Przejdź do zawartości

Fentanyl: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
poprawa przek., WP:SK, odlinkowanie pojęć oczywistych, przywrócenie poprawnej pisowni, drobne redakcyjne
Znacznik: Gołe linki w przypisach
merytoryczne + przypisy
Znaczniki: Gołe linki w przypisach VisualEditor
Linia 1: Linia 1:
{{dopracować|więcej przypisów=2018-06}}
{{Związek chemiczny infobox
{{Związek chemiczny infobox
|nazwa = Fentanyl
|nazwa = Fentanyl
Linia 92: Linia 91:


== Historia ==
== Historia ==
W latach 50. XX wieku dr Paul Janssen wraz ze swoim zespołem postanowił opracować lek mający podobne właściwości przeciwbólowe jak [[morfina]] czy [[meperydyna]], który będzie miał mniej skutków ubocznych i wyższy potencjał terapeutyczny. Obrano sobie za cel wytworzenie substancji, która będzie bardziej rozpuszczalna w rozpuszczalnikach niepolarnych oraz szybciej przenikająca barierę krew-mózg. Wreszcie w 1957 roku uzyskano [[Fenoperydyna|fenoperydynę]], która była około 25 razy silniejsza niż morfina. Jednakże zespół Janssena nie przerwał eksperymentów i wskutek doświadczeń i badań na fenoperydynie, uzyskał w 1960 roku syntetyczny opioid zwany fentanylem. Był to lek około 100-200 razy silniejszy niż sama morfina, co potwierdzono w doświadczeniach przeprowadzanych na zwierzętach. Był uważany za najsilniejszy i najlepiej rozpuszczalny w tłuszczach opioid (teraz znane są inne, silniejsze opioidy, takie jak np. [[sufentanyl]] i [[karfentanyl]])<ref>{{Cytuj |autor = Theodore H. Stanley |tytuł = The Fentanyl Story |data = 2014-11-25 |data dostępu = 2024-07-07 |url = https://www.jpain.org/article/S1526-5900(14)00905-5/pdf |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Theodore H. Stanley, Talmage D. Egan, Hugo Van Aken |tytuł = A Tribute to Dr. Paul A. J. Janssen: Entrepreneur Extraordinaire, Innovative Scientist, and Significant Contributor to Anesthesiology |czasopismo = Anesthesia & Analgesia |data = 2008-02 |data dostępu = 2024-07-07 |issn = 0003-2999 |wolumin = 106 |numer = 2 |s = 451 |doi = 10.1213/ane.0b013e3181605add |url = https://journals.lww.com/anesthesia-analgesia/fulltext/2008/02000/a_tribute_to_dr__paul_a__j__janssen__entrepreneur.16.aspx |język = en-US}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Theodore H. Stanley |redaktor = Edmond I Eger II, Lawrence J. Saidman, Rod N. Westhorpe |tytuł = The History of Opioid Use in Anesthetic Delivery |data = 2014 |data dostępu = 2024-07-07 |isbn = 978-1-4614-8441-7 |miejsce = New York, NY |wydawca = Springer |s = 641–659 |doi = 10.1007/978-1-4614-8441-7_48 |url = https://doi.org/10.1007/978-1-4614-8441-7_48 |język = en}}</ref>. Fentantyl został zatwierdzony do użycia przez [[Agencja Żywności i Leków|FDA]] w 1968 roku.
Po raz pierwszy otrzymany w Belgii pod koniec lat 50. XX wieku, a wprowadzony do lecznictwa w latach 60 w.


== Analogi ==
== Analogi ==
Linia 99: Linia 98:
== [[Synteza organiczna|Synteza chemiczna]] ==
== [[Synteza organiczna|Synteza chemiczna]] ==
Fentanyl otrzymuje się po wielu [[reakcja chemiczna|reakcjach chemicznych]], których [[Substrat (chemia)|substratem]], ([[Prekursor narkotyku|prekursorem]]) jest najczęściej 4-piperydon<ref name="doi10.3184/030823405774309078-s452-453" />.
Fentanyl otrzymuje się po wielu [[reakcja chemiczna|reakcjach chemicznych]], których [[Substrat (chemia)|substratem]], ([[Prekursor narkotyku|prekursorem]]) jest najczęściej 4-piperydon<ref name="doi10.3184/030823405774309078-s452-453" />.
{{reakcja|grafika = Fentanyl synthesis.svg |rozmiar=600px}}Popularna synteza fentanylu odbywa się zaczynając od 1-benzylopiperydyno-4-onu, który jest kondensowany z [[Anilina|aniliną]]. Następnie następuje redukcja do 1-benzylo-4-anilinopiperydyna (3.1.60) jest [[Acylowanie|acylowana]] przy użyciu bezwodnika kwasu propionowego. Otrzymaną 1-benzylo-4-N-propinoyloanilinopiperydynę poddaje się debenzylacji przy użyciu wodoru i katalizatora, w wyniku czego otrzymuje się 4-N-propanoyloanilinopiperydynę, która z kolei jest [[Alkilowanie|alkilowana]] 2-fenyloetylochlorkiem lub tosylanem w MIBK w obecności jodku potasu, w wyniku czego powstaje fentanyl<ref>{{Cytuj |tytuł = Synthesis of Essential Drugs |data dostępu = 2024-07-07 |opublikowany = ScienceDirect |url = https://www.sciencedirect.com/book/9780444521668/synthesis-of-essential-drugs |język = en}}</ref>. Udoskonalono powyższą metodę wychodząc bezpośrednio z 1-(2-fenetylo)piperydyno-4-onu<ref>{{Cytuj |tytuł = Piperidine-Based Drug Discovery |data dostępu = 2024-07-07 |opublikowany = ScienceDirect |url = https://www.sciencedirect.com/book/9780128051573/piperidine-based-drug-discovery |język = en}}</ref>.
{{reakcja|grafika = Fentanyl synthesis.svg |rozmiar=600px}}


== Działanie ==
== Działanie ==
Fentanyl jest bardzo silnym [[lek]]iem przeciwbólowym i anestezjologicznym z grupy [[agonista|agonistów]] receptorów opioidowych (silny agonista receptora μ i słaby δ i κ). Działa natychmiast po podaniu dożylnym (szczyt po około dwóch minutach), ale dosyć krótko (20–30 minut), natomiast przy podaniu doustnym działanie rozpoczyna się po około 30–60 minutach i utrzymuje się do 6 godzin. W małych dawkach wywołuje efekty podobne do innych opioidów: [[znieczulenie]], senność, zanik lęku. Duże dawki stosowane w anestezjologii (najczęściej podawane pacjentom przed zabiegami operacyjnymi) wywołują silne objawy ze strony układu nerwowego.
Fentanyl jest bardzo silnym [[lek]]iem przeciwbólowym i anestezjologicznym z grupy [[agonista|agonistów]] [[Receptory opioidowe|receptorów opioidowych]] (silny agonista receptora μ i słaby δ i κ). Działa natychmiast po podaniu dożylnym (szczyt po około dwóch minutach), ale dosyć krótko (20–30 minut), natomiast przy podaniu doustnym działanie rozpoczyna się po około 30–60 minutach i utrzymuje się do 6 godzin. W małych dawkach wywołuje efekty podobne do innych opioidów: [[znieczulenie]], zanik lęku, [[euforia]]. Duże dawki stosowane w anestezjologii (najczęściej podawane pacjentom przed zabiegami operacyjnymi) wywołują silne objawy ze strony układu nerwowego.


=== Mechanizm działania ===
Występują przede wszystkim:
Jako agonista receptorów zmniejsza stężenie cAMP (następuje pobudzenie receptorów opioidowych, co powoduje wymianę [[Guanozyno-5′-trifosforan|GTP]] na [[Guanozyno-5′-difosforan|GDP]] w białkach G, a to obniża poziom [[Cyklaza adenylowa|cyklazy adenylowej]]), co z kolei skutkuje zmniejszeniem napływu jonów wapniowych do wnętrza komórki. Wskutek tego następuje [[hiperpolaryzacja]] błony komórkowej, która hamuje przesyłanie impulsów nerwowych. Stąd wynika efekt przeciwbólowy, który wywołuje fentanyl. Lek hamuje wydzielanie m.in. [[Substancja P|substancji P]], [[Kwas γ-aminomasłowy|GABA]], [[Dopamina|dopaminy]], [[Acetylocholina|acetylocholiny]], [[Noradrenalina|noradrenaliny]], [[Wazopresyna|wazopresyny]], [[Somatostatyna|somatostatyny]], [[Insulina|insuliny]] i [[Glukagon|glukagonu]]. Metabolizm fentanylu odbywa się za pośrednictwem [[Cytochrom P450|CYP450]] (dokładniej: CYP3A4). Substancja ta wpływa również na [[nerw błędny]]<ref name="CID" /><ref>{{Cytuj |autor = Carlos F. Ramos-Matos, Karlyle G. Bistas, Wilfredo Lopez-Ojeda |tytuł = Fentanyl |data = 2024 |data dostępu = 2024-07-07 |miejsce = Treasure Island (FL) |wydawca = StatPearls Publishing |pmid = 29083586 |url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK459275/}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Carlos F. Ramos-Matos, Karlyle G. Bistas, Wilfredo Lopez-Ojeda |tytuł = Fentanyl |data = 2024 |data dostępu = 2024-07-07 |miejsce = Treasure Island (FL) |wydawca = StatPearls Publishing |pmid = 29083586 |url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK459275/}}</ref><ref name=":0">{{Cytuj |tytuł = Fentanyl |data dostępu = 2024-07-07 |opublikowany = go.drugbank.com |url = https://go.drugbank.com/drugs/DB00813 |język = en}}</ref><ref name=":1">{{Cytuj |tytuł = Fentanyl - dawkowanie, zastosowanie, opis leku |data dostępu = 2024-07-07 |opublikowany = www.doz.pl |url = https://www.doz.pl/leki/w405-fentanyl}}</ref>.


=== Działania niepożądane<ref name="CID" /><ref>{{Cytuj |tytuł = Fentanyl - Alcohol and Drug Foundation |data dostępu = 2024-07-07 |opublikowany = adf.org.au |url = https://adf.org.au/drug-facts/fentanyl/ |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Fentanyl Kalceks, 0,05 mg/mL, roztwór do wstrzykiwań |data = 2022-5-4 |data dostępu = 2024-7-7 |url = https://rejestrymedyczne.ezdrowie.gov.pl/api/rpl/medicinal-products/37893/leaflet}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = FENTANYL WZF, 50 mikrogramów/ml, roztwór do wstrzykiwań |data = 2024-03-21 |data dostępu = 2024-07-07 |url = https://rejestry.ezdrowie.gov.pl/api/rpl/medicinal-products/2404/leaflet}}</ref>: ===
* [[halucynacje]] wzrokowe
* [[Halucynacje|omamy]] czuciowe
* silne złudzenia przestrzenne związane z zanikaniem [[Potencjał czynnościowy|impulsów nerwowych]]{{fakt|data=2022-04}}
* zanik [[lęk]]u
* znieczulenie fizyczno-psychiczne
* odmienne stany świadomości związane z zaburzeniami pracy [[mózg]]u (zwłaszcza podwzgórza){{fakt|data=2022-04}}.


* nadzwyczajna euforia
Działanie przeciwbólowe fentanylu jest związane z odcięciem pacjenta od świata zewnętrznego i skupieniem jego uwagi na odbiorze sygnałów z podświadomości{{fakt|data=2022-04}}, przy czym występuje tzw. [[sen na jawie]]. Lek ma niewielki wpływ na układ krążenia. Wykazuje wszystkie typowe dla opioidów działania ośrodkowe. Przy zanikaniu jego działania można odczuwać stany rozdrażnienia, lęku oraz paranoi psychotycznej objawiającej się urojeniami.
* nudności, wymioty
* [[Zaparcie|zaparcia]]/[[biegunka]], [[Dyspepsja|dyspepcja]] (niestrawność), [[Wzdęcie|wzdęcia]]
* zmniejszony apetyt, [[Jadłowstręt psychiczny|jadłowstręt]]
* osłabienie i zmęczenie
* [[mioza]] (zwężenie źrenic)
* zawroty głowy
* ból głowy
* nieskładna, bełkotliwa mowa
* zaburzenia równowagi i chodu
* wolne tętno, [[Niedociśnienie|obniżone]]/[[Nadciśnienie tętnicze|podwyższone ciśnienie krwi]], wahania ciśnienia krwi
* wysypka, świąd
* ból w klatce piersiowej
* spowolnione oddychanie, [[depresja oddechowa]]
* niebieskawe usta i cera
* omdlenie
* śpiączka
* nadmierna potliwość
* ból brzucha
* zaburzenia smaku
* [[omamy]], halucynacje
* [[splątanie]]
* suchość błony śluzowej jamy ustnej
* [[Mioklonie|mioklonia]] (niekontrolowane skurcze mięśni), [[atonia]]
* [[drgawki]]
* zaburzenia widzenia: brak ostrości widzenia, [[diplopia]]
* [[Parestezja|parestezje]]
* niedrożność jelit
* [[depersonalizacja]]
* duszności
* depresja, chwiejność emocjonalna, zaburzenia nastroju
* [[Tachykardia|przyspieszone]]/[[Bradykardia|spowolnione bicie serca]]
* [[zatrzymanie akcji serca]]
* [[arytmia]]
* skurcze m.in. oskrzeli, krtani, mięśni gardła (dławienie się, [[bezdech]], trudności z przełykaniem)
* zapalenie żył, ból żył
* [[czkawka]], [[hiperwentylacja]]
* zmniejszona temperatura ciała ([[hipotermia]]), [[dreszcze]], drżenia
* powiększenie brzucha
* [[Majaczenie|majaczenia]], [[Koszmar senny|koszmary senne]]
* [[Przeczulica|hiperastezja]] opioidowa
* przekrwienie płuc, [[zapalenie płuc]]
* [[Niedokrwistość|anemia]]
* [[Ropień|ropnie]] skóry
* [[tężec]]
* choroby wątroby
* obrzęk twarzy, obrzęk obwodowy
* gorączka


=== Przeciwwskazania ===
Po przedawkowaniu fentanyl powoduje zgon przez [[Depresja oddechowa|depresję układu oddechowego]] (uduszenie). Dokładne dawki graniczne fentanylu powodujące [[śpiączka|śpiączkę]] oraz [[śmierć]] nie są obecnie znane{{fakt|data=2022-04}}.
Należy zachować ostrożność u pacjentów z zaburzeniami układu oddechowego, ze względu na możliwość wystąpienia depresji oddechowej. Dolegliwości układu pokarmowego mogą być równie niebezpieczne, ponieważ substancja ta może mieć wpływ na zwiększanie napięcia mięśni gładkich przewodu pokarmowego. Zaburzenia wątroby lub nerek mogą wydłużać czas działania fentanylu. Należy zachować szczególną ostrożność u pacjentów z zaburzeniami niedoczynnością tarczycy, astmą, otyłością oraz miasteniami. Nie zaleca się stosowania leku u osób nieletnich ze względu na ryzyko depresji oddechowej prowadzącej do śmierci oraz u pacjentów w podeszłym wieku, u których przejawia się zwiększona wrażliwość na substancję oraz potwierdzony przedłużony okres półtrwania. Nie należy stosować fentanylu jednocześnie z lekami grupy SSRI, SNRI czy inhibitorami MAO, bowiem zwiększa to ryzyko wystąpienia zespołu serotoninowego. Nie powinno się jednocześnie przyjmować fentanylu z innymi lekami działającymi depresyjnie na [[Ośrodkowy układ nerwowy|OUN]], czyli m.in. [[Benzodiazepiny (leki)|benzodiazepiny]], alkohol, inne opioidy, leki nasenne, itd.


=== Wpływ fentanylu na ciążę i laktację ===
'''Stosowane dawki:'''
Dane dotyczące wpływu fentanylu na ciążę, poród oraz płodność są niewystarczające do postawienia pewnych tez, jednak na podstawie badań przeprowadzanych na innych opioidach, można stwierdzić, że w przypadku ciąży, podczas której matka przyjmowała fentanyl, dziecko może po urodzeniu cierpieć na [[zespół abstynencyjny]] (substancja ta przenika przez łożysko)<ref name=":0" />. Nie przewiduje się, żeby krótkotrwałe przyjmowanie fentanylu w ciąży, np. podczas operacji, miało znaczący wpływ na zdolności mentalne dziecka. Jednakże według przeprowadzonych badań, długotrwałe stosowanie tejże substancji lub przyjmowanie zbyt wysokich dawek, może wywołać lub zwiększyć ryzyko wystąpienia komplikacji podczas porodu (tj. cesarskie cięcie, poród przedwczesny, urodzenie martwego dziecka), przebiegu ciąży lub po urodzeniu dziecka (zbyt niski wzrost). Niektóre badania sugerują, iż opioidy mogą wpływać na wystąpienie wad wrodzonych (np. wady serca, rozszczep wargi, podniebienia). Ogólnie wiadomo, że fentanyl przenika do mleka matki. Przyjęto, iż stosowanie fentanylu przed, w czasie ciąży oraz w trakcie laktacji, jest kwestią rozpatrywaną indywidualnie przez lekarza prowadzącego.
[[Plik:Fentanyl lollipops Actiq 400 mcg.jpg|thumb|250px|Lizaki ''Actiq'' 400 µg]]
W medycynie używany w formie tabletek, roztworu do iniekcji oraz plastrów 12, 25, 50, 100&nbsp;µg/h (plastry zaczynają działać po około 15 godzinach od przyklejenia i wtedy dopiero odpowiednia dawka dostaje się do krwi) i ampułek 100 i 500&nbsp;µg do iniekcji.


=== '''Stosowane dawki''' ===
Inną formą podawania fentanylu są lizaki ''Actiq'' firmy Cephalon, w których znajduje się cytrynian fentanylu w dawkach od 200&nbsp;µg do 1,6&nbsp;mg. Lizaki są produkowane w sześciu dawkach i oznaczone kolorami:
Fentanyl może być przyjmowany dożylnie, domięśniowo, przezskórnie (w postaci plastrów naklejanych na skórę), donosowo (w postaci lotnego aerozolu do nosa), dooponowo, doustnie (tabletki rozpuszczalne w ustach lub podjęzykowe).
{| class="wikitable"
|+Właściwości fentanylu w zależności od drogi przyjęcia<ref name="CID" /><ref name=":0" />
!Droga przyjęcia
!Biodostępność [%]
!C<sub>max</sub>
!T<sub>max</sub>
!AUC
|-
|podjęzykowo (pastylki)
|54
|
|
|
|-
|podjęzykowo (aerozol)
|76
|0,20 ± 0,06 ng/ml dla dawki 100 µg
1,61 ± 0,60 ng/ml dla dawki 800 µg
|0,69–1,25 godziny
|1,25 ± 0,67 ng*h/ml dla dawki 100 µg
10,38 ± 3,70 ng*h/ml dla dawki 800 µg
|-
|przezśluzówkowo (pastylki)
|50
|0,4 ± 0,1 ng/ml dla dawki 200 µg
2,5 ± 0,6 ng/ml dla dawki 1600 µg
|20–40 minut
|172 ± 96 ng*min/ml dla dawki 200 µg
1508 ± 1360 ng*min/ml dla dawki 1600 µg
|-
|podpoliczkowo (pastylki)
|65
|Brak danych
|Brak danych
|Brak danych
|-
|donosowo (aerozol)
|ok. 64
|815 ± 301pg/ml
|mniej niż 1 godzinę (dawka: 200µg/100µl)
|3772pg*h/ml
|-
|przezskórnie
|Brak danych
|0,24 ± 0,20 ng/ml
|3,6 ± 1,3 godz
|0,42 ± 0,35 ng/ml*h
|}

==== Dawkowanie<ref>{{Cytuj |autor = Carlos F. Ramos-Matos, Karlyle G. Bistas, Wilfredo Lopez-Ojeda |tytuł = Fentanyl |data = 2024 |data dostępu = 2024-07-07 |miejsce = Treasure Island (FL) |wydawca = StatPearls Publishing |pmid = 29083586 |url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK459275/}}</ref>: ====

* [[Premedykacja|analgezja przedoperacyjna]]: 50-100 mcg dożylnie lub domięśniowo w pojedynczej dawce 30-60 minut przed zabiegiem
* dodatek do znieczulenia: 2-50 mcg dożylnie w pojedynczej dawce (2-20 mcg dla dawek niższych, 20-50 mcg dla dawek wyższych)
* dodatek do znieczulenia miejscowego: 50-100 mcg dożylnie/domięśniowo w pojedynczej dawce
* ogólne znieczulenie: 20-50 mcg/kg dożylnie w pojedynczej dawce *u pacjentów wysokiego ryzyka w skomplikowanych zabiegach chirurgicznym należy stosować lek w połączeniu z tlenem i środkiem miorelaksacyjnym (zwiotczającym mięśnie), pojedyncza dawka może wynieść wtedy do 150 mcg/kg
* łagodzenie bólu pooperacyjnego: 50-100 mcg co 1-2 godzinę w razie potrzeby lub naprzemiennie 0,5-1,5 mcg/kg w razie potrzeby

[[Plik:Fentanyl patch packages.jpg|mały|230x230px|Fentanyl jest lekiem dostępnym tylko na receptę.]]

==== Preparaty dostępne w Polsce<ref>{{Cytuj |tytuł = Fentanyl - Medycyna Praktyczna |data dostępu = 2024-07-07 |opublikowany = www.mp.pl |url = https://www.mp.pl/pacjent/leki/subst.html?id=1000}}</ref>: ====

* ''AuroFena'' (tabletki podpoliczkowe): 100, 200, 400 µg
* ''Durogesic'' (system transdermalny, plaster): 12, 25, 50, 75,100 µg/h
* ''Effentora'' (tabletki podpoliczkowe): 100, 200, 400 µg/h
* ''Fentanyl Actavis'' (system transdermalny, plaster): 25, 50, 75, 100 µg/h
* ''Fentanyl WZF'' (roztwór do wstrzykiwań): 50 µg/ml
* ''Instanyl'' (aerozol do nosa, roztwór): 50, 100, 200 µg/dawkę
* ''Matrifen'' (system transdermalny, plaster): 12, 25, 50, 75, 100 µg/h
* ''PecFent'' (aerozol do nosa, roztwór): 100, 400 µg/dawkę
* ''Submena'' (tabletki podjęzykowe): 100, 200, 400, 800 µg
* ''Vellofent'' (tabletki podjęzykowe): 67, 133, 267, 400, 533, 800 µg

[[Plik:Fentanyl lollipops Actiq 400 mcg.jpg|thumb|283x283px|Lizaki ''Actiq'' 400 µg]]Inną formą podawania fentanylu są lizaki ''Actiq'' firmy Cephalon, w których znajduje się cytrynian fentanylu w dawkach od 200&nbsp;µg do 1,6&nbsp;mg. Lizaki są produkowane w sześciu dawkach i oznaczone kolorami:
* ''Actiq'' 200&nbsp;µg – szary
* ''Actiq'' 200&nbsp;µg – szary
* ''Actiq'' 400&nbsp;µg – niebieski
* ''Actiq'' 400&nbsp;µg – niebieski
Linia 130: Linia 246:
Dawki wydają się bardzo duże, lecz biodostępność leku przy wchłanianiu przez błonę śluzową ust i po połknięciu nie jest całkowita – wynosi około 33%. Generyczną wersję ''Actiq'' wprowadził pod koniec września 2006 roku Barr Pharmaceuticals Inc. Lizaki z fentanylem znalazły zastosowanie w [[ratownictwo medyczne|ratowaniu]] [[ranny]]ch na polu walki m.in. w [[United States Armed Forces|Siłach Zbrojnych USA]].
Dawki wydają się bardzo duże, lecz biodostępność leku przy wchłanianiu przez błonę śluzową ust i po połknięciu nie jest całkowita – wynosi około 33%. Generyczną wersję ''Actiq'' wprowadził pod koniec września 2006 roku Barr Pharmaceuticals Inc. Lizaki z fentanylem znalazły zastosowanie w [[ratownictwo medyczne|ratowaniu]] [[ranny]]ch na polu walki m.in. w [[United States Armed Forces|Siłach Zbrojnych USA]].


==== Dawka śmiertelna ====
'''Właściwości farmakokinetyczne'''
[[Plik:Fentanyl. 2 milligrams. A lethal dose in most people.jpg|mały|223x223px|2 mg fentanylu, czyli przyjęta przez DEA dawka śmiertelna]]
Fentanyl ma dożylną dawkę śmiertelną [[Dawka śmiertelna|LD<sub>50</sub>]] wynoszącą 2,91 mg/kg u szczurów, doustną dawkę LD<sub>50</sub> wynoszącą 18 mg/kg u szczurów i 368 mg/kg u myszy. Wartość LD<sub>50</sub> u ludzi nie jest znana. [[Drug Enforcement Administration|DEA]] podaje, że uznawaną za śmiertelną dawkę u ludzi stanowi 2 mg.


=== Przedawkowanie ===
W 84% wiąże się z [[białka]]mi osocza. Metabolizowany jest głównie w wątrobie (około 90% – N-[[Dealkilowanie|dealkilacja]], [[utlenianie]]), metabolity wydalane z moczem, około 10% wydalane w postaci niezmienionej a około 75% podanej dawki jest usuwane z organizmu w ciągu 24 godzin.
Objawy przedawkowania obejmują m.in. depresję oddechową, senność, otępienie, śpiączkę, wiotkość mięśni szkieletowych, zimną i wilgotną skórę, znaczne zwężenie źrenic, obrzęk płuc, bradykardię, niedociśnienie, niedrożność dróg oddechowych, nietypowe chrapanie, sina skóra i usta.

Postępowanie w przypadku przedawkowania to najczęściej zatwierdzone przez FDA podanie nalokson lub naltreksonu. W przypadku znacznego napięcia mięśniowego należy podać dożylny bloker nerwowo-mięśniowy<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref>{{Cytuj |tytuł = Facts About Fentanyl |opublikowany = DEA |url = https://www.dea.gov/resources/facts-about-fentanyl |język = en}}</ref>. Bradykardię można kontrolować stosując atropinę<ref name="CID" />.


== Zastosowanie ==
== Zastosowanie ==
Linia 143: Linia 264:


Fentanyl może działać uzależniająco i dlatego obrót nim podlega takim samym przepisom jak innych narkotycznych leków przeciwbólowych. Przewlekłe stosowanie fentanylu powoduje wystąpienie [[Tolerancja farmakologiczna|tolerancji farmakologicznej]].
Fentanyl może działać uzależniająco i dlatego obrót nim podlega takim samym przepisom jak innych narkotycznych leków przeciwbólowych. Przewlekłe stosowanie fentanylu powoduje wystąpienie [[Tolerancja farmakologiczna|tolerancji farmakologicznej]].

== Przeciwwskazania ==
Nie należy stosować fentanylu w przypadku nadwrażliwości na lek, a także podczas jednoczesnego leczenia [[Inhibitory monoaminooksydazy|inhibitorami MAO]]. Jeśli chory nie jest wentylowany mechanicznie może wystąpić [[depresja oddechowa]] i [[choroby zaporowe płuc]] m.in. [[przewlekła obturacyjna choroba płuc|POChP]]. Należy zachować ostrożność u pacjentów z przewlekłą niewydolnością oddechową, [[miastenia|miastenią]], niedoczynnością tarczycy, ciężkim upośledzeniem czynności wątroby, jak również u pacjentów z astmą (z uwagi na możliwość wystąpienia skurczu oskrzeli). Fentanyl nie może być zastosowany przy operacjach [[Cięcie cesarskie|cesarskiego cięcia]] do czasu wydobycia [[dziecko|dziecka]]. Fentanyl przechodzi do [[mleko ludzkie|mleka matki]].

== Działania niepożądane ==
Depresja ośrodka oddechowego, czasami nudności, wymioty, [[bradykardia]], [[hipotonia]], wyjątkowo skurcz oskrzeli. Po dużych dawkach obserwuje się niewielką sztywność mięśni klatki piersiowej, co może utrudniać sztuczną wentylację.

== Interakcje ==
Nasila działanie [[ketamina|ketaminy]] oraz [[depresanty|leków wpływających depresyjnie]] na [[ośrodkowy układ nerwowy|OUN]]. Alkohol nasila działania niepożądane. Czyste antagonisty receptora opioidowego (np. [[nalokson]]) znoszą działanie fentanylu przez wypieranie go z receptorów.


== Pozamedyczne zastosowania fentanylu ==
== Pozamedyczne zastosowania fentanylu ==
Linia 159: Linia 271:
=== Właściwości narkotyczne ===
=== Właściwości narkotyczne ===
Fentanyl (i jego pochodne) jest produkowany nielegalnie (między innymi w [[Meksyk]]u<ref>{{Cytuj | url=https://wiadomosci.poinformowani.pl/artykul/42556-meksyk-przechwycono-rekordowa-ilosc-fentanylu | tytuł=Meksyk: przechwycono rekordową ilość fentanylu | opublikowany=poinformowani.pl | data dostępu=2024-04-23}}</ref>) i używany jako substytut [[heroina|heroiny]]. W Polsce jest pozyskiwany z plastrów przeciwbólowych, przy współudziale [[lekarz]]y<ref>https://radiopoznan.fm/informacje/pozostale/handlowala-receptami-na-fentanyl-stanie-przed-sadem-lekarskim</ref><ref>https://wydarzenia.interia.pl/wielkopolskie/news-niebezpieczny-proceder-w-poznaniu-lekarka-sprzedawala-recept,nId,7588461</ref><ref>https://www.rynekzdrowia.pl/Farmacja/Lekarka-wystawila-i-sprzedala-blisko-800-recept-na-fentanyl-Grozi-jej-do-8-lat-wiezienia,259934,6.html?mp=promo</ref><ref>https://gloswielkopolski.pl/policja-zatrzymala-trzech-ortopedow-z-poznania-za-lapowke-mieli-wystawiac-recepty-na-opioidy/ar/c1p2-26490413</ref><ref>https://uwaga.tvn.pl/reportaze/uwaga-extra/fentanyl-w-zurominie-sa-zatrzymania-i-pierwsze-zarzuty-st7979610</ref><ref>https://uwaga.tvn.pl/reportaze/uwaga-extra/jest-decyzja-sadu-w-sprawie-ducha-z-zuromina-i-pozostalych-zatrzymanych-st7980774</ref>.
Fentanyl (i jego pochodne) jest produkowany nielegalnie (między innymi w [[Meksyk]]u<ref>{{Cytuj | url=https://wiadomosci.poinformowani.pl/artykul/42556-meksyk-przechwycono-rekordowa-ilosc-fentanylu | tytuł=Meksyk: przechwycono rekordową ilość fentanylu | opublikowany=poinformowani.pl | data dostępu=2024-04-23}}</ref>) i używany jako substytut [[heroina|heroiny]]. W Polsce jest pozyskiwany z plastrów przeciwbólowych, przy współudziale [[lekarz]]y<ref>https://radiopoznan.fm/informacje/pozostale/handlowala-receptami-na-fentanyl-stanie-przed-sadem-lekarskim</ref><ref>https://wydarzenia.interia.pl/wielkopolskie/news-niebezpieczny-proceder-w-poznaniu-lekarka-sprzedawala-recept,nId,7588461</ref><ref>https://www.rynekzdrowia.pl/Farmacja/Lekarka-wystawila-i-sprzedala-blisko-800-recept-na-fentanyl-Grozi-jej-do-8-lat-wiezienia,259934,6.html?mp=promo</ref><ref>https://gloswielkopolski.pl/policja-zatrzymala-trzech-ortopedow-z-poznania-za-lapowke-mieli-wystawiac-recepty-na-opioidy/ar/c1p2-26490413</ref><ref>https://uwaga.tvn.pl/reportaze/uwaga-extra/fentanyl-w-zurominie-sa-zatrzymania-i-pierwsze-zarzuty-st7979610</ref><ref>https://uwaga.tvn.pl/reportaze/uwaga-extra/jest-decyzja-sadu-w-sprawie-ducha-z-zuromina-i-pozostalych-zatrzymanych-st7980774</ref>.
[[Plik:Clinical photo of necrotic ulceration.png|mały|270x270px|Rana spowodowana iniekcyjnym przyjęciem mieszanki ksylazyny i fentanylu]]

Powoduje błogostan, znieczulenie, przyjemne otępienie, rozluźnienie mięśni, rozleniwienie, senność, delikatną [[euforia|euforię]], poza tym posiada charakterystyczne dla innych opioidów działanie powodujące odsunięcie wszelkich problemów, uczucie że zło zniknęło. Sny w trakcie [[odurzenie|odurzenia]] fentanylem są niezwykle realistyczne, w niektórych przypadkach są to [[świadomy sen|sny świadome]]. Właściwości [[narkotyk]]u sprawiają, że [[Narkomania|narkoman]] ma chęć ponownego zażycia dla miłych efektów<ref>https://fakty.tvn24.pl/zobacz-fakty/lekarz-mogl-zazywac-fentanyl-na-dyzurze-a-dyrektor-szpitala-mial-o-tym-wiedziec-ukaral-ratowniczki-sygnalistki-st7904665</ref><ref>https://www.youtube.com/watch?v=LqMGJKKmvlY</ref>, a to uzależniająca substancja, która może powodować [[uzależnienie]] fizjologiczne.
Powoduje błogostan, znieczulenie, przyjemne otępienie, rozluźnienie mięśni, rozleniwienie, senność, delikatną [[euforia|euforię]], poza tym posiada charakterystyczne dla innych opioidów działanie powodujące odsunięcie wszelkich problemów, uczucie że zło zniknęło. Sny w trakcie [[odurzenie|odurzenia]] fentanylem są niezwykle realistyczne, w niektórych przypadkach są to [[świadomy sen|sny świadome]]. Właściwości [[narkotyk]]u sprawiają, że [[Narkomania|narkoman]] ma chęć ponownego zażycia dla miłych efektów<ref>https://fakty.tvn24.pl/zobacz-fakty/lekarz-mogl-zazywac-fentanyl-na-dyzurze-a-dyrektor-szpitala-mial-o-tym-wiedziec-ukaral-ratowniczki-sygnalistki-st7904665</ref><ref>https://www.youtube.com/watch?v=LqMGJKKmvlY</ref>, a to uzależniająca substancja, która może powodować [[uzależnienie]] fizjologiczne.


W celach rekreacyjnych fentanyl przeważnie jest palony, wstrzykiwany<ref>https://fakty.tvn24.pl/fakty-po-poludniu/lekarz-ze-szpitala-zeromskiego-w-krakowie-ktory-mogl-przyjmowac-fentanyl-zlozyl-wypowiedzenie-st7907849</ref> lub zażywany doustnie (wchłania się przez błony śluzowe jamy ustnej). Związek ma niską temperaturę parowania, około 40&nbsp;°C. Rozprowadzany jest w formie proszku i roztworu, który podgrzewa się, nie dotykając go ogniem, i wdycha opary (ten sposób zażywania niesie za sobą najmniejsze ryzyko śmierci).
W celach rekreacyjnych fentanyl przeważnie jest palony, wstrzykiwany<ref>https://fakty.tvn24.pl/fakty-po-poludniu/lekarz-ze-szpitala-zeromskiego-w-krakowie-ktory-mogl-przyjmowac-fentanyl-zlozyl-wypowiedzenie-st7907849</ref> lub zażywany doustnie (wchłania się przez błony śluzowe jamy ustnej). Związek ma niską temperaturę parowania, około 40&nbsp;°C. Rozprowadzany jest w formie proszku i roztworu, który podgrzewa się, nie dotykając go ogniem, i wdycha opary (ten sposób zażywania niesie za sobą najmniejsze ryzyko śmierci). Uliczny fentanyl bywa mieszany z innymi substancjami zwiększającymi jego masę, potencjał uzależniający i wydłużającymi okres półtrwania, np. z [[Ksylazyna|ksylazyną]].


Fentanyl jest niezwykle niebezpiecznym narkotykiem ze względu na trudność precyzyjnego dawkowania. W większych dawkach powoduje senność nie do pokonania oraz [[wymioty]]. Przedawkowanie powoduje [[Depresja oddechowa|depresję oddechową]], co może prowadzić do śmierci.
Fentanyl jest niezwykle niebezpiecznym narkotykiem ze względu na trudność precyzyjnego dawkowania. W większych dawkach powoduje senność nie do pokonania oraz [[wymioty]]. Przedawkowanie powoduje [[Depresja oddechowa|depresję oddechową]], co może prowadzić do śmierci.

Wersja z 12:53, 7 lip 2024

Fentanyl
Ogólne informacje
Wzór sumaryczny

C22H28N2O

Masa molowa

336,47 g/mol

Wygląd

biały lub prawie biały proszek[1]

Identyfikacja
Numer CAS

437-38-7
990-73-8 (cytrynian)

PubChem

3345

DrugBank

DB00813

Podobne związki
Podobne związki

karfentanyl, sufentanyl, alfentanyl, butyrofentanyl

Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą
stanu standardowego (25 °C, 1000 hPa)
Klasyfikacja medyczna
ATC

N01AH01, N02AB03, N01AH51

Legalność w Polsce

środek odurzający grupy I-N

Stosowanie w ciąży

kategoria C

Multimedia w Wikimedia Commons

Fentanyl (łac. fentanylum) – organiczny związek chemiczny, pochodna piperydyny; syntetyczny środek przeciwbólowy i anestezjologiczny, syntetyczny opioid. Jest agonistą receptorów opioidowych. Pobudza wytwarzanie serotoniny[6], zmniejsza stężenie endorfin w osoczu[7][8]. Ma bezpośredni wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Podobnie jak inne opioidy powoduje bardzo silne uzależnienie.

Historia

W latach 50. XX wieku dr Paul Janssen wraz ze swoim zespołem postanowił opracować lek mający podobne właściwości przeciwbólowe jak morfina czy meperydyna, który będzie miał mniej skutków ubocznych i wyższy potencjał terapeutyczny. Obrano sobie za cel wytworzenie substancji, która będzie bardziej rozpuszczalna w rozpuszczalnikach niepolarnych oraz szybciej przenikająca barierę krew-mózg. Wreszcie w 1957 roku uzyskano fenoperydynę, która była około 25 razy silniejsza niż morfina. Jednakże zespół Janssena nie przerwał eksperymentów i wskutek doświadczeń i badań na fenoperydynie, uzyskał w 1960 roku syntetyczny opioid zwany fentanylem. Był to lek około 100-200 razy silniejszy niż sama morfina, co potwierdzono w doświadczeniach przeprowadzanych na zwierzętach. Był uważany za najsilniejszy i najlepiej rozpuszczalny w tłuszczach opioid (teraz znane są inne, silniejsze opioidy, takie jak np. sufentanyl i karfentanyl)[9][10][11]. Fentantyl został zatwierdzony do użycia przez FDA w 1968 roku.

Analogi

Znanych jest wiele analogów fentanylu o znaczeniu farmaceutycznym, np. alfentanyl, butyrfentanyl, sufentanyl, remifentanyl i karfentanyl. Wszystkie wykazują podobne właściwości, choć różnią się aktywnością.

Synteza chemiczna

Fentanyl otrzymuje się po wielu reakcjach chemicznych, których substratem, (prekursorem) jest najczęściej 4-piperydon[12].

Popularna synteza fentanylu odbywa się zaczynając od 1-benzylopiperydyno-4-onu, który jest kondensowany z aniliną. Następnie następuje redukcja do 1-benzylo-4-anilinopiperydyna (3.1.60) jest acylowana przy użyciu bezwodnika kwasu propionowego. Otrzymaną 1-benzylo-4-N-propinoyloanilinopiperydynę poddaje się debenzylacji przy użyciu wodoru i katalizatora, w wyniku czego otrzymuje się 4-N-propanoyloanilinopiperydynę, która z kolei jest alkilowana 2-fenyloetylochlorkiem lub tosylanem w MIBK w obecności jodku potasu, w wyniku czego powstaje fentanyl[13]. Udoskonalono powyższą metodę wychodząc bezpośrednio z 1-(2-fenetylo)piperydyno-4-onu[14].

Działanie

Fentanyl jest bardzo silnym lekiem przeciwbólowym i anestezjologicznym z grupy agonistów receptorów opioidowych (silny agonista receptora μ i słaby δ i κ). Działa natychmiast po podaniu dożylnym (szczyt po około dwóch minutach), ale dosyć krótko (20–30 minut), natomiast przy podaniu doustnym działanie rozpoczyna się po około 30–60 minutach i utrzymuje się do 6 godzin. W małych dawkach wywołuje efekty podobne do innych opioidów: znieczulenie, zanik lęku, euforia. Duże dawki stosowane w anestezjologii (najczęściej podawane pacjentom przed zabiegami operacyjnymi) wywołują silne objawy ze strony układu nerwowego.

Mechanizm działania

Jako agonista receptorów zmniejsza stężenie cAMP (następuje pobudzenie receptorów opioidowych, co powoduje wymianę GTP na GDP w białkach G, a to obniża poziom cyklazy adenylowej), co z kolei skutkuje zmniejszeniem napływu jonów wapniowych do wnętrza komórki. Wskutek tego następuje hiperpolaryzacja błony komórkowej, która hamuje przesyłanie impulsów nerwowych. Stąd wynika efekt przeciwbólowy, który wywołuje fentanyl. Lek hamuje wydzielanie m.in. substancji P, GABA, dopaminy, acetylocholiny, noradrenaliny, wazopresyny, somatostatyny, insuliny i glukagonu. Metabolizm fentanylu odbywa się za pośrednictwem CYP450 (dokładniej: CYP3A4). Substancja ta wpływa również na nerw błędny[3][15][16][17][18].

Działania niepożądane[3][19][20][21]:

Przeciwwskazania

Należy zachować ostrożność u pacjentów z zaburzeniami układu oddechowego, ze względu na możliwość wystąpienia depresji oddechowej. Dolegliwości układu pokarmowego mogą być równie niebezpieczne, ponieważ substancja ta może mieć wpływ na zwiększanie napięcia mięśni gładkich przewodu pokarmowego. Zaburzenia wątroby lub nerek mogą wydłużać czas działania fentanylu. Należy zachować szczególną ostrożność u pacjentów z zaburzeniami niedoczynnością tarczycy, astmą, otyłością oraz miasteniami. Nie zaleca się stosowania leku u osób nieletnich ze względu na ryzyko depresji oddechowej prowadzącej do śmierci oraz u pacjentów w podeszłym wieku, u których przejawia się zwiększona wrażliwość na substancję oraz potwierdzony przedłużony okres półtrwania. Nie należy stosować fentanylu jednocześnie z lekami grupy SSRI, SNRI czy inhibitorami MAO, bowiem zwiększa to ryzyko wystąpienia zespołu serotoninowego. Nie powinno się jednocześnie przyjmować fentanylu z innymi lekami działającymi depresyjnie na OUN, czyli m.in. benzodiazepiny, alkohol, inne opioidy, leki nasenne, itd.

Wpływ fentanylu na ciążę i laktację

Dane dotyczące wpływu fentanylu na ciążę, poród oraz płodność są niewystarczające do postawienia pewnych tez, jednak na podstawie badań przeprowadzanych na innych opioidach, można stwierdzić, że w przypadku ciąży, podczas której matka przyjmowała fentanyl, dziecko może po urodzeniu cierpieć na zespół abstynencyjny (substancja ta przenika przez łożysko)[17]. Nie przewiduje się, żeby krótkotrwałe przyjmowanie fentanylu w ciąży, np. podczas operacji, miało znaczący wpływ na zdolności mentalne dziecka. Jednakże według przeprowadzonych badań, długotrwałe stosowanie tejże substancji lub przyjmowanie zbyt wysokich dawek, może wywołać lub zwiększyć ryzyko wystąpienia komplikacji podczas porodu (tj. cesarskie cięcie, poród przedwczesny, urodzenie martwego dziecka), przebiegu ciąży lub po urodzeniu dziecka (zbyt niski wzrost). Niektóre badania sugerują, iż opioidy mogą wpływać na wystąpienie wad wrodzonych (np. wady serca, rozszczep wargi, podniebienia). Ogólnie wiadomo, że fentanyl przenika do mleka matki. Przyjęto, iż stosowanie fentanylu przed, w czasie ciąży oraz w trakcie laktacji, jest kwestią rozpatrywaną indywidualnie przez lekarza prowadzącego.

Stosowane dawki

Fentanyl może być przyjmowany dożylnie, domięśniowo, przezskórnie (w postaci plastrów naklejanych na skórę), donosowo (w postaci lotnego aerozolu do nosa), dooponowo, doustnie (tabletki rozpuszczalne w ustach lub podjęzykowe).

Właściwości fentanylu w zależności od drogi przyjęcia[3][17]
Droga przyjęcia Biodostępność [%] Cmax Tmax AUC
podjęzykowo (pastylki) 54
podjęzykowo (aerozol) 76 0,20 ± 0,06 ng/ml dla dawki 100 µg

1,61 ± 0,60 ng/ml dla dawki 800 µg

0,69–1,25 godziny 1,25 ± 0,67 ng*h/ml dla dawki 100 µg

10,38 ± 3,70 ng*h/ml dla dawki 800 µg

przezśluzówkowo (pastylki) 50 0,4 ± 0,1 ng/ml dla dawki 200 µg

2,5 ± 0,6 ng/ml dla dawki 1600 µg

20–40 minut 172 ± 96 ng*min/ml dla dawki 200 µg

1508 ± 1360 ng*min/ml dla dawki 1600 µg

podpoliczkowo (pastylki) 65 Brak danych Brak danych Brak danych
donosowo (aerozol) ok. 64 815 ± 301pg/ml mniej niż 1 godzinę (dawka: 200µg/100µl) 3772pg*h/ml
przezskórnie Brak danych 0,24 ± 0,20 ng/ml 3,6 ± 1,3 godz 0,42 ± 0,35 ng/ml*h

Dawkowanie[22]:

  • analgezja przedoperacyjna: 50-100 mcg dożylnie lub domięśniowo w pojedynczej dawce 30-60 minut przed zabiegiem
  • dodatek do znieczulenia: 2-50 mcg dożylnie w pojedynczej dawce (2-20 mcg dla dawek niższych, 20-50 mcg dla dawek wyższych)
  • dodatek do znieczulenia miejscowego: 50-100 mcg dożylnie/domięśniowo w pojedynczej dawce
  • ogólne znieczulenie: 20-50 mcg/kg dożylnie w pojedynczej dawce *u pacjentów wysokiego ryzyka w skomplikowanych zabiegach chirurgicznym należy stosować lek w połączeniu z tlenem i środkiem miorelaksacyjnym (zwiotczającym mięśnie), pojedyncza dawka może wynieść wtedy do 150 mcg/kg
  • łagodzenie bólu pooperacyjnego: 50-100 mcg co 1-2 godzinę w razie potrzeby lub naprzemiennie 0,5-1,5 mcg/kg w razie potrzeby
Fentanyl jest lekiem dostępnym tylko na receptę.

Preparaty dostępne w Polsce[23]:

  • AuroFena (tabletki podpoliczkowe): 100, 200, 400 µg
  • Durogesic (system transdermalny, plaster): 12, 25, 50, 75,100 µg/h
  • Effentora (tabletki podpoliczkowe): 100, 200, 400 µg/h
  • Fentanyl Actavis (system transdermalny, plaster): 25, 50, 75, 100 µg/h
  • Fentanyl WZF (roztwór do wstrzykiwań): 50 µg/ml
  • Instanyl (aerozol do nosa, roztwór): 50, 100, 200 µg/dawkę
  • Matrifen (system transdermalny, plaster): 12, 25, 50, 75, 100 µg/h
  • PecFent (aerozol do nosa, roztwór): 100, 400 µg/dawkę
  • Submena (tabletki podjęzykowe): 100, 200, 400, 800 µg
  • Vellofent (tabletki podjęzykowe): 67, 133, 267, 400, 533, 800 µg
Lizaki Actiq 400 µg

Inną formą podawania fentanylu są lizaki Actiq firmy Cephalon, w których znajduje się cytrynian fentanylu w dawkach od 200 µg do 1,6 mg. Lizaki są produkowane w sześciu dawkach i oznaczone kolorami:

  • Actiq 200 µg – szary
  • Actiq 400 µg – niebieski
  • Actiq 600 µg – pomarańczowy
  • Actiq 800 µg – purpurowy
  • Actiq 1,2 mg – zielony
  • Actiq 1,6 mg – burgund.

Dawki wydają się bardzo duże, lecz biodostępność leku przy wchłanianiu przez błonę śluzową ust i po połknięciu nie jest całkowita – wynosi około 33%. Generyczną wersję Actiq wprowadził pod koniec września 2006 roku Barr Pharmaceuticals Inc. Lizaki z fentanylem znalazły zastosowanie w ratowaniu rannych na polu walki m.in. w Siłach Zbrojnych USA.

Dawka śmiertelna

2 mg fentanylu, czyli przyjęta przez DEA dawka śmiertelna

Fentanyl ma dożylną dawkę śmiertelną LD50 wynoszącą 2,91 mg/kg u szczurów, doustną dawkę LD50 wynoszącą 18 mg/kg u szczurów i 368 mg/kg u myszy. Wartość LD50 u ludzi nie jest znana. DEA podaje, że uznawaną za śmiertelną dawkę u ludzi stanowi 2 mg.

Przedawkowanie

Objawy przedawkowania obejmują m.in. depresję oddechową, senność, otępienie, śpiączkę, wiotkość mięśni szkieletowych, zimną i wilgotną skórę, znaczne zwężenie źrenic, obrzęk płuc, bradykardię, niedociśnienie, niedrożność dróg oddechowych, nietypowe chrapanie, sina skóra i usta.

Postępowanie w przypadku przedawkowania to najczęściej zatwierdzone przez FDA podanie nalokson lub naltreksonu. W przypadku znacznego napięcia mięśniowego należy podać dożylny bloker nerwowo-mięśniowy[17][18][24]. Bradykardię można kontrolować stosując atropinę[3].

Zastosowanie

Plastry z fentanylem w dawce 50 µg/h

Zastosowania fentanylu:

  • w postaci iniekcji dożylnych wodorocytrynianu fentanylu – w leczeniu bólu ostrego (np. zawał mięśnia sercowego, ból pooperacyjny)
  • w postaci plastrów przezskórnych, tabletek dopoliczkowych czy aerozoli do nosa - w leczeniu bólu przewlekłego (np. ból nowotworowy)[25][26][27]
  • w anestezjologii w czasie znieczulenia oraz w premedykacji.

Obecnie około 70% operacji w Stanach Zjednoczonych Ameryki przeprowadzanych jest z użyciem fentanylu. Jest także stosowany na oddziałach intensywnej terapii w celu uzyskania analgosedacji. Preparaty fentanylu stosuje się również w znieczuleniach przewodowych, na przykład zewnątrzoponowych i podpajęczynówkowych.

Fentanyl może działać uzależniająco i dlatego obrót nim podlega takim samym przepisom jak innych narkotycznych leków przeciwbólowych. Przewlekłe stosowanie fentanylu powoduje wystąpienie tolerancji farmakologicznej.

Pozamedyczne zastosowania fentanylu

Właściwości bojowe

Fentanyl i jego pochodne (3-metylofentanyl) są stosowane co najmniej przez rosyjskie siły specjalne tzw. Specnaz. Według agencji informacyjnych władze rosyjskie potwierdziły użycie aerozolu z tym związkiem chemicznym w 2002 roku w akcji odbijania zakładników przetrzymywanych w teatrze na Dubrowce. Podczas operacji zginęło około 100 osób, a po jej zakończeniu zmarło następne kilkadziesiąt. Według władz Rosji przyczyną śmierci nie był sam gaz, lecz osłabienie zakładników.

Właściwości narkotyczne

Fentanyl (i jego pochodne) jest produkowany nielegalnie (między innymi w Meksyku[28]) i używany jako substytut heroiny. W Polsce jest pozyskiwany z plastrów przeciwbólowych, przy współudziale lekarzy[29][30][31][32][33][34].

Rana spowodowana iniekcyjnym przyjęciem mieszanki ksylazyny i fentanylu

Powoduje błogostan, znieczulenie, przyjemne otępienie, rozluźnienie mięśni, rozleniwienie, senność, delikatną euforię, poza tym posiada charakterystyczne dla innych opioidów działanie powodujące odsunięcie wszelkich problemów, uczucie że zło zniknęło. Sny w trakcie odurzenia fentanylem są niezwykle realistyczne, w niektórych przypadkach są to sny świadome. Właściwości narkotyku sprawiają, że narkoman ma chęć ponownego zażycia dla miłych efektów[35][36], a to uzależniająca substancja, która może powodować uzależnienie fizjologiczne.

W celach rekreacyjnych fentanyl przeważnie jest palony, wstrzykiwany[37] lub zażywany doustnie (wchłania się przez błony śluzowe jamy ustnej). Związek ma niską temperaturę parowania, około 40 °C. Rozprowadzany jest w formie proszku i roztworu, który podgrzewa się, nie dotykając go ogniem, i wdycha opary (ten sposób zażywania niesie za sobą najmniejsze ryzyko śmierci). Uliczny fentanyl bywa mieszany z innymi substancjami zwiększającymi jego masę, potencjał uzależniający i wydłużającymi okres półtrwania, np. z ksylazyną.

Fentanyl jest niezwykle niebezpiecznym narkotykiem ze względu na trudność precyzyjnego dawkowania. W większych dawkach powoduje senność nie do pokonania oraz wymioty. Przedawkowanie powoduje depresję oddechową, co może prowadzić do śmierci.

Przypisy

  1. ↑ a b Farmakopea Polska VIII, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2008, s. 3491, ISBN 978-83-88157-53-0.
  2. ↑ a b Fentanyl, [w:] Merck Index. An Encyclopedia of Chemicals, Drugs, and Biologicals, wyd. 14, Whitehouse Station, New Jersey: Merck & Company, 2006, ISBN 978-0-911910-00-1, OCLC 938242785 (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g h i Fentanyl, [w:] ChemIDplus [online], United States National Library of Medicine [dostęp 2022-07-06] (ang.).
  4. ↑ a b c d Fentanyl, [w:] DrugBank [online], University of Alberta, DB00813 [dostęp 2022-07-06] (ang.).
  5. ↑ Fentanyl, cytrynian [online], karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich, 26 października 2019, numer katalogowy: F3886 [dostęp 2022-07-06]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
  6. ↑ Rui Tao i inni, Effect of fentanyl on 5-HT efflux involves both opioid and 5-HT1A receptors, „Br J Pharmacol”, 139 (8), 2003, s. 1498–1504, DOI: 10.1038/sj.bjp.0705378, PMID: 12922937, PMCID: PMC1573976 (ang.).
  7. ↑ Elina Saarenmaa i inni, Advantages of fentanyl over morphine in analgesia for ventilated newborn infants after birth: A randomized trial, „The Journal of Pediatrics”, 134 (2), 1999, s. 144–150, DOI: 10.1016/S0022-3476(99)70407-5, PMID: 9931520 (ang.).
  8. ↑ S. Lacoumenta i inni, Fentanyl and the beta-endorphin, ACTH and glucoregulatory hormonal response to surgery, „Br J Anaesth”, 59 (6), 1987, s. 713–720, DOI: 10.1093/bja/59.6.713, PMID: 2955804 (ang.).
  9. ↑ Theodore H. Stanley, The Fentanyl Story [online], 25 listopada 2014 [dostęp 2024-07-07] (ang.).
  10. ↑ Theodore H. Stanley, Talmage D. Egan, Hugo Van Aken, A Tribute to Dr. Paul A. J. Janssen: Entrepreneur Extraordinaire, Innovative Scientist, and Significant Contributor to Anesthesiology, „Anesthesia & Analgesia”, 106 (2), 2008, s. 451, DOI: 10.1213/ane.0b013e3181605add, ISSN 0003-2999 [dostęp 2024-07-07] (ang.).
  11. ↑ Theodore H. Stanley, The History of Opioid Use in Anesthetic Delivery, Edmond I Eger II, Lawrence J. Saidman, Rod N. Westhorpe (red.), New York, NY: Springer, 2014, s. 641–659, DOI: 10.1007/978-1-4614-8441-7_48, ISBN 978-1-4614-8441-7 [dostęp 2024-07-07] (ang.).
  12. ↑ Pradeep Kumar Gupta, Kumaran Ganesan, Ambuja Pande and Ramesh Chandra Malhotra, A convenient one pot synthesis of fentanyl, „Journal of Chemical Research”, 2005 (7), 2005, s. 452–453, DOI: 10.3184/030823405774309078.
  13. ↑ Synthesis of Essential Drugs [online], ScienceDirect [dostęp 2024-07-07] (ang.).
  14. ↑ Piperidine-Based Drug Discovery [online], ScienceDirect [dostęp 2024-07-07] (ang.).
  15. ↑ Carlos F. Ramos-Matos, Karlyle G. Bistas, Wilfredo Lopez-Ojeda, Fentanyl, „{{{czasopismo}}}”, Treasure Island (FL): StatPearls Publishing, 2024, PMID: 29083586 [dostęp 2024-07-07].
  16. ↑ Carlos F. Ramos-Matos, Karlyle G. Bistas, Wilfredo Lopez-Ojeda, Fentanyl, „{{{czasopismo}}}”, Treasure Island (FL): StatPearls Publishing, 2024, PMID: 29083586 [dostęp 2024-07-07].
  17. ↑ a b c d Fentanyl [online], go.drugbank.com [dostęp 2024-07-07] (ang.).
  18. ↑ a b Fentanyl - dawkowanie, zastosowanie, opis leku [online], www.doz.pl [dostęp 2024-07-07].
  19. ↑ Fentanyl - Alcohol and Drug Foundation [online], adf.org.au [dostęp 2024-07-07] (ang.).
  20. ↑ Fentanyl Kalceks, 0,05 mg/mL, roztwór do wstrzykiwań [online], 4 maja 2022 [dostęp 2024-07-07].
  21. ↑ FENTANYL WZF, 50 mikrogramów/ml, roztwór do wstrzykiwań [online], 21 marca 2024 [dostęp 2024-07-07].
  22. ↑ Carlos F. Ramos-Matos, Karlyle G. Bistas, Wilfredo Lopez-Ojeda, Fentanyl, „{{{czasopismo}}}”, Treasure Island (FL): StatPearls Publishing, 2024, PMID: 29083586 [dostęp 2024-07-07].
  23. ↑ Fentanyl - Medycyna Praktyczna [online], www.mp.pl [dostęp 2024-07-07].
  24. ↑ Facts About Fentanyl [online], DEA (ang.).
  25. ↑ Charakterystyka Produktu Leczniczego AuroFena [1]
  26. ↑ Charakterystyka Produktu Leczniczego Instanyl [2]
  27. ↑ Charakterystyka Produktu Leczniczego Matrifen [3]
  28. ↑ Meksyk: przechwycono rekordową ilość fentanylu [online], poinformowani.pl [dostęp 2024-04-23].
  29. ↑ https://radiopoznan.fm/informacje/pozostale/handlowala-receptami-na-fentanyl-stanie-przed-sadem-lekarskim
  30. ↑ https://wydarzenia.interia.pl/wielkopolskie/news-niebezpieczny-proceder-w-poznaniu-lekarka-sprzedawala-recept,nId,7588461
  31. ↑ https://www.rynekzdrowia.pl/Farmacja/Lekarka-wystawila-i-sprzedala-blisko-800-recept-na-fentanyl-Grozi-jej-do-8-lat-wiezienia,259934,6.html?mp=promo
  32. ↑ https://gloswielkopolski.pl/policja-zatrzymala-trzech-ortopedow-z-poznania-za-lapowke-mieli-wystawiac-recepty-na-opioidy/ar/c1p2-26490413
  33. ↑ https://uwaga.tvn.pl/reportaze/uwaga-extra/fentanyl-w-zurominie-sa-zatrzymania-i-pierwsze-zarzuty-st7979610
  34. ↑ https://uwaga.tvn.pl/reportaze/uwaga-extra/jest-decyzja-sadu-w-sprawie-ducha-z-zuromina-i-pozostalych-zatrzymanych-st7980774
  35. ↑ https://fakty.tvn24.pl/zobacz-fakty/lekarz-mogl-zazywac-fentanyl-na-dyzurze-a-dyrektor-szpitala-mial-o-tym-wiedziec-ukaral-ratowniczki-sygnalistki-st7904665
  36. ↑ https://www.youtube.com/watch?v=LqMGJKKmvlY
  37. ↑ https://fakty.tvn24.pl/fakty-po-poludniu/lekarz-ze-szpitala-zeromskiego-w-krakowie-ktory-mogl-przyjmowac-fentanyl-zlozyl-wypowiedzenie-st7907849

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Substancja lecznicza w klasyfikacji anatomiczno-terapeutyczno-chemicznej (ATC)
N01: Leki znieczulające
N01A – Leki do
znieczulenia ogólnego
N01AA – Etery
N01AB – Chlorowcowane węglowodory
N01AF – Barbiturany
N01AG – Barbiturany w
połączeniach z innymi lekami
N01AH – Opioidy
N01AX – Inne
N01B – Środki do
znieczulenia miejscowego
N01BA – Estry kwasu aminobenzoesowego
N01BB – Amidy
N01BC – Estry kwasu benzoesowego
N01BX – Inne
N02: Leki przeciwbólowe
N02A – Opioidy
N02AA – Naturalne alkaloidy opium
N02AB – Pochodne fenylopiperydyny
N02AC – Pochodne difenylpropylaminy
N02AD – Pochodne benzomorfanu
N02AE – Pochodne orypawiny
N02AF – Pochodne morfinanu
N02AX – Inne
N02B – Inne leki przeciwbólowe
i przeciwgorączkowe
N02BA – Kwas salicylowy
i jego pochodne
N02BB – Pirazolony
N02BE – Anilidy
N02BF – Gabapentynoidy
N02BG – Inne
N02C – Leki przeciwmigrenowe
N02CA – Alkaloidy sporyszu
N02CB – Pochodne kortykosteroidów
N02CC – Selektywne agonisty
receptora 5-HT1
N02CD – Agonisty peptydu pochodnego
genu kalcytoniny (CGRP)
N02CX – Inne
Opioidy
Opiaty i pochodne
Morfiniany
Benzomorfany
4-Fenylopiperydyny
Opioidy z otwartym łańcuchem
Anilidopiperydyny
Pochodne oripawiny
Inne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Fentanyl&oldid=74213980”