po 1971 r. członek Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej
9 VII 1971 – 11 VI 1973	Franciszek Lech
11 VI 1973 – 31 I 1982	Wincenty Domisz	prawnik, urodzony na ziemi świeckiej; poprzednio prezydent Inowrocławia (1963–1973); zwolennik rozbudowy miasta o nowe osiedla (Fordon) i arterie komunikacyjne; odwołany ze stanowiska w pierwszych dniach stanu wojennego
5 II 1982 – 21 VIII 1985	Andrzej Barkowski
6 IX 1985 – 30 IV 1990	Władysław Przybylski

III Rzeczpospolita od 1990

Po zmianie Konstytucji RP przez Sejm w dniu 8 marca 1990 r., podstawowym organem samorządowym była rada miejska, wybierana w wyborach bezpośrednich. Organem wykonawczym był zarząd miasta z prezydentem na czele, który był wybierany przez radnych na 4-letnią kadencję.

Po reformie administracyjnej z 1999 r. i kolejnej zmianie ustawy o samorządzie terytorialnym wzrosła rola prezydenta miasta, który jest wybierany na 4-letnią kadencję w wyborach bezpośrednich przez wszystkich mieszkańców miasta, posiadających prawa wyborcze. Pierwsze bezpośrednie wybory prezydenta Bydgoszczy odbyły się w 2002 roku.

Prezydenci

Data urzędowania	Prezydent	Zdjęcie	Uwagi
12 VI 1990 – 30 I 1991	Krzysztof Chmara
1 II 1991 – 15 VII 1994	Edwin Warczak		ekonomista urodzony w Bydgoszczy; kierował miastem w okresie transformacji
15 VII 1994 – 19 VII 1995	Kosma Złotowski		dziennikarz i polityk urodzony w Bydgoszczy; poseł na Sejm III kadencji, senator VI kadencji; związany politycznie z Porozumieniem Centrum (1990–1999) i PiS (od 2002)
25 X 1995 – 3 XI 1998	Henryk Sapalski		ekonomista i polityk urodzony w Tucholi; wicewojewoda bydgoski w I połowie lat 90. XX w.; organizator obchodów 650-lecia nadania praw miejskich Bydgoszczy; za jego kadencji powstały pierwsze w mieście hipermarkety (Makro Cash and Carry, Géant); zainicjowano budowę oczyszczalni ścieków oraz rozpoczęto rewaloryzację Starego Miasta (ulica Długa)
3 XI 1998 – 22 XI 2002	Roman Jasiakiewicz		prawnik i samorządowiec urodzony w Łodzi; zwolennik rozbudowy miasta i wzrostu jego rangi; za jego kadencji w Bydgoszczy przybyło szereg obiektów (hala Łuczniczka, Multikino, baseny), mostów (Kazimierza Wielkiego, Waleriana Hypszera, św. Antoniego), dróg (ul. Kamienna, ul. Toruńska, ul. Lewińskiego, Węzeł Zachodni, Tesco i Auchan) i urzędów (WSA), uruchomiono Port lotniczy Bydgoszcz; zrewaloryzowano fragment Śródmieścia (ulica Gdańska)
22 XI 2002 – 14 XII 2010	Konstanty Dombrowicz		dziennikarz urodzony w Ludowicach na ziemi chełmińskiej; wybrany w wyborach bezpośrednich; do większych przedsięwzięć jego kadencji należała przebudowa stadionu Zawiszy, rewitalizacja Wyspy Młyńskiej oraz plany rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego; powstały duże galerie handlowe: Drukarnia i Focus Mall. Inicjator budowy linii tramwajowej na dworzec główny oraz Trasy Uniwersyteckiej.
od 14 XII 2010	Rafał Bruski		ekonomista i samorządowiec urodzony w Bydgoszczy, poprzednio wojewoda kujawsko-pomorski (2007–2010)

Zobacz też

Konstanty Dombrowicz, prezydent Bydgoszczy w latach 2002–2010

Rafał Bruski, prezydent Bydgoszczy od 2010 roku

• historia Bydgoszczy

Przegląd bydgoskich jednostek administracyjnych i ich urzędników:

• kasztelania wyszogrodzka (1145–1314, Wyszogród – warownia zniszczona w 1330 r., w obrębie dzisiejszej Bydgoszczy)
• kasztelania bydgoska (1238–1793)
• księstwo bydgosko-wyszogrodzkie (1314–1323)
• starostwo bydgoskie (1358–1780)
• obwód nadnotecki (1772–1807)
• departament bydgoski (1807–1815)
• rejencja bydgoska (1815–1920)
• rejencja bydgoska (1939–1945)
• województwo bydgoskie (tzw. duże) (1950–1975)
• województwo bydgoskie (tzw. małe) (1975–1998)
• województwo kujawsko-pomorskie (po 1999)

Inne:

• bydgoscy urzędnicy ziemscy – urzędnicy ziemscy na ziemi bydgoskiej od początku XIV wieku do czasu I rozbioru Polski
• wojewodowie bydgoscy (1945–1998)

Bibliografia

• Historia Bydgoszczy. Tom I. Do roku 1920: red. Marian Biskup: Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa-Poznań 1991. ISBN 83-01-06667-9.
• Historia Bydgoszczy. Tom II. Część pierwsza 1920–1939: red. Marian Biskup: Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe 1999. ISBN 83-901329-0-7.
• Historia Bydgoszczy. Tom II. Część druga 1939–1945: red. Marian Biskup: Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe 2004. ISBN 83-921454-0-2.
• Łbik Lech: Dziedziczne wójtostwo – ważny epizod z dziejów średniowiecznej Bydgoszczy. [w:] Kronika Bydgoska XVIII 1996. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy 1997
• Michalski Stanisław red. Bydgoszcz wczoraj i dziś 1945–1980. Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa-Poznań 1988. ISBN 83-01-05465-4.
• Okoń Emanuel, Tandecki Janusz. Bydgoszcz – historia i rozwój przestrzenny. [w:] Czachorowski Antoni red.: Atlas historyczny miast polskich. Tom II Kujawy. Zeszyt I Bydgoszcz. Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Toruń 1997
• Romaniuk Marek: Burmistrzowie miasta Bydgoszczy 1815–1919. [w:] Kronika Bydgoska XI 1989. Bydgoszcz 1991
• Zyglewski Zbigniew: Organizacja władz miejskich i struktura narodowościowa Bydgoszczy w pierwszym stuleciu istnienia miasta. [w:] Bydgoszcz 650 lat praw miejskich. Zbiór artykułów pod red. Maksymiliana Grzegorza i Zdzisława Biegańskiego. Bydgoszcz 1996. ISBN 83-7096-175-4.