Ptolemeusz I Soter
Ptolemeusz I (III w. p.n.e., muzeum Luwru) | |
władca starożytnego Egiptu | |
Okres | |
---|---|
Następca | |
Dane biograficzne | |
Dynastia | |
Data urodzenia |
ok. 367 p.n.e. |
Data śmierci |
ok. 283 p.n.e. |
Ojciec |
Lagos |
Matka |
Arsinoe |
Żona |
1. Artakama, |
Dzieci |
z Eurydyką: |
Ptolemeusz I Soter (gr. Πτολεμαῖος Σωτήρ, Ptolemaĩos Sōtḗr, ur. 367 p.n.e.[3], zm. 283 p.n.e.) – założyciel dynastii Ptolemeuszy, władca Egiptu w latach 323–283 p.n.e., syn Lagosa i Arsinoe, mąż Artakamy, Eurydyki i Bereniki I. Ojciec: Ptolemeusza Keraunosa, Meleagra, Lizandry, Ptolemais, Teokseny, Arsinoe II, Ptolemeusza II Filadelfosa i Filotery[4].
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Przed Egiptem
[edytuj | edytuj kod]Jego ojciec nazywał się Lagos i pochodził z północno-zachodniej Macedonii[3]. Jego matka nosiła imię Arsinoe[3].
Bogusław Kwiatkowski wysunął hipotezę o możliwym pokrewieństwie Ptolemeusza i Aleksandra; wg niego mogli oni być braćmi[3]. Z pewnością Ptolemeusz był jednym z towarzyszy wychowania Aleksandra[5]. Później był jednym z wodzów Aleksandra Wielkiego i jego bliskim przyjacielem. W 324 na politycznym weselu w Suzie pojął za żonę Artakamę, córkę Artabazosa[5].
Okres przed koronacją
[edytuj | edytuj kod]Po śmierci Aleksandra, w 323 p.n.e., objął rządy jako satrapa Egiptu[6]. Brał czynny udział w wojnach diadochów[6]. W 322 p.n.e. kazał zamordować swojego doradcę i skarbnika, Kleomenesa[7]. Pozwoliło mu to umocnić swoją władzę i przy okazji zgarnąć olbrzymi majątek Kleomenesa zebrany na spekulacji zbożem[8]. W tym samym roku podbił Cyrenajkę[7]. W 321 p.n.e. przechwycił zabalsamowane zwłoki Aleksandra Wielkiego, które przewiózł do Memfis[7], a później do powstałej jako nowa stolica Aleksandrii[9]. W tym samym roku wziął ślub z Eurydyką, córką Antypatra[5]; ze związku tego urodziło się trzech synów i cztery znane z imienia córki[10]. Był to element sojuszu Ptolemeusza, Kraterosa i Antypatra przeciw Perdikkasowi[11]. W 321 p.n.e. armia dowodzona przez Perdikkasa wkroczyła na teren Egiptu, docierając pod Memfis[9]. Ptolemeusz jednak pokonał bez walki Perdikkasa, którego wojsko przeszło na stronę satrapy Egiptu[11]. Sam Perdikkas został zamordowany[9]. Uczestnicy spisku przeciw Perdikkasowi zaproponowali Ptolemeuszowi objęcie po zabitym tytułu basileusa, ten jednak odmówił, rezygnując tym samym z walki o władzę nad całością dziedzictwa po Aleksandrze[9].
Około 320 p.n.e. Ptolemeusz przeniósł stolicę swojego państwa do nowo wybudowanej Aleksandrii[12]. W pierwszych latach panowania uzyskał zwierzchnictwo nad Cyrenajką; ustanowił tam Offellasa, a później Magasa jako udzielnych władców[9]. Około 314 p.n.e. zdławił bunt, który wybuchł przeciwko jego panowaniu na Cyprze[12] (Zdaniem Ewy Wipszyckiej przejął nad nim kontrolę ok. 312 p.n.e.[13]). Około 312 p.n.e. rozbił w bitwie pod Gazą wojska Demetriusza Poliorketesa[12]. W wyniku tego starcia zdołał opanować Syrię i Fenicję, które jednak stracił na rzecz Demetriusza i Antygona rok później[12].W tym samym roku diadochowie zawarli krótkotrwały pokój, na mocy którego Ptolemeusz utwierdził się w posiadaniu Egiptu, części Libii i Arabii[14].
Ogłoszenie królem i późny okres
[edytuj | edytuj kod]Wkrótce wybuchła kolejna wojna Ptolemeusza z Antygonem[14]. W 310 p.n.e. Ptolemeusz zajął Kos i kilka miast Azji Mniejszej[14]. W 308 p.n.e. jego władza rozciągała się, poza Egiptem, na Cyrenajkę, Cypr, Likię, Karię, Kos i Andros oraz Korynt i Sykion[15]. Około 306 p.n.e. jego flota poniosła klęskę z rąk Demetriusza Poliorketesa pod Salaminą Cypryjską[16]. W efekcie utracił Cypr i Cyrenajkę, w której wybuchł bunt[16]. Zdołał jednak odeprzeć najazd Antygona na Egipt, który nie doszedł do skutku głównie za sprawą warunków pogodowych[16]. W owym czasie Ptolemeusz ogłosił się oficjalnie królem, podobnie jak jego rywal Antygon[13][16]. W 304 p.n.e. pomógł mieszkańcom zaprzyjaźnionego Rodos odeprzeć atak Demetriusza; w wyniku tego Rodyjczycy oficjalnie ubóstwili Ptolemeusza i nadali mu przydomek Soter, co tłumaczy się jako "zbawca"[17]. Około 301 p.n.e. powtórnie przyłączył Cyrenajkę[18]. Brał udział w koalicji, która doprowadziła do klęski Antygona, choć nie brał udziału w rozstrzygającej bitwie pod Issos w 301 p.n.e., zajmując w owym czasie południową Syrię[13] Kilka lat później zawarł przymierze z Lizymachem skierowane przeciwko rosnącej potędze Seleukidów[18]. Później doszło do zmiany sojuszy i Ptolemeusz sprzymierzył się z królem Seleukidów przeciwko Demetriuszowi Poliorketesowi[18]. W latach 90. i 80. III wieku p.n.e. Ptolemeusz zajął Tyr i Sydon oraz rozpostarł kontrolę nad Wyspami Jońskimi[13].
W 285 p.n.e. wyznaczył swojego młodszego syna Ptolemeusza II następcą tronu Egiptu i jednocześnie współrządcą[13]. Był on synem ze związku z Bereniką, córką Magasa, która łącznie urodziła mu co najmniej trójkę dzieci[19]. Berenika, która wcześniej była kochanką Ptolemeusza, w 290 p.n.e. została jego oficjalną żoną[19]. Z decyzją ojca o wyznaczeniu Ptolemeusza II następcą nie pogodził się Ptolemeusz Keraunos, którego w związku z tym władca wygnał z Egiptu[19].
Charakter rządów
[edytuj | edytuj kod]Rozbudowana za jego panowania Aleksandria stała się głównym ośrodkiem kultury hellenistycznej i centralnym ośrodkiem administracyjnym kraju[20]. Założone przez niego Serapeum, Muzeum Aleksandryjskie (Muzejon) i Biblioteka Aleksandryjska były najważniejszymi ośrodkami naukowymi świata antycznego tego okresu, a wybudowaną na rozkaz Ptolemeusza latarnię morską na wyspie Faros uznawano za jeden z siedmiu cudów świata starożytnego[20]. Był autorem dzieła opisującego historię wojen Aleksandra[21]. Otaczał protekcją wielu ludzi kultury, np. Demetriusza z Faleronu, który przybył do Egiptu ok. 296 p.n.e.[22] W jego otoczeniu najpewniej powstało dzieło Manetona opisujące historię Egiptu[10].
Ptolemeusz administrował Egiptem, wykorzystując zastane tradycje zarządzania, oparte na podziale na nomy[22]. Uczynił Egipt centrum osadnictwa greckiego, a na najważniejszych urzędach obsadzał Greków[22]. Usiłował rozpowszechnić synkretyczną religię będącą połączeniem tradycji egipskich i greckich[23]. Jednym z kluczowych elementów tej religii miał być bóg Serapis, którego kult Ptolemeusz propagował[23].
Lata panowania
[edytuj | edytuj kod]- Od 323–305 p.n.e. – jako satrapa Egiptu
- Od 305–283 p.n.e. – jako król Ptolemeusz I Soter
- Od 285–283 p.n.e. – wspólnie z synem Ptolemeuszem II
Tytulatura
[edytuj | edytuj kod]Królewski Protokół | |||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
serech lub Horusowe: | |||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||
trl.: wr pḥty nsw ḳnı͗[24] | |||||||||||||||||
nebti lub Należący do Obu Pań: | |||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||
trl.: ı͗ṯ m sḫm ḥḳꜣ ṯl[24] | |||||||||||||||||
prenomen lub imię tronowe: | |||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||
trl.: stp n rꜥ mry ı͗mn[24] (Setepenre Meriamon[3]) | |||||||||||||||||
tłum.: Wybrany przez Re, ukochany przez Amona | |||||||||||||||||
nomen lub imię rodowe: | |||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||
trl.: ptwlmys[24] (Ptulmis[3]) | |||||||||||||||||
tłum.: Ptolemeusz |
Poza wymienionymi znane są nauce dwa odmienne warianty zapisu imienia rodowego oraz dwa odmienne warianty imienia tronowego[25]. Grecka tytulatura Ptolemeusza brzmiała basileus Ptolemaios I Theos Soter I – król Ptolemeusz, Bóg Zbawca[3]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Walbank 1984 ↓, s. 482.
- ↑ Ziółkowski 2009 ↓, s. 584.
- ↑ a b c d e f g Kwiatkowski 2021 ↓, s. 947.
- ↑ Walbank 1984 ↓, s. 482, 488.
- ↑ a b c Kwiatkowski 2021 ↓, s. 948.
- ↑ a b Kwiatkowski 2021 ↓, s. 949.
- ↑ a b c Kwiatkowski 2021 ↓, s. 950.
- ↑ Bravo i Wipszycka 1992 ↓, s. 150.
- ↑ a b c d e Bravo i Wipszycka 1992 ↓, s. 151.
- ↑ a b Kwiatkowski 2021 ↓, s. 964.
- ↑ a b Kwiatkowski 2021 ↓, s. 951.
- ↑ a b c d Kwiatkowski 2021 ↓, s. 952.
- ↑ a b c d e Bravo i Wipszycka 1992 ↓, s. 152.
- ↑ a b c Kwiatkowski 2021 ↓, s. 953.
- ↑ Kwiatkowski 2021 ↓, s. 954-955.
- ↑ a b c d Kwiatkowski 2021 ↓, s. 955.
- ↑ Kwiatkowski 2021 ↓, s. 957.
- ↑ a b c Kwiatkowski 2021 ↓, s. 958.
- ↑ a b c Kwiatkowski 2021 ↓, s. 965.
- ↑ a b Kwiatkowski 2021 ↓, s. 959.
- ↑ Kwiatkowski 2021 ↓, s. 961.
- ↑ a b c Kwiatkowski 2021 ↓, s. 962.
- ↑ a b Kwiatkowski 2021 ↓, s. 963.
- ↑ a b c d Ronald J. Leprohon , Denise M. Doxey , The great name: ancient Egyptian royal titulary, Atlanta: Society of Biblical Literatures, 2013 (Writings from the ancient world), s. 178, ISBN 978-1-58983-767-6 [dostęp 2023-05-25] .
- ↑ Jürgen von Beckerath , Handbuch der ägyptischen Königsnamen, München ägyptologische Studien, München: Deutscher Kunstverlag, 1984, s. 287, ISBN 978-3-422-00832-8 [dostęp 2023-05-27] (niem.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- F.W. Walbank: The Cambridge ancient history, Volume 7, Part 1: The Hellenistic World. Wyd. 2. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1984. ISBN 0-521-23445-X. (ang.).
- Graham Shipley: The Greek World After Alexander 323–30 BC. London − New York: 2000. ISBN 0-4150-4618-1.
- Adam Ziółkowski: Historia powszechna. Starożytność. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009. ISBN 978-83-01-15810-1.
- Bogusław Kwiatkowski , Poczet faraonów. Życie. Legenda. Odkrycia, wyd. 2, Iskry, 2021, ISBN 978-83-244-1042-2 .
- Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka, Historia starożytnych Greków. Okres hellenistyczny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, ISBN 83-01-10609-3 .
- ISNI: 0000000439592365, 0000000357168034
- VIAF: 21347488, 305506402, 389159474320327662660, 317095951
- ULAN: 500356588
- LCCN: n93023826
- GND: 118596926
- BnF: 12473505d
- SUDOC: 066982855
- SBN: UBOV052319
- NLA: 66121801
- NKC: mzk2005300731
- BNE: XX1386402
- NTA: 070980829
- BIBSYS: 95004785
- NUKAT: n2003004546
- J9U: 987007333269205171
- CANTIC: a1229441x
- NSK: 000069540
- ΕΒΕ: 44804