Wikipedia:Artykuły na Medal/archiwum/2018-10

Archiwum artykułów, które zostały umieszczone na stronie głównej w rubryce Artykuł na Medal.

2018-10-01[edytuj | edytuj kod]

Papuga rodrigueska – gatunek wymarłego ptaka z rodziny papug wschodnich, endemicznego dla maskareńskiej wyspy Rodrigues. Nie jest jasne, z jakim gatunkiem była najbliżej spokrewniona, ale podobnie jak inne maskareńskie papugi umieszczana jest w plemieniu Psittaculini. Papuga rodrigueska miała zielone upierzenie, głowa i dziób były stosunkowo duże, zaś ogon długi. Dokładny jej rozmiar jest nieznany, możliwe, że osiągały około 50 cm długości. Była to największa papuga na wyspie Rodrigues, do tego miała największą głowę spośród wszystkich maskareńskich papug. Możliwe, że przypominały papugi wielkodziobe. Przed odkryciem odwiedzały również wysepki u południowych wybrzeży Rodrigues, które były wolne od szczurów; żywiły się nasionami krzewów Fernelia buxifolia. Gatunek znany jest z subfosylnych szczątków i doniesień z czasów historycznych. Po raz ostatni została wspomniana w 1761 roku i najprawdopodobniej wymarła niedługo potem, najpewniej wskutek drapieżnictwa ze strony szczurów, wycinki lasów i polowań. Czytaj więcej…

2018-10-02[edytuj | edytuj kod]

Radziecka szkoła montażu – nurt kinematografii i teorii filmu, który ukształtował się w Związku Radzieckim w drugiej połowie lat 20. XX wieku. Rozwijał się on od momentu założenia państwowej wytwórni Sowkino w 1925 roku, do ostatecznego podporządkowania kinematografii radzieckiej doktrynie socrealizmu około 1933 roku. Twórcy szkoły montażu byli często aktywnymi teoretykami filmu czy ogólnie teoretykami sztuki. Pomimo pewnych rozbieżności w ich poglądach, najogólniejszym stawianym przez nich założeniem było podkreślenie roli montażu filmowego, który uważali za podstawę kinematografii i najmocniej wpływający na emocje widza środek wyrazu. Jako teoretycy-praktycy doszli do takich konkluzji, wyciągając wnioski ze swoich własnych filmów, prowadząc liczne eksperymenty, a także badania analityczne nad filmem, teatrem i literaturą, sięgające do kultury amerykańskiej, a nawet japońskiej. Pomimo ewidentnie propagandowej tematyki większości filmów radzieckiej szkoły montażu, ruch ten zaliczany jest pod względem formalnym do awangardy. Jego twórcy byli cenieni za nowatorstwo i poszukiwania artystyczne. Czytaj więcej…

2018-10-03[edytuj | edytuj kod]

Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki – osoby, które za swój wkład w rozwój fizyki zostały wyróżnione przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk Nagrodą Nobla. Przyznawane od 1901 roku wyróżnienie ufundowane zostało przez szwedzkiego przemysłowca, Alfreda Nobla w jego testamencie. Do roku 2018 włącznie wyróżnionych Nagrodą Nobla w dziedzinie fizyki zostało w sumie 210 osób, w tym trzy kobiety: Maria Skłodowska-Curie, Maria Göppert-Mayer i Donna Strickland. John Bardeen, jako jedyny laureat, uhonorowany został dwukrotnie: w 1956 roku za udział w wynalezieniu tranzystora, oraz ponownie w 1972 roku za wkład w rozwój teorii nadprzewodnictwa. Statut Fundacji Nobla przewiduje możliwość wyróżnienia do trzech osób każdego roku, między które dzielona jest nagroda pieniężna. Sześciokrotnie Królewska Szwedzka Akademia Nauk zdecydowała nie przyznawać wyróżnienia na mocy zapisu w statucie Fundacji. Czytaj więcej…

2018-10-04[edytuj | edytuj kod]

Audrey Hepburn (ur. 4 maja 1929 w Ixelles, zm. 20 stycznia 1993 w Tolochenaz) − brytyjska aktorka filmowa i teatralna, działaczka humanitarna, filantropka, modelka oraz tancerka. Ikona kultury popularnej, symbol seksu lat 60. Należała do grona najbardziej cenionych aktorek „Złotej Ery Hollywood” lat 50. i 60. American Film Institute umieścił jej nazwisko na 3. miejscu w opublikowanym przez siebie rankingu „największych aktorek wszech czasów”. W 1951 roku, po zagraniu w kilku produkcjach filmowych, została dostrzeżona przez francuską pisarkę Sidonie-Gabrielle Colette. Dzięki niej zadebiutowała w opartej na motywach powieści Colette sztuce Gigi, wystawianej na Broadwayu. Dwa lata później zagrała główną rolę w komedii romantycznej Rzymskie wakacje, stając się pierwszą aktorką w historii nagrodzoną za swoją kreację BAFTĄ, Oscarem i Złotym Globem. Pod koniec lat 60. ograniczyła aktywność aktorską, angażując się w działalność humanitarną jako ambasador dobrej woli UNICEF. W trakcie swojej kariery Hepburn była laureatką wielu prestiżowych nagród filmowych i teatralnych, także tych przyznawanych za całokształt pracy artystycznej. Pozostaje jedną z 12 osób, które zdobyły statuetkę Oscara, Emmy, Grammy oraz Tony. Czytaj więcej…

2018-10-05[edytuj | edytuj kod]

Hieronim Wietor (ur. ok. 1480 w Lubomierzu, zm. 1546 lub 1547 w Krakowie) – drukarz, działający w Wiedniu i Krakowie, uznawany za najwybitniejszego z polskich drukarzy I połowy XVI wieku. Pochodził ze Śląska, w latach 1497–1507 przebywał w Krakowie, studiując na tamtejszym uniwersytecie, gdzie uzyskał stopień bakałarza. Zajmował się wówczas także introligatorstwem i księgarstwem, poznał również drukarstwo. W 1517 roku założył własną oficynę, którą prowadził do śmierci. Drukarnia Wietora stała na bardzo wysokim poziomie, wręcz niespotykanym dotąd w Polsce, wprowadzając renesansowe wzory w zakresie edytorstwa, jak i innych metod działalności. Wydawała dużo tekstów humanistycznych, propagując ten ruch, tym bardziej że jej właściciel obracał się w kręgach naukowo-literackich Krakowa, podzielających idee nowego nurtu. Wietor odegrał również dużą rolę w upowszechnieniu literatury polskiej, drukował bowiem wiele tytułów w języku polskim. Pracował również na zlecenie dworu królewskiego, Zygmunt I Stary nadał mu tytuł „drukarza kancelarii królewskiej”. Czytaj więcej…

2018-10-06[edytuj | edytuj kod]

Deklinacja w języku niemieckim – odmiana rzeczownika, zaimka, rodzajnika, przymiotnika i liczebnika przez przypadki, liczby oraz rodzaje w języku niemieckim. W języku niemieckim występują cztery przypadki: mianownik (Nominativ), dopełniacz (Genitiv), celownik (Dativ) oraz biernik (Akkusativ). Wyróżnia się rodzaj męski (Maskulinum), żeński (Femininum) i nijaki (Neutrum) oraz liczbę pojedynczą (Singular) i mnogą (Plural). W liczbie mnogiej nie ma podziału na rodzaje gramatyczne. Język niemiecki należy do języków fleksyjnych. Wyrazy podlegające odmianie składają się z tematu (zasadniczo niezmiennego) i odpowiedniej końcówki fleksyjnej. Czasami w wyniku odmiany następuje również pewna zmiana w temacie, np. przegłos - wymiana samogłosek na umlauty. Deklinacja pozwala na wskazanie funkcji wyrazu w zdaniu, dzięki czemu zadania tego nie musi przejmować ścisły szyk wyrazów czy odpowiednie przyimki. Części mowy mogą występować w różnej kolejności odbiegającej od standardowego, neutralnego szyku, aby położyć nacisk na inny element zdania. Czytaj więcej…

2018-10-07[edytuj | edytuj kod]

Powstanie w Sobiborze – wystąpienie i zbiorowa ucieczka więźniów, do których doszło 14 października 1943 roku w niemieckim nazistowskim obozie zagłady w Sobiborze. Obozowa konspiracja w Sobiborze zawiązała się w połowie 1943 roku, jednak dopiero we wrześniu tegoż roku, gdy w obozie osadzono grupę żołnierzy Armii Czerwonej narodowości żydowskiej, których przywódcą był por. Aleksandr Pieczerski, przygotowania do buntu nabrały realnych kształtów. 14 października 1943 roku spiskowcy niepostrzeżenie zabili dwunastu niemieckich esesmanów. Na skutek splotu kilku wydarzeń nie zdołali jednak opanować bramy głównej, a kilkuset więźniów zaskoczonych wybuchem powstania przystąpiło do chaotycznej ucieczki przez obozowe ogrodzenie. Spośród około 500–600 Żydów, którzy tego dnia przebywali w Sobiborze, do pobliskiego lasu zdołała zbiec blisko połowa. Liczbę uczestników powstania, którym udało się przeżyć wojnę, historycy szacują na około 40–70 osób. Czytaj więcej…

2018-10-08[edytuj | edytuj kod]

Papuga rodrigueska – gatunek wymarłego ptaka z rodziny papug wschodnich, endemicznego dla maskareńskiej wyspy Rodrigues. Nie jest jasne, z jakim gatunkiem była najbliżej spokrewniona, ale podobnie jak inne maskareńskie papugi umieszczana jest w plemieniu Psittaculini. Papuga rodrigueska miała zielone upierzenie, głowa i dziób były stosunkowo duże, zaś ogon długi. Dokładny jej rozmiar jest nieznany, możliwe, że osiągały około 50 cm długości. Była to największa papuga na wyspie Rodrigues, do tego miała największą głowę spośród wszystkich maskareńskich papug. Możliwe, że przypominały papugi wielkodziobe. Przed odkryciem odwiedzały również wysepki u południowych wybrzeży Rodrigues, które były wolne od szczurów; żywiły się nasionami krzewów Fernelia buxifolia. Gatunek znany jest z subfosylnych szczątków i doniesień z czasów historycznych. Po raz ostatni została wspomniana w 1761 roku i najprawdopodobniej wymarła niedługo potem, najpewniej wskutek drapieżnictwa ze strony szczurów, wycinki lasów i polowań. Czytaj więcej…

2018-10-09[edytuj | edytuj kod]

Radziecka szkoła montażu – nurt kinematografii i teorii filmu, który ukształtował się w Związku Radzieckim w drugiej połowie lat 20. XX wieku. Rozwijał się on od momentu założenia państwowej wytwórni Sowkino w 1925 roku, do ostatecznego podporządkowania kinematografii radzieckiej doktrynie socrealizmu około 1933 roku. Twórcy szkoły montażu byli często aktywnymi teoretykami filmu czy ogólnie teoretykami sztuki. Pomimo pewnych rozbieżności w ich poglądach, najogólniejszym stawianym przez nich założeniem było podkreślenie roli montażu filmowego, który uważali za podstawę kinematografii i najmocniej wpływający na emocje widza środek wyrazu. Jako teoretycy-praktycy doszli do takich konkluzji, wyciągając wnioski ze swoich własnych filmów, prowadząc liczne eksperymenty, a także badania analityczne nad filmem, teatrem i literaturą, sięgające do kultury amerykańskiej, a nawet japońskiej. Pomimo ewidentnie propagandowej tematyki większości filmów radzieckiej szkoły montażu, ruch ten zaliczany jest pod względem formalnym do awangardy. Jego twórcy byli cenieni za nowatorstwo i poszukiwania artystyczne. Czytaj więcej…

2018-10-10[edytuj | edytuj kod]

Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki – osoby, które za swój wkład w rozwój fizyki zostały wyróżnione przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk Nagrodą Nobla. Przyznawane od 1901 roku wyróżnienie ufundowane zostało przez szwedzkiego przemysłowca, Alfreda Nobla w jego testamencie. Do roku 2018 włącznie wyróżnionych Nagrodą Nobla w dziedzinie fizyki zostało w sumie 210 osób, w tym trzy kobiety: Maria Skłodowska-Curie, Maria Göppert-Mayer i Donna Strickland. John Bardeen, jako jedyny laureat, uhonorowany został dwukrotnie: w 1956 roku za udział w wynalezieniu tranzystora, oraz ponownie w 1972 roku za wkład w rozwój teorii nadprzewodnictwa. Statut Fundacji Nobla przewiduje możliwość wyróżnienia do trzech osób każdego roku, między które dzielona jest nagroda pieniężna. Sześciokrotnie Królewska Szwedzka Akademia Nauk zdecydowała nie przyznawać wyróżnienia na mocy zapisu w statucie Fundacji. Czytaj więcej…

2018-10-11[edytuj | edytuj kod]

Audrey Hepburn (ur. 4 maja 1929 w Ixelles, zm. 20 stycznia 1993 w Tolochenaz) − brytyjska aktorka filmowa i teatralna, działaczka humanitarna, filantropka, modelka oraz tancerka. Ikona kultury popularnej, symbol seksu lat 60. Należała do grona najbardziej cenionych aktorek „Złotej Ery Hollywood” lat 50. i 60. American Film Institute umieścił jej nazwisko na 3. miejscu w opublikowanym przez siebie rankingu „największych aktorek wszech czasów”. W 1951 roku, po zagraniu w kilku produkcjach filmowych, została dostrzeżona przez francuską pisarkę Sidonie-Gabrielle Colette. Dzięki niej zadebiutowała w opartej na motywach powieści Colette sztuce Gigi, wystawianej na Broadwayu. Dwa lata później zagrała główną rolę w komedii romantycznej Rzymskie wakacje, stając się pierwszą aktorką w historii nagrodzoną za swoją kreację BAFTĄ, Oscarem i Złotym Globem. Pod koniec lat 60. ograniczyła aktywność aktorską, angażując się w działalność humanitarną jako ambasador dobrej woli UNICEF. W trakcie swojej kariery Hepburn była laureatką wielu prestiżowych nagród filmowych i teatralnych, także tych przyznawanych za całokształt pracy artystycznej. Pozostaje jedną z 12 osób, które zdobyły statuetkę Oscara, Emmy, Grammy oraz Tony. Czytaj więcej…

2018-10-12[edytuj | edytuj kod]

Hieronim Wietor (ur. ok. 1480 w Lubomierzu, zm. 1546 lub 1547 w Krakowie) – drukarz, działający w Wiedniu i Krakowie, uznawany za najwybitniejszego z polskich drukarzy I połowy XVI wieku. Pochodził ze Śląska, w latach 1497–1507 przebywał w Krakowie, studiując na tamtejszym uniwersytecie, gdzie uzyskał stopień bakałarza. Zajmował się wówczas także introligatorstwem i księgarstwem, poznał również drukarstwo. W 1517 roku założył własną oficynę, którą prowadził do śmierci. Drukarnia Wietora stała na bardzo wysokim poziomie, wręcz niespotykanym dotąd w Polsce, wprowadzając renesansowe wzory w zakresie edytorstwa, jak i innych metod działalności. Wydawała dużo tekstów humanistycznych, propagując ten ruch, tym bardziej że jej właściciel obracał się w kręgach naukowo-literackich Krakowa, podzielających idee nowego nurtu. Wietor odegrał również dużą rolę w upowszechnieniu literatury polskiej, drukował bowiem wiele tytułów w języku polskim. Pracował również na zlecenie dworu królewskiego, Zygmunt I Stary nadał mu tytuł „drukarza kancelarii królewskiej”. Czytaj więcej…

2018-10-13[edytuj | edytuj kod]

Deklinacja w języku niemieckim – odmiana rzeczownika, zaimka, rodzajnika, przymiotnika i liczebnika przez przypadki, liczby oraz rodzaje w języku niemieckim. W języku niemieckim występują cztery przypadki: mianownik (Nominativ), dopełniacz (Genitiv), celownik (Dativ) oraz biernik (Akkusativ). Wyróżnia się rodzaj męski (Maskulinum), żeński (Femininum) i nijaki (Neutrum) oraz liczbę pojedynczą (Singular) i mnogą (Plural). W liczbie mnogiej nie ma podziału na rodzaje gramatyczne. Język niemiecki należy do języków fleksyjnych. Wyrazy podlegające odmianie składają się z tematu (zasadniczo niezmiennego) i odpowiedniej końcówki fleksyjnej. Czasami w wyniku odmiany następuje również pewna zmiana w temacie, np. przegłos - wymiana samogłosek na umlauty. Deklinacja pozwala na wskazanie funkcji wyrazu w zdaniu, dzięki czemu zadania tego nie musi przejmować ścisły szyk wyrazów czy odpowiednie przyimki. Części mowy mogą występować w różnej kolejności odbiegającej od standardowego, neutralnego szyku, aby położyć nacisk na inny element zdania. Czytaj więcej…

2018-10-14[edytuj | edytuj kod]

Powstanie w Sobiborze – wystąpienie i zbiorowa ucieczka więźniów, do których doszło 14 października 1943 roku w niemieckim nazistowskim obozie zagłady w Sobiborze. Obozowa konspiracja w Sobiborze zawiązała się w połowie 1943 roku, jednak dopiero we wrześniu tegoż roku, gdy w obozie osadzono grupę żołnierzy Armii Czerwonej narodowości żydowskiej, których przywódcą był por. Aleksandr Pieczerski, przygotowania do buntu nabrały realnych kształtów. 14 października 1943 roku spiskowcy niepostrzeżenie zabili dwunastu niemieckich esesmanów. Na skutek splotu kilku wydarzeń nie zdołali jednak opanować bramy głównej, a kilkuset więźniów zaskoczonych wybuchem powstania przystąpiło do chaotycznej ucieczki przez obozowe ogrodzenie. Spośród około 500–600 Żydów, którzy tego dnia przebywali w Sobiborze, do pobliskiego lasu zdołała zbiec blisko połowa. Liczbę uczestników powstania, którym udało się przeżyć wojnę, historycy szacują na około 40–70 osób. Czytaj więcej…

2018-10-15[edytuj | edytuj kod]

Ekspedycja Franklina z 1845 roku – zaginiona brytyjska ekspedycja badawcza do Arktyki, kierowana przez kapitana Johna Franklina. Wyprawa opuściła Anglię w maju 1845 roku na dwóch okrętach, HMS „Erebus” oraz HMS „Terror”. Franklin był oficerem Royal Navy i doświadczonym badaczem, który służył w trzech poprzednich wyprawach arktycznych, w tym w dwóch jako dowódca. Czwarta i ostatnia ekspedycja, którą dowodził w wieku 59 lat, miała za zadanie pokonanie ostatniej, nieprzebytej części Przejścia Północno-Zachodniego. Po kilku wczesnych zgonach wśród uczestników, oba okręty zostały zatrzymane przez lód w Cieśninie Wiktorii, w pobliżu Wyspy Króla Williama w kanadyjskiej Arktyce. Wszyscy członkowie wyprawy, 129 osób, w tym Franklin, zaginęli. Dopiero w 1848 roku rozpoczęto poszukiwania zaginionej wyprawy i trwały one przez większą część XIX wieku. Zaginiona ekspedycja Franklina jest tematem wielu dzieł sztuki, w tym piosenek, wierszy, opowiadań i powieści, a także filmów telewizyjnych. Czytaj więcej…

2018-10-16[edytuj | edytuj kod]

Rak gruczołu krokowego – pierwotny nowotwór złośliwy gruczołu krokowego pochodzenia nabłonkowego. Jest to jeden z najczęstszych nowotworów złośliwych u ludzi, pod względem zapadalności u mężczyzn ustępujący jedynie rakowi płuca. Najczęstszym podtypem histopatologicznym jest gruczolakorak zrazikowy. Do czynników ryzyka rozwoju choroby zalicza się wiek, wywiad rodzinny obciążający w kierunku tego nowotworu oraz przynależność rasową i etniczną. Wczesny rak stercza nie daje żadnych objawów, natomiast jeśli one występują, to są podobne do objawów łagodnego rozrostu tego gruczołu i obejmują bolesne oddawanie moczu, w tym uczucie pieczenia, wrażenie stałego parcia na mocz, trudności w rozpoczęciu mikcji, wąski strumień moczu, częste oddawanie go w nocy, bóle w kroczu i w podbrzuszu, niekiedy zatrzymanie moczu. Rozpoznanie jest oparte o badanie histopatologiczne materiału tkankowego pobranego podczas biopsji, którą wykonuje się z powodu nieprawidłowego stężenia PSA lub stwierdzenia nieprawidłowości w badaniu przez odbytnicę. Wybór metody leczenia zależy od stopnia zaawansowania choroby. Czytaj więcej…

2018-10-17[edytuj | edytuj kod]

Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki – osoby, które za swój wkład w rozwój fizyki zostały wyróżnione przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk Nagrodą Nobla. Przyznawane od 1901 roku wyróżnienie ufundowane zostało przez szwedzkiego przemysłowca, Alfreda Nobla w jego testamencie. Do roku 2018 włącznie wyróżnionych Nagrodą Nobla w dziedzinie fizyki zostało w sumie 210 osób, w tym trzy kobiety: Maria Skłodowska-Curie, Maria Göppert-Mayer i Donna Strickland. John Bardeen, jako jedyny laureat, uhonorowany został dwukrotnie: w 1956 roku za udział w wynalezieniu tranzystora, oraz ponownie w 1972 roku za wkład w rozwój teorii nadprzewodnictwa. Statut Fundacji Nobla przewiduje możliwość wyróżnienia do trzech osób każdego roku, między które dzielona jest nagroda pieniężna. Sześciokrotnie Królewska Szwedzka Akademia Nauk zdecydowała nie przyznawać wyróżnienia na mocy zapisu w statucie Fundacji. Czytaj więcej…

2018-10-18[edytuj | edytuj kod]

Audrey Hepburn (ur. 4 maja 1929 w Ixelles, zm. 20 stycznia 1993 w Tolochenaz) − brytyjska aktorka filmowa i teatralna, działaczka humanitarna, filantropka, modelka oraz tancerka. Ikona kultury popularnej, symbol seksu lat 60. Należała do grona najbardziej cenionych aktorek „Złotej Ery Hollywood” lat 50. i 60. American Film Institute umieścił jej nazwisko na 3. miejscu w opublikowanym przez siebie rankingu „największych aktorek wszech czasów”. W 1951 roku, po zagraniu w kilku produkcjach filmowych, została dostrzeżona przez francuską pisarkę Sidonie-Gabrielle Colette. Dzięki niej zadebiutowała w opartej na motywach powieści Colette sztuce Gigi, wystawianej na Broadwayu. Dwa lata później zagrała główną rolę w komedii romantycznej Rzymskie wakacje, stając się pierwszą aktorką w historii nagrodzoną za swoją kreację BAFTĄ, Oscarem i Złotym Globem. Pod koniec lat 60. ograniczyła aktywność aktorską, angażując się w działalność humanitarną jako ambasador dobrej woli UNICEF. W trakcie swojej kariery Hepburn była laureatką wielu prestiżowych nagród filmowych i teatralnych, także tych przyznawanych za całokształt pracy artystycznej. Pozostaje jedną z 12 osób, które zdobyły statuetkę Oscara, Emmy, Grammy oraz Tony. Czytaj więcej…

2018-10-19[edytuj | edytuj kod]

Hieronim Wietor (ur. ok. 1480 w Lubomierzu, zm. 1546 lub 1547 w Krakowie) – drukarz, działający w Wiedniu i Krakowie, uznawany za najwybitniejszego z polskich drukarzy I połowy XVI wieku. Pochodził ze Śląska, w latach 1497–1507 przebywał w Krakowie, studiując na tamtejszym uniwersytecie, gdzie uzyskał stopień bakałarza. Zajmował się wówczas także introligatorstwem i księgarstwem, poznał również drukarstwo. W 1517 roku założył własną oficynę, którą prowadził do śmierci. Drukarnia Wietora stała na bardzo wysokim poziomie, wręcz niespotykanym dotąd w Polsce, wprowadzając renesansowe wzory w zakresie edytorstwa, jak i innych metod działalności. Wydawała dużo tekstów humanistycznych, propagując ten ruch, tym bardziej że jej właściciel obracał się w kręgach naukowo-literackich Krakowa, podzielających idee nowego nurtu. Wietor odegrał również dużą rolę w upowszechnieniu literatury polskiej, drukował bowiem wiele tytułów w języku polskim. Pracował również na zlecenie dworu królewskiego, Zygmunt I Stary nadał mu tytuł „drukarza kancelarii królewskiej”. Czytaj więcej…

2018-10-20[edytuj | edytuj kod]

Deklinacja w języku niemieckim – odmiana rzeczownika, zaimka, rodzajnika, przymiotnika i liczebnika przez przypadki, liczby oraz rodzaje w języku niemieckim. W języku niemieckim występują cztery przypadki: mianownik (Nominativ), dopełniacz (Genitiv), celownik (Dativ) oraz biernik (Akkusativ). Wyróżnia się rodzaj męski (Maskulinum), żeński (Femininum) i nijaki (Neutrum) oraz liczbę pojedynczą (Singular) i mnogą (Plural). W liczbie mnogiej nie ma podziału na rodzaje gramatyczne. Język niemiecki należy do języków fleksyjnych. Wyrazy podlegające odmianie składają się z tematu (zasadniczo niezmiennego) i odpowiedniej końcówki fleksyjnej. Czasami w wyniku odmiany następuje również pewna zmiana w temacie, np. przegłos - wymiana samogłosek na umlauty. Deklinacja pozwala na wskazanie funkcji wyrazu w zdaniu, dzięki czemu zadania tego nie musi przejmować ścisły szyk wyrazów czy odpowiednie przyimki. Części mowy mogą występować w różnej kolejności odbiegającej od standardowego, neutralnego szyku, aby położyć nacisk na inny element zdania. Czytaj więcej…

2018-10-21[edytuj | edytuj kod]

Powstanie w Sobiborze – wystąpienie i zbiorowa ucieczka więźniów, do których doszło 14 października 1943 roku w niemieckim nazistowskim obozie zagłady w Sobiborze. Obozowa konspiracja w Sobiborze zawiązała się w połowie 1943 roku, jednak dopiero we wrześniu tegoż roku, gdy w obozie osadzono grupę żołnierzy Armii Czerwonej narodowości żydowskiej, których przywódcą był por. Aleksandr Pieczerski, przygotowania do buntu nabrały realnych kształtów. 14 października 1943 roku spiskowcy niepostrzeżenie zabili dwunastu niemieckich esesmanów. Na skutek splotu kilku wydarzeń nie zdołali jednak opanować bramy głównej, a kilkuset więźniów zaskoczonych wybuchem powstania przystąpiło do chaotycznej ucieczki przez obozowe ogrodzenie. Spośród około 500–600 Żydów, którzy tego dnia przebywali w Sobiborze, do pobliskiego lasu zdołała zbiec blisko połowa. Liczbę uczestników powstania, którym udało się przeżyć wojnę, historycy szacują na około 40–70 osób. Czytaj więcej…

2018-10-22[edytuj | edytuj kod]

Ekspedycja Franklina z 1845 roku – zaginiona brytyjska ekspedycja badawcza do Arktyki, kierowana przez kapitana Johna Franklina. Wyprawa opuściła Anglię w maju 1845 roku na dwóch okrętach, HMS „Erebus” oraz HMS „Terror”. Franklin był oficerem Royal Navy i doświadczonym badaczem, który służył w trzech poprzednich wyprawach arktycznych, w tym w dwóch jako dowódca. Czwarta i ostatnia ekspedycja, którą dowodził w wieku 59 lat, miała za zadanie pokonanie ostatniej, nieprzebytej części Przejścia Północno-Zachodniego. Po kilku wczesnych zgonach wśród uczestników, oba okręty zostały zatrzymane przez lód w Cieśninie Wiktorii, w pobliżu Wyspy Króla Williama w kanadyjskiej Arktyce. Wszyscy członkowie wyprawy, 129 osób, w tym Franklin, zaginęli. Dopiero w 1848 roku rozpoczęto poszukiwania zaginionej wyprawy i trwały one przez większą część XIX wieku. Zaginiona ekspedycja Franklina jest tematem wielu dzieł sztuki, w tym piosenek, wierszy, opowiadań i powieści, a także filmów telewizyjnych. Czytaj więcej…

2018-10-23[edytuj | edytuj kod]

Rak gruczołu krokowego – pierwotny nowotwór złośliwy gruczołu krokowego pochodzenia nabłonkowego. Jest to jeden z najczęstszych nowotworów złośliwych u ludzi, pod względem zapadalności u mężczyzn ustępujący jedynie rakowi płuca. Najczęstszym podtypem histopatologicznym jest gruczolakorak zrazikowy. Do czynników ryzyka rozwoju choroby zalicza się wiek, wywiad rodzinny obciążający w kierunku tego nowotworu oraz przynależność rasową i etniczną. Wczesny rak stercza nie daje żadnych objawów, natomiast jeśli one występują, to są podobne do objawów łagodnego rozrostu tego gruczołu i obejmują bolesne oddawanie moczu, w tym uczucie pieczenia, wrażenie stałego parcia na mocz, trudności w rozpoczęciu mikcji, wąski strumień moczu, częste oddawanie go w nocy, bóle w kroczu i w podbrzuszu, niekiedy zatrzymanie moczu. Rozpoznanie jest oparte o badanie histopatologiczne materiału tkankowego pobranego podczas biopsji, którą wykonuje się z powodu nieprawidłowego stężenia PSA lub stwierdzenia nieprawidłowości w badaniu przez odbytnicę. Wybór metody leczenia zależy od stopnia zaawansowania choroby. Czytaj więcej…

2018-10-24[edytuj | edytuj kod]

Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki – osoby, które za swój wkład w rozwój fizyki zostały wyróżnione przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk Nagrodą Nobla. Przyznawane od 1901 roku wyróżnienie ufundowane zostało przez szwedzkiego przemysłowca, Alfreda Nobla w jego testamencie. Do roku 2018 włącznie wyróżnionych Nagrodą Nobla w dziedzinie fizyki zostało w sumie 210 osób, w tym trzy kobiety: Maria Skłodowska-Curie, Maria Göppert-Mayer i Donna Strickland. John Bardeen, jako jedyny laureat, uhonorowany został dwukrotnie: w 1956 roku za udział w wynalezieniu tranzystora, oraz ponownie w 1972 roku za wkład w rozwój teorii nadprzewodnictwa. Statut Fundacji Nobla przewiduje możliwość wyróżnienia do trzech osób każdego roku, między które dzielona jest nagroda pieniężna. Sześciokrotnie Królewska Szwedzka Akademia Nauk zdecydowała nie przyznawać wyróżnienia na mocy zapisu w statucie Fundacji. Czytaj więcej…

2018-10-25[edytuj | edytuj kod]

Audrey Hepburn (ur. 4 maja 1929 w Ixelles, zm. 20 stycznia 1993 w Tolochenaz) − brytyjska aktorka filmowa i teatralna, działaczka humanitarna, filantropka, modelka oraz tancerka. Ikona kultury popularnej, symbol seksu lat 60. Należała do grona najbardziej cenionych aktorek „Złotej Ery Hollywood” lat 50. i 60. American Film Institute umieścił jej nazwisko na 3. miejscu w opublikowanym przez siebie rankingu „największych aktorek wszech czasów”. W 1951 roku, po zagraniu w kilku produkcjach filmowych, została dostrzeżona przez francuską pisarkę Sidonie-Gabrielle Colette. Dzięki niej zadebiutowała w opartej na motywach powieści Colette sztuce Gigi, wystawianej na Broadwayu. Dwa lata później zagrała główną rolę w komedii romantycznej Rzymskie wakacje, stając się pierwszą aktorką w historii nagrodzoną za swoją kreację BAFTĄ, Oscarem i Złotym Globem. Pod koniec lat 60. ograniczyła aktywność aktorską, angażując się w działalność humanitarną jako ambasador dobrej woli UNICEF. W trakcie swojej kariery Hepburn była laureatką wielu prestiżowych nagród filmowych i teatralnych, także tych przyznawanych za całokształt pracy artystycznej. Pozostaje jedną z 12 osób, które zdobyły statuetkę Oscara, Emmy, Grammy oraz Tony. Czytaj więcej…

2018-10-26[edytuj | edytuj kod]

Hieronim Wietor (ur. ok. 1480 w Lubomierzu, zm. 1546 lub 1547 w Krakowie) – drukarz, działający w Wiedniu i Krakowie, uznawany za najwybitniejszego z polskich drukarzy I połowy XVI wieku. Pochodził ze Śląska, w latach 1497–1507 przebywał w Krakowie, studiując na tamtejszym uniwersytecie, gdzie uzyskał stopień bakałarza. Zajmował się wówczas także introligatorstwem i księgarstwem, poznał również drukarstwo. W 1517 roku założył własną oficynę, którą prowadził do śmierci. Drukarnia Wietora stała na bardzo wysokim poziomie, wręcz niespotykanym dotąd w Polsce, wprowadzając renesansowe wzory w zakresie edytorstwa, jak i innych metod działalności. Wydawała dużo tekstów humanistycznych, propagując ten ruch, tym bardziej że jej właściciel obracał się w kręgach naukowo-literackich Krakowa, podzielających idee nowego nurtu. Wietor odegrał również dużą rolę w upowszechnieniu literatury polskiej, drukował bowiem wiele tytułów w języku polskim. Pracował również na zlecenie dworu królewskiego, Zygmunt I Stary nadał mu tytuł „drukarza kancelarii królewskiej”. Czytaj więcej…

2018-10-27[edytuj | edytuj kod]

Dyskografia Amy Winehouse, brytyjskiej wokalistki soulowej, składa się z trzech albumów studyjnych, pięciu minialbumów, jednego box setu, piętnastu singli, jednego DVD oraz piętnastu teledysków. Debiutancki album artystki, Frank został wydany 20 października 2003 roku. Pierwszym singlem promującym płytę został utwór „Stronger Than Me”, który zajął między innymi 71. miejsce na UK Singles Chart. W październiku 2006 roku wokalistka wydała drugi album studyjny, Back to Black, który uzyskał status diamentowej płyty w Brazylii oraz status multiplatynowej płyty wielu krajach, między innymi ośmiokrotnej platynowej płyty w Wielkiej Brytanii. Po przedwczesnej śmierci wokalistki 23 lipca 2011 roku jej wieloletni producenci muzyczni, Salaam Remi oraz Mark Ronson, postanowili wydać płytę upamiętniającą artystkę. Album Lioness: Hidden Treasures zawierał 12 niepublikowanych wcześniej utworów. Pierwszym singlem promującym płytę została jazzowa piosenka „Body and Soul” wykonywana przez piosenkarkę w duecie z Tonym Bennettem, a drugim, a zarazem ostatnim singlem pochodzącym z wydawnictwa został utwór „Our Day Will Come”. Czytaj więcej…

2018-10-28[edytuj | edytuj kod]

Obóz zagłady w Bełżcu – niemiecki nazistowski obóz zagłady funkcjonujący od marca 1942 roku do czerwca 1943 roku w pobliżu wsi i stacji kolejowej Bełżec. Obóz został utworzony w ramach akcji „Reinhardt”; prowadzono w nim eksterminację ludności żydowskiej. Niemcy kierowali do niego transporty z gett i obozów w Generalnym Gubernatorstwie, przede wszystkim z dystryktów Galicja, krakowskiego oraz lubelskiego. Obok Żydów polskich w Bełżcu mordowano Żydów austriackich, czeskich, niemieckich, słowackich oraz węgierskich. Ofiary zabijano w stacjonarnych komorach gazowych przy użyciu gazów spalinowych. Liczba zamordowanych wyniosła prawdopodobnie około 450 tys. osób. Z transportów wyłączano niewielką liczbę Żydów, przede wszystkim fachowców oraz młodych mężczyzn, których następnie zatrudniano w komandach pracujących na terenie obozu lub w jego sąsiedztwie. Po likwidacji obozu ostatnich więźniów wywieziono do ośrodka zagłady w Sobiborze, gdzie zostali zgładzeni. Liczba Żydów, którym udało się zbiec z Bełżca i przeżyć wojnę, jest szacowana na 2–4 osoby. Obóz w Bełżcu był pierwszym ośrodkiem zagłady uruchomionym w Generalnym Gubernatorstwie. Dla nazistów był swoistym poligonem doświadczalnym ludobójstwa, a wypracowane w nim techniki eksterminacji zostały zastosowane w innych obozach akcji „Reinhardt”. Czytaj więcej…

2018-10-29[edytuj | edytuj kod]

Ekspedycja Franklina z 1845 roku – zaginiona brytyjska ekspedycja badawcza do Arktyki, kierowana przez kapitana Johna Franklina. Wyprawa opuściła Anglię w maju 1845 roku na dwóch okrętach, HMS „Erebus” oraz HMS „Terror”. Franklin był oficerem Royal Navy i doświadczonym badaczem, który służył w trzech poprzednich wyprawach arktycznych, w tym w dwóch jako dowódca. Czwarta i ostatnia ekspedycja, którą dowodził w wieku 59 lat, miała za zadanie pokonanie ostatniej, nieprzebytej części Przejścia Północno-Zachodniego. Po kilku wczesnych zgonach wśród uczestników, oba okręty zostały zatrzymane przez lód w Cieśninie Wiktorii, w pobliżu Wyspy Króla Williama w kanadyjskiej Arktyce. Wszyscy członkowie wyprawy, 129 osób, w tym Franklin, zaginęli. Dopiero w 1848 roku rozpoczęto poszukiwania zaginionej wyprawy i trwały one przez większą część XIX wieku. Zaginiona ekspedycja Franklina jest tematem wielu dzieł sztuki, w tym piosenek, wierszy, opowiadań i powieści, a także filmów telewizyjnych. Czytaj więcej…

2018-10-30[edytuj | edytuj kod]

Rak gruczołu krokowego – pierwotny nowotwór złośliwy gruczołu krokowego pochodzenia nabłonkowego. Jest to jeden z najczęstszych nowotworów złośliwych u ludzi, pod względem zapadalności u mężczyzn ustępujący jedynie rakowi płuca. Najczęstszym podtypem histopatologicznym jest gruczolakorak zrazikowy. Do czynników ryzyka rozwoju choroby zalicza się wiek, wywiad rodzinny obciążający w kierunku tego nowotworu oraz przynależność rasową i etniczną. Wczesny rak stercza nie daje żadnych objawów, natomiast jeśli one występują, to są podobne do objawów łagodnego rozrostu tego gruczołu i obejmują bolesne oddawanie moczu, w tym uczucie pieczenia, wrażenie stałego parcia na mocz, trudności w rozpoczęciu mikcji, wąski strumień moczu, częste oddawanie go w nocy, bóle w kroczu i w podbrzuszu, niekiedy zatrzymanie moczu. Rozpoznanie jest oparte o badanie histopatologiczne materiału tkankowego pobranego podczas biopsji, którą wykonuje się z powodu nieprawidłowego stężenia PSA lub stwierdzenia nieprawidłowości w badaniu przez odbytnicę. Wybór metody leczenia zależy od stopnia zaawansowania choroby. Czytaj więcej…

2018-10-31[edytuj | edytuj kod]

Elasmozaur – rodzaj plezjozaura żyjącego w Ameryce Północnej w kampanie, około 80,5 miliona lat temu. Pierwszy okaz odkryto w 1867 roku w Kansas nieopodal Fort Wallace, wysłano go do amerykańskiego paleontologa Edwarda Cope'a, który na jego podstawie wyróżnił nowy rodzaj i gatunek. Elasmozaur miał 10,3 m długości. Cechowało go opływowe ciało o wiosłowatych kończynach, krótki ogon, niewielka głowa na końcu niezwykle długiej szyi, osiągającej 7,1 m długości. Wraz ze swym krewnym Albertonectes należał do najbardziej długoszyich zwierząt, jakie kiedykolwiek żyły, miał też najwięcej kręgów szyjnych - 72. Czaszka była smukła, trójkątna, na przedzie miała duże, przypominające kły zęby, z tyłu zęby były mniejsze. Odkryto tylko jeden niekompletny szkielet elasmozaura. Składa się on z niepełnej czaszki, kręgosłupa, obręczy kończyn piersiowej i miednicznej. Obecnie wyróżnia się pojedynczy gatunek, inne zaliczane dawniej do omawianego rodzaju uznaje się za niepewne bądź też przeniesiono je do innych rodzajów. Czytaj więcej…