Granica polsko-niemiecka

Granica międzypaństwowa

Państwa graniczące	Polska Niemcy
Okres istnienia	od 3 października 1990
W obecnym przebiegu	od 1945
Długość	467 km
Numeracja znaków granicznych	od nr. 1P do nr. 923
Liczba przejść granicznych	brak

Granica polsko-niemiecka – granica międzypaństwowa pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec, licząca na lądzie i zbiornikach wodnych łącznie 472 km długości. Stanowi zachodnią rubież Polski i wschodnią Niemiec.

Niemcy są jednym z siedmiu państw graniczących obecnie z Polską, zaś Polska jednym z dziewięciu krajów graniczących z Niemcami. Ze względu na swój przebieg nazywana jest często granicą na Odrze i Nysie.

Obecna granica powstała po zjednoczeniu Niemiec 3 października 1990 roku, przed tą datą Polska graniczyła z Niemiecką Republiką Demokratyczną, a granica miała identyczny przebieg. Została ukształtowana po II wojnie światowej, w wyniku decyzji aliantów na konferencjach jałtańskiej i poczdamskiej.

Przebieg granicy

Początek granicy – trójstyk granic Polski, Czech i Niemiec

W południowym swoim odcinku granica zaczyna się u trójstyku (znak graniczny nr 1P) – zbiegu granic trzech państw (Polski, Niemiec i Czech) na południe od Porajowa, następnie przebiega wzdłuż Nysy Łużyckiej pozostawiając po polskiej stronie tzw. „worek żytawski” (zwany też „turoszowskim”) i dzieląc kilka nadrzecznych miejscowości, takich jak: Żytawa/Porajów-Sieniawka, Görlitz/Zgorzelec, Bad Muskau/Łęknica i Guben/Gubin. Kilkanaście kilometrów na północ od Gubina Nysa Łużycka wpada do Odry i od tego miejsca granica biegnie w dół jej nurtem przez ok. 200 km – do okolic miasta Gryfino (od Widuchowej, gdzie Odra rozdziela się i tworzy rozlewiska – granica biegnie Odrą Zachodnią). Na odcinku odrzańskim granica dzieli na część niemiecką i polską miasta Frankfurt nad Odrą/Słubice.

Granica polsko-niemiecka, znak graniczny nr 864, ok. Dobieszczyna (powiat policki), w tle Puszcza Wkrzańska

Granica polsko-niemiecka, znak graniczny nr 923, ok. Świnoujścia, w tle Morze Bałtyckie

Od Gryfina granica na Odrze i Nysie omija Szczecin od zachodu opuszczając rzekę Odrę i biegnąc dalej na północ zachodnią częścią dolin nadodrzańskich w okolicach polskich miejscowości Rosówek, Kołbaskowo, Barnisław, Bobolin, Lubieszyn, Buk, Stolec, Myślibórz Wielki aż do leżącego nad Zalewem Szczecińskim Nowego Warpna, aby następnie przeciąć fragment wyspy Uznam na zachód od Świny pozostawiając po stronie polskiej miasto Świnoujście. W tym miejscu polsko-niemiecka granica lądowa kończy się na brzegu Zatoki Pomorskiej (znak graniczny nr 923).

landy sąsiadujące z Polską:

• Meklemburgia-Pomorze Przednie
• Brandenburgia
• Saksonia

województwa sąsiadujące z Niemcami:

• Zachodniopomorskie
• Lubuskie
• Dolnośląskie

Kształtowanie się obecnej granicy

Przesunięcie granic Polski w wyniku II wojny światowej; Linia Curzona zaznaczona na niebiesko

Chociaż granica polsko-niemiecka w oparciu o Odrę i Nysę Łużycką powstała po II wojnie światowej, to już na przełomie XIX i XX w. rodzący się polski ruch narodowy zaczął analizować, jaki kształt powinny przybrać granice odrodzonej Polski. W reakcji na uwidaczniający się brak możliwości odbudowania Polski automatycznie w granicach przedrozbiorowych wykształciła się m.in. tzw. myśl zachodnia, która za cel stawiała sobie uzyskanie dla Polski ziem znajdujących się pod panowaniem niemieckim. W 1887 r. Jan Ludwik Popławski wskazywał na konieczność włączenia do Polski Prus Wschodnich oraz rejonów Poznania, Gdańska i Opola. Roman Dmowski w pierwszych latach XX wieku skonkretyzował program Narodowej Demokracji domagając się dla Polski jedynie ziem etnicznie polskich: Pomorza Gdańskiego, Prus Wschodnich, Górnego Śląska. Taki sam program przedstawił także ideolog ruchu ludowego Bolesław Wysłouch.

Już Joachim Lelewel przypominał przebieg granic zachodnich z panowania pierwszych Piastów i wskazywał konieczność posiadania Śląska i granicy opartej o Odrę. Rzekę Odrę jako granicę zachodnią w 1901 r. wskazywał Popławski. Granicę na Nysie Łużyckiej jako pierwszy postulował Wacław Nałkowski w 1912 r., podkreślając strategiczny charakter rzeki jako łączącej miejsca, w których najbardziej zbliżają się do siebie Sudety i Bałtyk. Wcześniej, w 1888 r., podkreślał już znaczenie Odry jako granicy w epoce pierwszych Piastów.

Pod koniec I wojny światowej endecy w swoich postulatach ograniczyli się do starań o Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie, Mazury i Górny Śląsk. Przy czym w 1919 r. Alfons J. Parczewski postulował, by na Śląsku do Polski przyłączyć Brzeg, Międzybórz, Namysłów, Oławę, Syców, Trzebnicę oraz część powiatów głogowskiego i zielonogórskiego, a na Pomorzu Bytów, Czaplinek, Drahim, Lębork i Słupsk. W okresie dwudziestolecia międzywojennego debaty o zmianach granic także miały charakter czysto akademicki, polski rząd nie zgłaszał bowiem roszczeń terytorialnych względem Niemiec i starał się utrzymywać z nimi jak najlepsze stosunki. Niemniej Teodor Tyc opisując granice państwa wczesnopiastowskiego podkreślił w 1925 r. naturalny charakter granicy na Odrze i Sudetach. Stanisław Pawłowski natomiast wskazywał na brak naturalnych barier na ówczesnych granicach, jako że rzeki takie jak Odra i Barycz znajdowały się poza granicami Polski. W 1933 r. Zygmunt Wojciechowski stworzył koncepcję ziem macierzystych Polski, których posiadanie uważał za niezbędne dla bezpieczeństwa państwa: w tym Pomorza ze Szczecinem, Śląska z Wrocławiem i ziemi lubuskiej. Jednocześnie jeszcze w 1919 r. Józef Dąbrowski wyrażał obawę przed włączaniem do Polski zbyt wielu ziem zamieszkanych przez ludność niemiecką.

Od początku II wojny światowej wskazywano na konieczność zmiany granic i wytyczenia granicy lepszej do obrony, tj. krótszej. Pierwszym ugrupowaniem, które podniosło postulat objęcia ziem po Odrę i Nysę Łużycką była założona w październiku 1939 r. konspiracyjna Ojczyzna. Pierwsze oficjalne roszczenia terytorialne władze polskie zgłosiły w listopadzie 1940 r., a obejmowały one niemiecki Górny Śląsk, Gdańsk oraz Prusy Wschodnie. Postulat ten potwierdziła uchwała rządu z grudnia 1942 r. Również Delegatura Rządu na Kraj wskazywała w tym czasie również na konieczność przyłączenia Pomorza po Kołobrzeg. W marcu 1944 r. Rada Jedności Narodowej postulowała włączenie do Polski Prus Wschodnich, Pomorza po ujście Odry i niemieckiej części Górnego Śląska.

Pierwszym przywódcą, który zaproponował przesunięcie granicy polsko-niemieckiej na zachód był Józef Stalin, a propozycja taka padła w grudniu 1941 r. Polski rząd słusznie obawiał się jednak, że zmiany terytorialne na zachodzie mają mieć charakter rekompensaty za stratę Kresów Wschodnich, dlatego propozycję przyjęto wstrzemięźliwie i zadeklarowano tylko konieczność włączenia do Polski Prus Wschodnich i Gdańska. Faktycznie kilka dni później taką propozycję przywódcy ZSRR złożyli Wielkiej Brytanii. Stanowiska brytyjskie i amerykańskie w kwestii powojennej granicy (zarówno zachodniej, jak i wschodniej) zostało ukształtowane w przededniu konferencji teherańskiej i zakładało przesunięcie kraju na zachód. Jako rodzaj „rekompensaty” za Kresy Wschodnie zdecydowano przyznać Polsce terytoria leżące przed II wojną światową w granicach Niemiec, tzn. część Prus Wschodnich – Pomezanię, Warmię i Mazury (Olsztyn i Elbląg) oraz Pomorze – ze Szczecinem i Gdańskiem na północy, ziemię lubuską, a na południu Śląsk – Górny i Dolny z Gliwicami, Opolem, Wrocławiem i Legnicą.

Również polscy komuniści od początku powstania PPR opowiadali się za szerokimi nabytkami terytorialnymi na zachodzie, w odróżnieniu jednak od innych środowisk łączyli ten postulat ze zrzeczeniem się praw do Kresów Wschodnich. Deklaracja programowa Związku Patriotów Polskich z 1943 r. obejmowała granicę na Odrze oraz przyłączenie całego Śląska. W styczniu 1944 r. o wytyczeniu granicy wzdłuż Nysy Łużyckiej i Odry (ze Szczecinem w Niemczech) zdecydował Józef Stalin, a w lipcu podpisał z polskimi komunistami umowę, zgodnie z którą ZSRR miał poprzeć postulat granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Bardziej zachowawcze były pierwsze manifesty PKWN, które w kwestii granic zachodnich obejmowały jedynie obszar Pomorza po Odrę, niemieckiego Górnego Śląska i Prus Wschodnich.

Granica polsko-niemiecka nad rzeką Nysą

Wielka trójka arbitralnie ustanawiając w Jałcie powojenny podział Europy przychyliła się do żądań Stalina utrzymania przez ZSRR jego zdobyczy terytorialnych powziętych kosztem Polski w wyniku ataku z 17 września 1939 roku. W ich wyniku Małopolska Wschodnia ze Lwowem i Stanisławowem, Wołyń z Łuckiem oraz Kresy północno-wschodnie z Brześciem nad Bugiem, Baranowiczami i Grodnem, a także Wileńszczyzna pozostały w rękach ZSRR, a granicę pomiędzy Polską a ZSRR ustanowiono na zaproponowanej ćwierć wieku wcześniej linii demarkacyjnej rozdziału wojsk bolszewickich i polskich zwanej linią Curzona.

Ponieważ Stalin ustanowił w Polsce marionetkowy rząd, alianci zaczęli wycofywać się z poparcia dla ustanowienia zachodniej granicy Polski na linii Odry i Nysy, ograniczając się do deklaracji o przyznaniu Polsce bliżej nieokreślonych terytoriów poniemieckich. Wraz z postępami frontu od 20 lutego 1945 r. ZSRR przekazywał Polsce Ludowej kolejne terytoria na zachodzie, co spotkało się z protestami mocarstw zachodnich. Swój sprzeciw wobec granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej alianci podtrzymywali również na konferencji w Poczdamie i próbowali przeforsować wytyczenie granicy wzdłuż Odry i Nysy Kłodzkiej. W międzyczasie ZSRR kompromisowo zaproponował Polakom linię rzeki Kwisy, ale ostatecznie Amerykanie zgodzili się na granicę wzdłuż Nysy Łużyckiej i granica została zatwierdzona, a mocarstwa zgodziły się na wysiedlenie Niemców z ziem oddawanych Polsce.

Pierwszym formalnym potwierdzeniem międzypaństwowym ustalającym przebieg granicy na Odrze i Nysie był układ zgorzelecki z 6 lipca 1950 r. zawarty między RP i NRD. Dalsze zabiegi o uznanie międzynarodowe tej granicy napotykały na liczne opory zarówno w samych Niemczech, których straty terytorialne w wyniku wywołanej i przegranej II wojny światowej były – wobec zaistnienia tej granicy – znaczne, jak i w niektórych innych krajach zachodnich, które w okresie zimnej wojny stosowały różne taktyczne zagrania, używając jako karty przetargowej m.in. sprawę uznania granicy na Odrze i Nysie. Ostatecznie do ratyfikacji układu granicznego pomiędzy Polską a Niemcami doszło dopiero blisko pół wieku po zakończeniu wojny, dwa lata po upadku Muru Berlińskiego i rok po zjednoczeniu Niemiec, podczas posiedzenia Bundestagu 16 grudnia 1991 roku. Decyzja niemieckiego parlamentu uprawomocniła się i weszła w życie miesiąc później – 16 stycznia 1992 roku.

Historia

Historyczne przebiegi granicy

Dzisiejsza granica pomiędzy Polską a Niemcami jest podobna do granicy zachodniej Polski pierwszych Piastów. W okresie panowania Bolesława Chrobrego do Polski zostały przyłączone Łużyce (tj. współczesne Łużyce Dolne) i Milsko. Granica Polski rozciągała się wtedy aż do granic Łaby skręcając koło Lubusza na północny wschód do Odry. Północny odcinek granicy był podobny do dzisiejszego. W latach 1121–1122 Bolesław Krzywousty zhołdował Pomorze Zachodnie, czyniąc tamtejszego księcia Warcisława I swoim lennikiem. Książę pomorski zobowiązywał się do uznania zwierzchnictwa Polski nad Pomorzem, płacenia rocznego trybutu w wysokości 500 grzywien srebra oraz niesienia pomocy wojskowej na żądanie polskiego władcy. Złamany zacięty opór Pomorzan umożliwił Bolesławowi dalsze podboje. Wojowie Krzywoustego przekroczyli linię Odry, docierając prawdopodobnie do Rugii w 1123 roku.

Polsko-niemieckie przejście graniczne w pobliżu Krzyża Wielkopolskiego (1920–1939)

Po śmierci Krzywoustego, w wyniku osłabienia państwa w czasach rozbicia dzielnicowego, Polska utraciła senioralną zwierzchność nad księstwami Pomorza Zachodniego. Zapanowała tam dynastia Gryfitów, gdzie od 1493 roku sukcesję po nich zapewnili sobie Hohenzollernowie. W XVI wieku istniała jeszcze szansa na odzyskanie tej prowincji, lecz ją zaprzepaszczono.

Śląsk oderwał się krótko po zakończeniu rozbicia dzielnicowego, gdy w latach 1327–1331 Jan Luksemburski zhołdował większość księstw śląskich. Na drugim zjeździe w Wyszehradzie Kazimierz III Wielki zrzekł się praw do Śląska. Uzyskał za to ziemię wieluńską, Drahim, ziemię wałecką, ziemię żywiecką oraz przejściowo Kluczbork.

Pas ziemi między tymi dwiema krainami – Ziemia Lubuska – została utracona przez Bolesława Rogatkę na rzecz Brandenburgii w 1250 roku na poczet spłaty jego długów wobec najemnych rycerzy. Książęta piastowscy przyjęli język niemiecki i niemieckie zwyczaje, a terytorium Nowej Marchii ustaliło zachodnią granicę Wielkopolski.

Od czasów Kazimierza Wielkiego granica z Rzeszą Niemiecką nie zmieniała się w większym stopniu do 1772 roku, tj. do czasu rozbiorów.

Granice I Rzeczypospolitej z okresu XVIII wieku były punktem wyjścia dla ustalenia granicy polsko-niemieckiej po I wojnie światowej, z wyjątkiem zamieszkanych przez Polaków terenów Górnego Śląska oraz Warmii i Mazur, gdzie przeprowadzono plebiscyty.

Granica polsko-niemiecka w okresie międzywojennym

Granica międzypaństwowa

Państwa graniczące	Polska III Rzesza
Okres istnienia	1921–1939
Długość	1912 km

Granica po I wojnie światowej została ukształtowana w oparciu o

• działania zbrojne powstania wielkopolskiego i powstań śląskich;
• plebiscyty, które odbyły się na Górnym Śląsku i w Prusach Wschodnich;
• arbitraż państw Ententy.

Polska otrzymała:

• 1/3 Górnego Śląska;
• fragmenty Dolnego Śląska w okolicach Namysłowa (Kraik Rychtalski), Sycowa, Milicza i Góry;
• terytorium Wielkopolski bez Międzyrzecza, Wałcza, Wschowy, Piły i Złotowa;
• pas ziemi do morza, który w stosunku do I Rzeczypospolitej został uszczuplony o przeszło 40% – Polska nie uzyskała m.in. Gdańska;
• granica z Prusami Wschodnimi była podobna do granicy z Prusami Książęcymi. Niemcy utrzymali panowanie nad Warmią, która w czasach I Rzeczypospolitej należała do Polski.

Polska do 1939 roku była otoczona z trzech stron terytorium niemieckim. Granica ta była bardzo długa (ponad 1912 km długości) i nie była oparta o naturalne ukształtowanie terenu. Nieliczne wyjątki, choć pozbawione znaczenia strategicznego, stanowiły rzeki: Wisła od okolic Kwidzyna do Białej Góry, Noteć od Ujścia koło Piły do okolic Krzyża Wlkp., Prosna od okolic Kuźnicy Żytniowskiej do okolic Chróścina, Liswarta od okolic Starokrzepic do okolic Węglowic i Odra od okolic Raciborza do Olzy.

Granica pomiędzy PRL a NRD

Granica międzypaństwowa

Państwa graniczące	Polska NRD
Okres istnienia	1949–1990
W obecnym przebiegu	nie istnieje
Długość	456 km

Granica Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Niemieckiej Republiki Demokratycznej istniała od 1949 roku do zjednoczenia Niemiec, tj. do 3 października 1990 roku.

Korekty granicy

1945

Granica z Radziecką Strefą Okupacyjną w Niemczech ustanowiona na konferencji poczdamskiej miała w wielu miejscach absurdalny przebieg. Dlatego jeszcze w 1945 r. dokonano szeregu korekt.

Pierwotnie miejscowości Rieth i Altwarp miały być polskie. Podczas rozmów prowadzonych 20 i 21 września 1945 w Greifswaldzie i Schwerinie z inicjatywy polskiej miejscowości te przeszły na rzecz strony niemieckiej w zamian za Stolec i Buk. Polsce przyznano także w całości miejscowości Bobolin, Barnisław, Rosówek, Pargowo oraz drogę Stobno – Kołbaskowo.

Ustalona granica zaczęła obowiązywać 4 października 1945; wcześniej poza polską administracją pozostawał obszar dzisiejszego powiatu polickiego i północnego Szczecina (większość miasta znajdowała się w polskich rękach już od 5 lipca).

Mapa okolic Jeziora Nowowarpieńskiego z zaznaczonymi Nowym Warpnem, Rieth i Altwarp

1949

Cztery lata później dokonano regulacji granicy na wysokości skrzyżowania i drogi Linki – Neu Lienken – Buk (od ob. znaków granicznych nr 802 do nr 823). Do 1949 r. przebieg ówczesnej granicy na tym odcinku był inny. Całe skrzyżowanie (53°27′11,13″N 14°21′58,09″E) w Nowych Linkach należało wówczas do Polski, po 1949 przeszło na stronę NRD, w zamian przyłączono do Polski wąski pas ziemi leżący bezpośrednio po zachodniej stronie drogi z Nowych Linek do Buku. Przebieg granicy uzyskał w ten sposób kształt wygiętego kolana. Ta regulacja wymogła na stronie polskiej wybudowanie na tym odcinku nowej drogi do Buku (53°27′27,70″N 14°22′32,93″E), która dostosowana jest do nowego kształtu granicy.

1951

W styczniu 1951 r. opracowano akt o wykonaniu wytyczenia w terenie granicy między Polską i NRD, potwierdzając objęcie przez polską administrację wysp między Odrą Zachodnią i Regalicą (Międzyodrze) na południe od Gryfina. Teren ten przyznany został Polsce już podczas konferencji poczdamskiej, jednak nie został do tego czasu objęty przez Polskę. Po zatwierdzeniu granicy w 1945 roku Świnoujście straciło dostęp do wody pitnej (przez sześć lat sprowadzano wodę zza granicy), teraz dokonano korekty granicy na wyspie Uznam. Dopiero 27 listopada 1950 r. rząd NRD wyraził zgodę na przekazanie Polsce ujęcia wody położonego przy jeziorze Wolgastsee i wytyczeniu tam na nowo granicy. W czerwcu 1951 roku włączono do Polski obszar o powierzchni 76,5 ha wraz ze stacją uzdatniania wody, tworząc wysunięty w obszar niemiecki charakterystyczny cypel (tzw. Worek 53°54′49,11″N 14°11′11,18″E). W zamian Niemcom przyznano podobny obszar między ujęciem wody a Zatoką Pomorską.

1989

22 maja 1989 roku, po trwającym cztery lata konflikcie, dokonano rozgraniczenia wód terytorialnych pomiędzy Polską a NRD.

Linki zewnętrzne

• Umowa między RP a RFN o oznakowaniu i utrzymaniu wspólnej granicy na odcinkach lądowych i wodach granicznych oraz powołaniu Stałej Polsko-Niemieckiej Komisji Granicznej
• Zdjęcia i opis granicy k. Świnoujścia
• Zdjęcia i opis granicy k. Gubinia
• Zdjęcia i opis granicy k. Słubic