Karol Stanisław Radziwiłł (1734–1790)

Karol Stanisław „Panie Kochanku” Radziwiłł
	; portret pędzla Konstantego Aleksandrowicza
	; Trąby
Rodzina	Radziwiłłowie herbu Trąby
Data i miejsce urodzenia	27 lutego 1734 ; Nieśwież
Data i miejsce śmierci	21 listopada 1790 ; Biała Podlaska
Ojciec	Michał Kazimierz Radziwiłł „Rybeńko”
Matka	Urszula Franciszka Wiśniowiecka
Żona	Maria Karolina Lubomirska (rozwód); Teresa Karolina Rzewuska (bezpotomnie)
	Odznaczenia
	Multimedia w Wikimedia Commons

Karol Stanisław Onufry Jan Nepomucen Radziwiłł „Panie Kochanku”^[1] herbu Trąby (ur. 27 lutego 1734 w Nieświeżu, zm. 21 listopada 1790 w Białej Podlaskiej) – wojewoda wileński od 1762, generał lejtnant wojsk litewskich^[2] od 1759 roku, szef 8. Regimentu Pieszego Domu Radziwiłłów^[3], komisarz Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa wileńskiego w 1790 roku^[4], marszałek Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1755 roku^[5], starosta generalny ruski w latach 1754–1762^[6], miecznik wielki litewski od 1752, w 1752 mianowany podczaszym litewskim^[7], X ordynat nieświeski, VIII ordynat ołycki, VII pan na Białej, właściciel Birż, Dubinek, Kiejdan, dyrektor wileńskiego sejmiku elekcyjnego w 1747 roku^[8].

Był najzamożniejszym magnatem w Rzeczypospolitej w II poł. XVIII wieku i jednym z najbogatszych przedstawicieli arystokracji w Europie. Jego majątek obejmował m.in. 16 miast, 683 wsie i 25 wójtostw, a wokół jego postaci narosło wiele legend. Z jednej strony był przedstawiany jako opój i hulaka, a z drugiej – jako przykład szlachetności, sarmatyzmu i patriotyzmu.

Niezmiernie bogaty i wpływowy, zdobył sobie wśród szlachty ogromną popularność dzięki szczodrości, sarmatyzmowi obyczajów, skłonności do biesiad i żartów, z drugiej strony znanym był z popędliwości i dzikich wybryków. Za życia cieszył się wielką popularnością, zwłaszcza wśród zubożałej szlachty, a dziś jest przedstawiany jako symbol swojej epoki.

Karol Radziwiłł był również pierwowzorem postaci stolnika Horeszki z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, a jego nazwisko pada w księdze XI: Podług niej później Karol–Kochanku–Radziwiłł, gdy przyjmował w Nieświeżu króla Stanisława.

Był również założycielem tzw. Radziwiłłowskiej Szkoły Majtków w Nieświeżu (1780–1782) – swego rodzaju pierwszej szkoły morskiej w dziejach Rzeczypospolitej. Wspomina ją kpt. Karol Olgierd Borchardt, opisując źródła myśli morskiej w Polsce w swej książce „Kolebka nawigatorów”.

Przydomek

Znany pod przydomkiem „Panie Kochanku” nadanym mu z uwagi na ulubione powiedzonko, którym zwracał się do swoich rozmówców oraz dla odróżnienia od Karola Stanisława Radziwiłła (1669–1719).

Życiorys

Był synem Michała Kazimierza Radziwiłła i Franciszki Urszuli Wiśniowieckiej. Jego żoną była Maria Lubomirska, starościanka bolimowska, z którą rozwiódł się w 1760. Jego drugą żoną została Teresa Rzewuska, córka Wacława Rzewuskiego.

Książę Radziwiłł piastował w ciągu swego życia wiele funkcji państwowych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W 1748, w wieku czternastu lat, został posłem powiatu oszmiańskiego na sejm. W 1751 został pułkownikiem wojska litewskiego; od 1752 był miecznikiem Wielkiego Księstwa Litewskiego, później marszałkiem trybunału wileńskiego, a w 1762 został wojewodą wileńskim.

Poseł na sejm 1752 roku z powiatu wileńskiego^[9]. Był posłem z powiatu wileńskiego na sejm 1753 roku^[9]. Był posłem z powiatu nowogródzkiego na sejm 1754 roku^[10]. Poseł na sejm 1760 roku z powiatu słonimskiego^[11]. Poseł na sejm nadzwyczajny 1761 roku z województwa mińskiego^[12]. Poseł na sejm 1762 roku^[13].

W czasie wojny domowej w 1764 roku, jaka wybuchła po śmierci Augusta III, był przywódcą związanego z Wettynami obozu staroszlacheckiego. Jako przeciwnik Familii Czartoryskich protestował przeciwko wkroczeniu popierających ich wojsk rosyjskich. 7 maja 1764 podpisał manifest, uznający odbywający się w obecności wojsk rosyjskich sejm konwokacyjny za nielegalny^[14]. Na czele swoich oddziałów nadwornych stoczył 26 czerwca z Rosjanami przegraną bitwę pod Słonimem i zmuszony był do wyjechania na Wołoszczyznę^[15]. Potem przeniósł się do Drezna, gdzie zastała go wieść o odebraniu mu przez Sejm urzędu wojewody i zasekwestrowaniu jego dóbr.

Dzięki staraniom posła rosyjskiego Nikołaja Repnina w lutym 1767 roku powrócił z emigracji i 13 czerwca został marszałkiem generalnym konfederacji radomskiej. Na zwołanym 5 października 1767 sejmie delegacyjnym w Warszawie (tzw. sejm repninowski) został jego marszałkiem. Po ślubowaniu wierności królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, odzyskał ponownie wszystkie utracone uprzednio stanowiska państwowe.

5 marca 1768 wystąpił jednak przeciwko traktatowi gwarancyjnemu, mocą którego Rzeczpospolita stała się rosyjskim protektoratem i zrezygnował z urzędu marszałka sejmu. W 1769 przyłączył się do przywódców konfederacji barskiej i ponownie udał się na emigrację^[16]. W 1770 był w Preszowie członkiem założycielem loży wolnomularskiej Cnotliwy Wędrowiec^[17].

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku za niezłożenie w przepisanym terminie przysięgi na wierność Katarzynie II, Rosjanie skonfiskowali mu klucze: Newel, Siebież w guberni połockiej oraz Kopyś i Romanów (dziś Lenino) w guberni mohylewskiej^[18].

Na Litwę wrócił w 1777. Osiadłszy w Nieświeżu, nie mieszał się odtąd do spraw publicznych, oddany marnotrawieniu ogromnej fortuny na zbytkowne przyjęcia, festyny i przyozdabianie swej rezydencji. Słynne było zwłaszcza przyjęcie, które zgotował w 1785 Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu.

Był członkiem konfederacji Sejmu Czteroletniego w 1788^[19]. Podczas Sejmu Czteroletniego był jednym z największych przeciwników reform, króla i Familii Czartoryskich. Zmarł w 1790 roku.

Ordery

3 sierpnia 1757 został odznaczony Orderem Orła Białego, od 1739 był kawalerem bawarskiego Orderu św. Huberta^[20], w 1767 został odznaczony rosyjskim Orderem św. Andrzeja Apostoła^[21] i Orderem św. Aleksandra Newskiego^[22], a w 1791 pruskim Orderem Orła Czarnego^[23].

Zobacz też

Karol Stanisław Radziwiłł (1669–1719)
Radziwiłłowie

Przypisy

↑ D. Sidorski, „Panie Kochanku”, Katowice 1987, s. 34.
↑ Henryk P. Kosk, Generalicja polska, t. II, Pruszków 2001, s. 120.
↑ Mariusz Machynia, Valdas Rakutis, Czesław Srzednicki, Oficerowie wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, Kraków 1999, s. 81, 470.
↑ Dziennik rządowo-ekonomiczno handlowy R. 5. T. II, Warszawa 1790, s. 416.
↑ Złota księga szlachty polskiej, r. XVIII, Poznań 1896, s. 135.
↑ Urzędnicy województwa ruskiego XIV–XVIII wieku. (Ziemie halicka, lwowska, przemyska, sanocka). Spisy. Oprac. Kazimierz Przyboś. 1987, s. 154.
↑ Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku spisy opracowali Henryk Lulewicz i Andrzej Rachuba, Kórnik 1994, s. 146.
↑ Robertas Jurgaitis, Vilniaus seimelio veikla 1717–1795 m., Kaunas 2007, s. 226.
↑ ^a ^b Diarjusze sejmowe z wieku XVIII.T.III. Diarjusze sejmów z lat 1750, 1752, 1754 i 1758, Warszawa 1937, s. 131.
↑ Diarjusze sejmowe z wieku XVIII.T.III. Diarjusze sejmów z lat 1750, 1752, 1754 i 1758, Warszawa 1937, s. 244.
↑ Dyaryusz sejmu walnego warszawskiego 6 października 1760 r. zaczętego, dodatek spis posłów, w: Przegląd Archeologiczny, z. IV, Lwów 1888, s. 182.
↑ Porządek JJ WW Ich Mciow Panow Posłow Obranych na Seym Extraordynaryiny Warszawski, Dnia 27. Kwietnia 1761, [b.n.s]
↑ Kuryer Warszawski 1762, nr 71, [b.n.s.].
↑ Materiały do dziejów bezkrólewia po śmierci Augusta III i pierwszych lat dziesięciu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, t. I Lwów 1857, s. 45–49.
↑ Niepospolita kobieta. Teofila Konstancja z Radziwiłłów Morawska (1738-1807) [online], wilanow-palac.pl [dostęp 2023-01-26] .
↑ Teresa Zielińska, Radziwiłłowie herbu Trąby–dzieje rodu, w: Radziwiłłowie herbu Trąby, Warszawa 1996, s. 22. Uwaga! Teresa Zielińska mylnie nazywa Radziwiłła marszałkiem generalnym konfederacji radomskiej na Litwie, Panie Kochanku był marszałkiem konfederacji generalnej (koronnej), marszałkiem litewskim był Stanisław Brzostowski.
↑ Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821 poprzedzony zarysem historji wolnomularstwa polskiego i ustroju Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego: uzupełnienia i aneksy, opracował Ludwik Hass, b. r. w., s. 113.
↑ Janusz Iwaszkiewicz, Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773–1867, Warszawa 1929, s. 5, 15.
↑ Volumina Legum, t. IX, Kraków 1889, s. 470.
↑ Adam Iosifawicz Maldzis(inne języki) Беларусь у люстэрку мемуарнай літаратуры XVIII ст. – Мн.: Мастацкая літаратура, 1982. – С. 115.
↑ Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, 2008, s. 189.
↑ Бантыш-Каменский Н.Н. Списки кавалерам российских императорских орденов Св. Андрея Первозванного, Св. Екатерины, Св. Александра Невского и Св. Анны с учреждения до установления в 1797 году орденского капитула, 2005, s. 149.
↑ Handbuch über den Königlich Preußischen Hof und Staat. Berlin: 1796, s. 24.

Linki zewnętrzne

Genealogia polskich rodzin arystokratycznych.
Karol Stanisław Radziwiłł, zwany Panie Kochanku, h. Trąby, Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp 2021-12-05]
Karol Stanisław Radziwiłł – dzieła w bibliotece Polona

[1] D. Sidorski, „Panie Kochanku”, Katowice 1987, s. 34.

[2] Henryk P. Kosk, Generalicja polska, t. II, Pruszków 2001, s. 120.

[3] Mariusz Machynia, Valdas Rakutis, Czesław Srzednicki, Oficerowie wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, Kraków 1999, s. 81, 470.

[4] Dziennik rządowo-ekonomiczno handlowy R. 5. T. II, Warszawa 1790, s. 416.

[5] Złota księga szlachty polskiej, r. XVIII, Poznań 1896, s. 135.

[6] Urzędnicy województwa ruskiego XIV–XVIII wieku. (Ziemie halicka, lwowska, przemyska, sanocka). Spisy. Oprac. Kazimierz Przyboś. 1987, s. 154.

[7] Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku spisy opracowali Henryk Lulewicz i Andrzej Rachuba, Kórnik 1994, s. 146.

[8] Robertas Jurgaitis, Vilniaus seimelio veikla 1717–1795 m., Kaunas 2007, s. 226.

[autonazwa1-9] Diarjusze sejmowe z wieku XVIII.T.III. Diarjusze sejmów z lat 1750, 1752, 1754 i 1758, Warszawa 1937, s. 131.

[10] Diarjusze sejmowe z wieku XVIII.T.III. Diarjusze sejmów z lat 1750, 1752, 1754 i 1758, Warszawa 1937, s. 244.

[11] Dyaryusz sejmu walnego warszawskiego 6 października 1760 r. zaczętego, dodatek spis posłów, w: Przegląd Archeologiczny, z. IV, Lwów 1888, s. 182.

[12] Porządek JJ WW Ich Mciow Panow Posłow Obranych na Seym Extraordynaryiny Warszawski, Dnia 27. Kwietnia 1761, [b.n.s]

[13] Kuryer Warszawski 1762, nr 71, [b.n.s.].

[14] Materiały do dziejów bezkrólewia po śmierci Augusta III i pierwszych lat dziesięciu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, t. I Lwów 1857, s. 45–49.

[15] Niepospolita kobieta. Teofila Konstancja z Radziwiłłów Morawska (1738-1807) [online], wilanow-palac.pl [dostęp 2023-01-26] .

[16] Teresa Zielińska, Radziwiłłowie herbu Trąby–dzieje rodu, w: Radziwiłłowie herbu Trąby, Warszawa 1996, s. 22. Uwaga! Teresa Zielińska mylnie nazywa Radziwiłła marszałkiem generalnym konfederacji radomskiej na Litwie, Panie Kochanku był marszałkiem konfederacji generalnej (koronnej), marszałkiem litewskim był Stanisław Brzostowski.

[17] Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821 poprzedzony zarysem historji wolnomularstwa polskiego i ustroju Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego: uzupełnienia i aneksy, opracował Ludwik Hass, b. r. w., s. 113.

[18] Janusz Iwaszkiewicz, Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773–1867, Warszawa 1929, s. 5, 15.

[19] Volumina Legum, t. IX, Kraków 1889, s. 470.

[20] Adam Iosifawicz Maldzis(inne języki) Беларусь у люстэрку мемуарнай літаратуры XVIII ст. – Мн.: Мастацкая літаратура, 1982. – С. 115.

[21] Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, 2008, s. 189.

[22] Бантыш-Каменский Н.Н. Списки кавалерам российских императорских орденов Св. Андрея Первозванного, Св. Екатерины, Св. Александра Невского и Св. Анны с учреждения до установления в 1797 году орденского капитула, 2005, s. 149.

[23] Handbuch über den Königlich Preußischen Hof und Staat. Berlin: 1796, s. 24.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]