Bazylika kolegiacka Ducha Świętego w Przeworsku

Bazylika kolegiacka Ducha Świętego w Przeworsku
Sanktuarium Grobu Bożego
	nr rej. A-309 z dnia 27.11.1952 r.; (zespół klasztorny bożogrobców)
	bazylika mniejsza, kolegiata; kościół farny, kościół parafialny; sanktuarium
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Miejscowość	Przeworsk
Adres	Kościelna 7
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Ducha Świętego w Przeworsku
Bazylika mniejsza; • nadający tytuł	od 1982; Jan Paweł II
Wezwanie	Ducha Świętego
Wspomnienie liturgiczne	Zesłania Ducha Świętego
	Przedmioty szczególnego kultu
Relikwie	Skały z Grobu Bożego, Krzyża Świętego, św. Maurycjusza, św. Prymitywy, św. Sewery, św. Lukundy, św. Marcina, św. Benedykta, św. Pawła
Cudowne wizerunki	Matka Boża Przeworska
Historia
Data rozpoczęcia budowy	ok. 1400
Data poświęcenia	1473
Fundator	Jan Tarnowski
Dane świątyni
Styl	gotyk/barok
Świątynia; • materiał bud.; • długość	; • cegła; 49 m
Wieża kościelna; • liczba wież; • wysokość wież	; 1; 40 m
Ołtarz; • liczba ołtarzy; • wezwania ołtarzy bocznych	; 12; Matki Bożej Nieustającej Pomocy, Najświętszego Serca Pana Jezusa, św. Józefa, św. Sebastiana i św. Walentego, św. Teresy od Dzieciątka Jezus, św. Antoniego z Padwy, św. Katarzyny Aleksandryjskiej, Trójcy Przenajświętszej, Grobu Bożego, „Złożenie Chrystusa do Grobu”, „Niewiasty przy pustym grobie”
Liczba naw	3
Nawa główna; • wysokość	; 20 m
Dzwonnica; • nazwa dzwonu	zwarty; „Sylwester” 1870 kg.
	Położenie na mapie Polski Bazylika kolegiacka Ducha Świętego w Przeworsku; Sanktuarium Grobu Bożego
	Położenie na mapie województwa podkarpackiego Bazylika kolegiacka Ducha Świętego w Przeworsku; Sanktuarium Grobu Bożego
	Położenie na mapie powiatu przeworskiego Bazylika kolegiacka Ducha Świętego w Przeworsku; Sanktuarium Grobu Bożego
	Położenie na mapie Przeworska Bazylika kolegiacka Ducha Świętego w Przeworsku; Sanktuarium Grobu Bożego
	50°03′27,02″N 22°29′24,67″E/50,057506 22,490186
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Bazylika Kolegiacka pw. Ducha Świętego – gotycki kościół wchodzący w skład dawnego zespołu klasztornego Bożogrobców w Przeworsku. Od 1982 posiada godność bazyliki mniejszej, od 2003 kolegiaty, a od 2012 sanktuarium Grobu Bożego. Jest to drugi po archikatedrze najważniejszy kościół w archidiecezji przemyskiej, posiadający jednocześnie godność bazyliki, kolegiaty i sanktuarium. Świątynia jest również jedyną w Polsce bazyliką noszącą wezwanie Ducha Świętego.

Kościół został wybudowany w latach około 1400–1473, na wzgórzu w południowo-zachodniej części miasta. Kościół Bożogrobców w Przeworsku jest jednym z cenniejszych zabytków architektury średniowiecznej w południowo-wschodniej Polsce.

Historia

Budowa kościoła trwała od około 1400 do 1473 z fundacji Jana Tarnowskiego, jego potomków oraz mieszczan^[2]. Nadzorowali ją prepozyci Dominik, Jan i Mikołaj. Budowla prezentuje bardzo dobrą jakość wykonania i powstała wedle jednolitego projektu, o czym świadczy kamienny cokół pod chórem i korpusem^[2]. W farze przeworskiej zastosowano typową dla gotyku małopolskiego odmianę systemu filarowo--przyporowego typu krakowskiego, dostosowaną do budowli pseudobazylikowej^[2]. Dach kościoła pierwotnie był znacznie wyższy i stromy, czego ślady widać na ścianie wieży^[2]. W latach 1473–1516 wybudowano budynek parafialny. Parafia od początku była hojnie obdarowywana okolicznymi wsiami. Klasztorowi podlegały kaplice w sąsiednich wsiach: Studzian i Rozbórz. Tarnowscy jako fundatorzy otrzymali też prawo wybierania spośród bożogrobców prepozyta. Klasztor i kościół miały charakter obronny. W 1502 wzniesiono basztę, a w 1640 cały zespół otoczono murami. Dach świątyni pokryto w XVII wieku dachówką, w 1845 roku obniżono i dano pokrycie z blachy. W 1785 wieża otrzymała pokrycie miedziane. W 1742 dobudowano arkadowy krużganek łączący klasztor z kościołem. Znaczną restaurację przeprowadzono w 1908 roku.

Bożogrobcy w Przeworsku

Z dużą dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, że bożogrobcy prowadzili w Przeworsku szpital pod wezwaniem św. Ducha. Istnienie jego potwierdza kilka źródeł m.in. dokument Rafała z Jarosławia z 1460 miał zawierać nadania dla już istniejącego szpitala. Stopniowo na przestrzeni lat konwent przeworskich bożogrobców liczebnie się powiększał. Na początku w 1394 roku był tu tylko prepozyt i jeden brat, w 1471 było co najmniej czterech braci a w latach 1585 i 1587 na mocy postanowień kapituły zakonu bożogrobców podzielono zakon w Polsce na cztery prowincje w tym ruską z ośrodkiem w Przeworsku, co świadczyło o dużej randze domu przeworskiego. W skład prowincji wchodziły parafie w Leżajsku, Giedlarowej, Rudołowicach, Tuligłowach, Urzejowicach i Gniewczynie. Pierwszym prepozytem parafii był niejaki Bartłomiej z Mazowsza, a wikarym brat Priskan. Do kasaty bożogrobców w 1819 w Przeworsku służbę bożą pełniło 34 prepozytów w tym ostatni Kasper Mizerski, który jeszcze do 1846 pełnił funkcję proboszcza parafii. W ciągu istnienia placówki bożogrobców w Przeworsku działali tu wikariusze, penitencjarze, zakładano różne stowarzyszenia oraz bractwa. Bożogrobcy w czasie swojego pobytu w mieście prowadzili szkołę parafialną.

Wnętrze

Wystrój wnętrza kościoła zmieniał się na przestrzeni wieków i obecnie posiada dominujące cechy baroku głównie za sprawą głównego ołtarza zbudowanego w toskańskiej odmianie tego stylu (1693). Znajdują się tu relikwie świętych: Marcina, Benedykta, Sewery, Maurycjusza, Pawła, a w XVIII wieku umieszczono tu relikwie krzyża świętego. Z licznych obrazów znajdujących się wewnątrz świątyni na uwagę zasługuje gotyckie epitafium Rafała Tarnowskiego z rodziną polecane przez archanioła Rafała i św. Elżbietę (z lat 1491–1496). W prezbiterium świątyni znajdują się płyty nagrobne z piaskowca z podobiznami fundatorów kościoła – Tarnowskich, m.in. Rafała Tarnowskiego (zm. w 1441), które kryją wejście do krypt.

Galeria

Bazylika Ducha Świętego w Przeworsku

Ołtarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy

Ołtarz główny i stalle

Ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa

Kaplica Grobu Pańskiego

Osobny artykuł: Kaplica Bożego Grobu w Przeworsku.

Najważniejszą częścią zabudowań nieodłącznie związaną z kultem Grobu Pańskiego w Jerozolimie, przy którym ustanowiono bożogrobców, jest wzniesiona w latach 1692–1727 kaplica Grobu Bożego, przy której prace prowadzili m.in. M. Stawiński, F. Chodowicz. P. Gogoliński. Kaplica jest wierną kopią kaplicy Grobu Chrystusa w Jerozolimie, posiada relikwie skały z Grobu Jerozolimskiego.

Przypisy

↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2010-05-02] .
↑ ^a ^b ^c ^d JakubJ. Adamski JakubJ., Gotycka architektura kościoła farnego (Bożogrobców) pw. Świętego Ducha w Przeworsku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 85 (2), 2023, s. 5–34, DOI: 10.36744/bhs.1395, ISSN 2719-4612 [dostęp 2023-07-28] (pol.).

Bibliografia

Sprawozdania z posiedzeń Komisyi historyi sztuki za czas od 1 stycznia do 31 grudnia 1901. MCMV, s. CCLXX–CCLXXII [79–80].

Linki zewnętrzne

Oficjalna strona parafii pw. Ducha św. w Przeworsku

[zabytek-1] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2010-05-02] .

[:0-2] JakubJ. Adamski JakubJ., Gotycka architektura kościoła farnego (Bożogrobców) pw. Świętego Ducha w Przeworsku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 85 (2), 2023, s. 5–34, DOI: 10.36744/bhs.1395, ISSN 2719-4612 [dostęp 2023-07-28] (pol.).

[1]

[2]

Zabytkowe	Bazylika Kolegiacka Ducha Świętego Kaplica Grobu Bożego Kościół Świętej Barbary i klasztor OO. Bernardynów Kaplica Świętego Antoniego z Padwy Kościół Matki Bożej Śnieżnej i klasztor ss. Szarytek
Pozostałe	Kościół Świętego Józefa Sebastiana Pelczara Kościół Chrystusa Króla Kaplica Matki Bożej Bolesnej Kaplica na "Nowym Cmentarzu"
Nieistniejące	Kościół Świętej Katarzyny Kościół Najświętszej Maryi Panny za Murami Kościół Świętego Michała Archanioła Kaplica Lubomirskich

Archikatedry	Białystok Częstochowa Frombork Gdańsk Gniezno Kraków Łódź Poznań Przemyśl Szczecin Warszawa
Katedry	Kielce Łowicz Pelplin Płock Sandomierz Sosnowiec Tarnów Toruń Warszawa-Praga Włocławek
Konkatedry	Chełmża Gdańsk Kołobrzeg Olsztyn Stalowa Wola
Kolegiaty	Bochnia Brzozów Chełm Dobre Miasto Gdynia Grudziądz Janów Podlaski Kalisz Kętrzyn Koronowo Kraków Krosno Kruszwica Krzeszów Legnickie Pole Leszno Limanowa Miechów Mielec Myszyniec Nowe Miasto Lubawskie Nowy Sącz Olkusz Parczew Poznań Przeworsk Pułtusk Sejny Sieradz Skarżysko-Kamienna Strzegom Szamotuły Środa Wielkopolska Węgrów Wiślica Zawiercie
Klasztorne	Bardo Bydgoszcz (św. Wincentego à Paulo) Czerwińsk n. Wisłą Częstochowa (Jasna Góra) Dębowiec Gdańsk (św. Mikołaja) Gidle Gietrzwałd Głogówko (Święta Góra) Góra św. Anny Górka Klasztorna Jarosław Kalwaria Pacławska Kalwaria Zebrzydowska Katowice (Panewniki) Kodeń Kraków (św. Franciszka) Kraków (Kazimierz) Kraków (Mogiła) Kraków (Na Piasku) Kraków (NSPJ) Kraków (Skałka) Kraków (św. Trójcy) Leśna Podlaska Leżajsk Licheń Lublin Niepokalanów Poznań (św. Józefa) Radecznica Różanystok Rychwałd Rzeszów Stara Wieś Stoczek Klasztorny Studzianna Święta Lipka Święty Krzyż Trzebinia Trzebnica Tuchów Twardogóra Wambierzyce Warszawa (NSPJ) Warszawa (św. Krzyża)
Poklasztorne	Koronowo Krzeszów Legnickie Pole Markowice Miechów Poznań Przeworsk Rokitno Rudy Sejny Skrzatusz Trzemeszno
Pozostałe	Augustów Bielsk Podlaski Bielsko-Biała Białystok Bolesławiec Braniewo Bydgoszcz (Matki Boskiej Królowej Męczenników) Chojnice Dąbrowa Górnicza (MB Anielskiej) Dąbrowa Górnicza (NSPJ) Gdańsk (św. Brygidy) Gorlice Grybów Inowrocław Jelenia Góra Katowice (Bogucice) Kobyłka Kraków (Łagiewniki) Kraków (Mariacki) Krotoszyn Lubartów Ludźmierz Mikołów Nysa Oleśnica Pacanów Piekary Śląskie Piotrków Trybunalski Prostyń Pszów Radom Rybnik Sokoły Szczecin Szczepanów Wadowice Wąwolnica Wrocław (garnizonowy) Zduńska Wola Ziębice