Wisła: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m Wycofano edycje użytkownika 91.226.50.2 (dyskusja). Autor przywróconej wersji to Beno.
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
→‎Hydronimia: drobne merytoryczne
Linia 98: Linia 98:
W okresie tym dorzecze Wisły zasiedlone było od południa przez plemiona celtyckie, a od północy przez plemiona wschodniogermańskie.
W okresie tym dorzecze Wisły zasiedlone było od południa przez plemiona celtyckie, a od północy przez plemiona wschodniogermańskie.


W wiekach od [[II wiek|II w.]] – [[IV wiek|IV w.]], pod nazwą ''Viscla'' – Gaius Iulius Solinus, [[Pliniusz Starszy]], [[Klaudiusz Ptolemeusz]]. Ptolemeusz podał także nazwy i siedziby plemion nad Wisłą: [[Wenedowie|Wenedów]], [[Goci|Gythonów]], [[Galindowie|Galindów]]. Wisła u rzymskich historyków uchodziła do [[Morze Bałtyckie|Bałtyku]] zwanego wówczas Morzem Swebów, łac. Mare Suebicum; Tacyt [[I wiek]], lub ''Zatoki Wenedzkiej'' ([[II wiek]]) – ''„de internis eius partibus Alba, Guthalus, Viscla amnes latissimi praecipitant in oceanum”''. W germańskiej tradycji pisanej ''nadwiślańskie lasy'' ([[Widsidh]]) są ojczyzną Wandalów, Sasów i innych plemion germańskich.
W wiekach od [[II wiek|II w.]] – [[IV wiek|IV w.]], pod nazwą ''Viscla'' – Gaius Iulius Solinus, [[Pliniusz Starszy]], [[Klaudiusz Ptolemeusz]]. Ptolemeusz podał także nazwy i siedziby plemion nad Wisłą: [[Wenedowie|Wenedów]], [[Goci|Gythonów]], [[Galindowie|Galindów]]. Wisła u rzymskich historyków uchodziła do [[Morze Bałtyckie|Bałtyku]] zwanego wówczas Morzem Swebów, łac. Mare Suebicum; Tacyt [[I wiek]], lub ''Zatoki Wenedzkiej'' ([[II wiek]]) – ''„de internis eius partibus Alba, Guthalus, Viscla amnes latissimi praecipitant in oceanum”''. W germańskiej tradycji pisanej ''nadwiślańskie lasy'' ([[Widsidh]]) są ojczyzną Wandalów, Sasów i innych plemion germańskich, chociaż w rzeczywistości pochodzą one ze Skandynawii.


[[Wincenty Kadłubek]] nazywał Wisłę ''Vandalus'', wyprowadzając nazwę rzeki od imienia [[Wanda (legendarna księżniczka)|Wandy]], a tę od wyrazu ''vanduo'', oznaczającą w [[język litewski|jęz. litewskim]] ''wodę''; podobnie jak [[Klaudiusz Ptolemeusz|Ptolemeusza]] rzeka [[Odra]] ''Ouiádou'' (=woda, rzeka). Natomiast [[Jan Długosz]] w ''Annales seu cronicae incliti ... '' nazywa Wisłę ''rzeką Białą'' „''a nationibus orientalibus Polonis vicinis, ab aquae condorem Alba aqua ... nominatur''”.
[[Wincenty Kadłubek]] nazywał Wisłę ''Vandalus'', wyprowadzając nazwę rzeki od imienia [[Wanda (legendarna księżniczka)|Wandy]], a tę od wyrazu ''vanduo'', oznaczającą w [[język litewski|jęz. litewskim]] ''wodę''; podobnie jak [[Klaudiusz Ptolemeusz|Ptolemeusza]] rzeka [[Odra]] ''Ouiádou'' (=woda, rzeka). Natomiast [[Jan Długosz]] w ''Annales seu cronicae incliti ... '' nazywa Wisłę ''rzeką Białą'' „''a nationibus orientalibus Polonis vicinis, ab aquae condorem Alba aqua ... nominatur''”.

Wersja z 00:14, 18 kwi 2012

{{{nazwa}}}
[[Plik:{{{zdjęcie}}}|240x240px|alt=Ilustracja|{{{opis zdjęcia}}}]]
{{{opis zdjęcia}}}
Kontynent

Europa

Państwo

 Polska

Lokalizacja

{{{lokalizacja}}}

{{{rodzaj cieku}}}
Długość 1047 km
Spadek

{{{spadek}}}

Powierzchnia zlewni

{{{powierzchnia zlewni}}} km²

Średni przepływ

{{{średni przepływ}}} m³/s {{{miejsce przepływu}}}

Źródło
Miejsce Barania Góra
Wysokość

{{{źródło: wysokość}}}

Współrzędne

Nieprawidłowe parametry: {{{{źródło: współrzędne}}}|type:landmark}

Ujście
Recypient Zatoka Gdańska
Miejsce

{{{ujście: miejsce}}}

Wysokość

{{{ujście: wysokość}}}

Współrzędne

Nieprawidłowe parametry: {{{{ujście: współrzędne}}}|type:landmark}

Mapa
Mapa rzeki
{{{opis mapy}}}
Położenie na mapie Europy
Mapa konturowa Europy
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{źródło: współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{ujście: współrzędne}}}}
Multimedia w Wikimedia Commons

Wisła (łac. i ang. Vistula, niem. Weichsel) – najdłuższa rzeka Polski, o długości 1047 km. Jest także najdłuższą rzeką uchodzącą do Morza Bałtyckiego.

Źródła rzeki znajdują się w południowej Polsce, na wysokości 1107 m n.p.m., na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim. Zasadniczy kierunek biegu Wisły jest południkowy. Wisła posiada deltę i uchodzi do Zatoki Gdańskiej.

Wisła przepływa przez wiele polskich miast, w kolejności: Wisła, Ustroń, Skoczów, Strumień, Czechowice-Dziedzice, Brzeszcze, Oświęcim, Skawina, Kraków, Niepołomice, Szczucin, Połaniec, Baranów Sandomierski, Tarnobrzeg, Sandomierz, Zawichost, Annopol, Kazimierz Dolny, Puławy, Dęblin, Góra Kalwaria, Karczew, Otwock, Józefów, Warszawa, Łomianki, Nowy Dwór Mazowiecki, Zakroczym, Wyszogród, Płock, Dobrzyń nad Wisłą, Włocławek, Nieszawa, Ciechocinek, Toruń, Solec Kujawski, Bydgoszcz, Chełmno, Świecie, Grudziądz, Nowe, Gniew, Tczew i Gdańsk.

Przebieg

Źródła rzeki znajdują się w południowej Polsce, na wysokości 1107 m n.p.m. (Czarna Wisełka) i 1080 m n.p.m. (Biała Wisełka)[1], na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim.

W sensie geograficznym Wisła ma dwa potoki źródłowe: Białą Wisełkę, główny górny bieg Czarną Wisełkę[2]. Natomiast w sensie hydrologicznym rzeka Wisła zaczyna się w miejscu połączenia potoku Malinka z potokiem Wisełka powstałym z połączenia Białej i Czarnej Wisełki uchodzących do Jeziora Czerniańskiego[3][4].

Górny odcinek Wisły aż do ujścia Przemszy nie jest żeglowny i nosi nazwę Małej Wisły[3].

Zbiorniki na Wiśle

Delta Wisły

W miejscowości Biała Góra koło Sztumu około 50 km od ujścia rozdzielając się na dwa ramiona Leniwka (lewe) i Nogat (prawe), tworzy szeroką deltę zwaną Żuławami. W miejscowości Gdańska Głowa od Leniwki oddziela się w kierunku wschodnim kolejne ramię zwane Szkarpawa w celu ochrony przeciwpowodziowej zamknięte śluzą. Kolejne ramię Martwa Wisła oddziela się w Przegalinie. Uchodzi do Zatoki Gdańskiej.

Do XIV wieku ujście Wisły dzieliło się na główne wschodnie ramię Wisłę Elbląską i mniejsze zachodnie ramię Wisłę Gdańską. Od roku 1371 głównym ramieniem stała się Wisła Gdańska. Po powodzi w 1840 roku tworzy się dodatkowe ramię Wisła Śmiała. W latach 1890-1895 wykonano przekop koło Świbna.

Dorzecze

Ujście Narwi do Wisły w Nowym Dworze Mazowieckim
 Osobny artykuł: Dorzecze Wisły.

Dorzecze Wisły zajmuje powierzchnię 194 424 km² (w Polsce 168,7 tys. km²)[5]. Urzeźbienie dorzecza Wisły charakteryzuje średnie wzniesienie 270 m n.p.m., przy czym przeważająca część dorzecza (55%) położona jest na wysokościach 100-200 m n.p.m.; od 100-300 m zawiera się ponad 3/4 dorzecza[potrzebny przypis]. Najwyższy punkt dorzecza leży na wysokości 2655 m n.p.m. (szczyt Gerlach w Tatrach). Cechą dorzecza Wisły jest asymetria – w znacznej mierze konsekwencja kierunku nachylenia Niżu Środkowoeuropejskiego ku północnemu zachodowi i kierunku spływu wód lodowcowych, przy równocześnie znacznej predyspozycji w budowie starszego podłoża. Asymetria dorzecza (prawostronnego do lewostronnego): 73-27%[potrzebny przypis].

Przyroda

Wisła przepływająca przez Ustroń
Wisła w Tyńcu

Dolina rzeczna Wisły przebiega przez wiele kompleksów leśnych (np. Puszcza Sandomierska).

Zanieczyszczenie

Kilka lat temu, nie powołując się na żadne źródła, organizacja ekologiczna World Wildlife Fund oceniała, że wody Wisły na 56% długości biegu nie mieszczą się w żadnej klasie czystości[6].

Według danych Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska w ciągu 2006 roku poprzez Wisłę do Morza Bałtyckiego trafiła duża ilość metali ciężkich, tj.: 106,1 ton cynku, 73,5 tony miedzi, 101,7 ton niklu, 27,1 tony ołowiu, 9,1 tony kadmu, 17,0 ton chromu oraz 8,5 tony rtęci[7].

Zagospodarowanie

Od 2008 roku organizowane jest „Święto Wisły”, będąca wodną imprezą na Wiśle, której celem jest promocja wszelkich form aktywności wodnej. Podczas święta mają miejsce spływy kajakowe, krótkie rejsy po Wiśle, koncerty, wystawy, prezentacje, pokazy ratownictwa, gry i zabawy. Impreza organizowana jest przez Urząd M. St. Warszawy[8].

Żegluga rzeczna

Statek na Wiśle w Krakowie

Drogi wodne przebiegające korytem Wisły:

Wisła jest połączona za pomocą kanałów z:

Wisła w sieci międzynarodowych dróg wodnych

 Osobny artykuł: Śródlądowe drogi wodne.

W 1996 r. w porozumieniu AGN (European Agreement on Main Inland Waterways of International Importance)[9] ustalono sieć europejskiego systemu dróg wodnych. Fragmenty rzeki Wisły zaliczono do dwóch dróg wodnych międzynarodowego znaczenia[10]:

Powodzie i regulacja rzeki

Szablon:Źródła

Wisła wystąpiła z brzegów w Warszawie – sierpień 2004

Wody Wisły często wzbierają, powodując powodzie. W górnym biegu rzeki dzieje się tak zwykle w lipcu, pod wpływem obfitych opadów w górach, a w środkowym i dolnym biegu w marcu, pod wpływem roztopów wiosennych. Naturalny polder zalewowy na Nizinie Ciechocińskiej zalewany jest często dwukrotnie – wiosną i latem w rejonie Otłoczyna, gdzie znajduje się naturalny bród przez Wisłę (szlak bursztynowy).

W historii dochodziło wielokrotnie do katastrofalnych powodzi, m.in. w latach: 1813, 1844, 1888, 1934, 1960, 1997, 2001, 2010. Aby im zapobiec powstały zbiorniki retencyjne na dopływach w górnym biegu, w niższych partiach jest kanalizowana (koło Krakowa, planowane są także stopnie wodne w Wyszogrodzie, Płocku, Ciechocinku, Solcu Kujawskim, Chełmnie, Opaleniu i Tczewie), a w odcinku środkowym postępuje regulacja, jednak całościowa regulacja jest oprotestowywana jako zagrożenie dla unikalnego na skalę Europy środowiska naturalnego. Na Wiśle jest jeden stopień wodny i elektrownia wodna we Włocławku.

Hydronimia

Toruń z Wisłą wg Meriana z 1641

Nazwa Wisła ma ponad 2000 lat. Pierwsza wzmianka spisana po łacinie pochodzi z roku 7-5 r. p.n.e. na wystawionej w Porticus Vipsania mapie Agryppy oraz wzmiance Pliniusza o rzece Viscla. Od V wieku Vistla (Divisio orbis terrarum). W okresie tym dorzecze Wisły zasiedlone było od południa przez plemiona celtyckie, a od północy przez plemiona wschodniogermańskie.

W wiekach od II w. – IV w., pod nazwą Viscla – Gaius Iulius Solinus, Pliniusz Starszy, Klaudiusz Ptolemeusz. Ptolemeusz podał także nazwy i siedziby plemion nad Wisłą: Wenedów, Gythonów, Galindów. Wisła u rzymskich historyków uchodziła do Bałtyku zwanego wówczas Morzem Swebów, łac. Mare Suebicum; Tacyt I wiek, lub Zatoki Wenedzkiej (II wiek) – „de internis eius partibus Alba, Guthalus, Viscla amnes latissimi praecipitant in oceanum”. W germańskiej tradycji pisanej nadwiślańskie lasy (Widsidh) są ojczyzną Wandalów, Sasów i innych plemion germańskich, chociaż w rzeczywistości pochodzą one ze Skandynawii.

Wincenty Kadłubek nazywał Wisłę Vandalus, wyprowadzając nazwę rzeki od imienia Wandy, a tę od wyrazu vanduo, oznaczającą w jęz. litewskim wodę; podobnie jak Ptolemeusza rzeka Odra Ouiádou (=woda, rzeka). Natomiast Jan Długosz w Annales seu cronicae incliti ... nazywa Wisłę rzeką Białą „a nationibus orientalibus Polonis vicinis, ab aquae condorem Alba aqua ... nominatur”.

Najdawniejszą formę można próbowano odtwarzać jako *Wīstlā, czy wykazać związek z pierwiastkiem *weys „płynąć”, lecz z braku nawiązań w toponimii i braku morfemu *Wīstl- w historycznych językach, można przyjąć, że jest to nazwa przejęta przez ludy indoeuropejskie od wcześniejszych mieszkańców[11].

Wisła w Małopolsce Mędrzechów
Brzeg Wisły w gminie Solec nad Wisłą
Małopolski Przełom Wisły w Kazimierzu Dolnym
Wisła w Płocku
Dolina Wisły w okolicach Torunia
Stopień wodny na Wiśle we Włocławku
Bieg rzeki Wisły zawarty jest w znaku Rodła. Symbol odpowiada kształtowi biegu rzeki z zaznaczonym Krakowem jako kolebką kultury polskiej.

Miejscowości położone nad Wisłą

Zobacz też

  1. ↑ Żaneta Kosińska: Rzeka Wisła.
  2. ↑ Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych: Hydronimy. Izabella Krauze-Tomczyk, Jerzy Ostrowski (oprac. red). T. 1. Cz. 1: Wody płynące, źródła, wodospady. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2006. ISBN 83-239-9607-5.
  3. ↑ a b Zbigniew Cienciała: 5.3. Wody powierzchniowe. Opis zabudowy ważniejszych cieków. W: Monografia Wisły. T. I: Środowisko przyrodnicze Wisły. Wisła: Galeria „Na Gojach”, 2007, s. 110. ISBN 978-83-60551-05-9.
  4. ↑ Aleksander Dorda: Środowisko abiotyczne. Charakterystyka hydrograficzna. Rzeki i potoki. Dorzecze Małej Wisły. W: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych pod redakcją Idziego Panica. T. I: Śląsk Cieszyński w czasach prehistorycznych. Cz. pierwsza: Środowisko przyrodnicze. Cieszyn: Starostwo Powiatowe, 2009, s. 64. ISBN 978-83-926929-2-8.
  5. ↑ Polska. Podział hydrograficzny – Encyklopedia PWN.
  6. ↑ Co zagraża Wiśle?. World Wildlife Fund. [dostęp 2011-05-23]. (pol.).
  7. ↑ Tab. 6 /98/. Odpływ metali ciężkich rzekami do Morza Bałtyckiego według województw w 2006. W: Rocznik statystyczny gospodarki morskiej. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2007-12, s. 244. Cytat: „Wyniki Państwowego Monitoringu Środowiska w zakresie Monitoringu Wód” – Inspekcja Ochrony Środowiska.
  8. ↑ start. H2O Magazyn Sportów Wodnych i Turystyki. [dostęp 2010-05-27].
  9. ↑ Analiza potrzeb inwestycyjnych w zakresie żeglugi śródlądowej na rzece Odrze w latach 2007-2013. Akademia Morska w Szczecinie. Instytut Inżynierii Transportu. Zakład Żeglugi Śródlądowej i Gospodarki Wodnej. Szczecin 2006, s. 25.
  10. ↑ Analiza potrzeb inwestycyjnych w zakresie żeglugi śródlądowej na rzece Odrze w latach 2007-2013. Akademia Morska w Szczecinie. Instytut Inżynierii Transportu. Zakład Żeglugi Śródlądowej i Gospodarki Wodnej. Szczecin 2006, s. 26.
  11. ↑ Zbigniew Babik: Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich w granicach średniowiecznej Słowiańszczyzny. Kraków: Uniwersitas, 2001, s. 313-315. ISBN 83-7052-597-0.

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wisła&oldid=30707448”