Bazylika na Świętym Krzyżu
| |||||||||||||||||||
![]() | |||||||||||||||||||
sanktuarium, bazylika mniejsza | |||||||||||||||||||
Bazylika od frontu | |||||||||||||||||||
Państwo | ![]() | ||||||||||||||||||
Miejscowość | Święty Krzyż[2] | ||||||||||||||||||
Wyznanie | katolickie | ||||||||||||||||||
Kościół | rzymskokatolicki | ||||||||||||||||||
bazylika mniejsza • nadający tytuł |
od 16 czerwca 2013 Papież Franciszek | ||||||||||||||||||
Wezwanie | Świętej Trójcy | ||||||||||||||||||
Wspomnienie liturgiczne | Uroczystość Trójcy Przenajświętszej (pierwsza niedziela po Zesłaniu Ducha Świętego) | ||||||||||||||||||
Przedmioty szczególnego kultu | |||||||||||||||||||
Relikwie | Krzyża Świętego | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
![]() | |||||||||||||||||||
Strona internetowa |
Bazylika mniejsza pw. Trójcy Świętej i sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego – sanktuarium znajdujące się na Świętym Krzyżu (Łysej Górze) w Górach Świętokrzyskich, na terenie diecezji sandomierskiej w granicach administracyjnych Nowej Słupi. Najstarsze polskie sanktuarium, miejsce szczególnego kultu w wieku XV.
Spis treści
Historia[edytuj | edytuj kod]
Data założenia opactwa benedyktynów na Łysej Górze nie jest znana. Tradycja benedyktyńska przypisuje fundację Bolesławowi Chrobremu w 1006 roku. Pewnym jest, że klasztor i romański kościół ufundowane zostały pomiędzy latami 1102-1138 przez Bolesława Krzywoustego[3]. Początkowo pw. Świętej Trójcy, od XV wieku pw. Świętego Krzyża, po tym gdy w 1306 książę Władysław Łokietek przekazał łysogórskim benedyktynom relikwie drzewa Krzyża Świętego[4][5] (przechowywane od XVIII wieku w kaplicy Oleśnickich i wg legendy podarowane przez Emeryka, królewicza z Węgier). Nie jest jasne czy podczas II najazdu mongolskiego na Polskę w 1259 roku Mongołom udało się zdobyć opactwo na Łyścu.
W połowie XV wieku opat Michał z Lipia przy finansowym wsparciu króla Kazimierza Jagiellończyka rozbudował romański kościół o gotyckie prezbiterium i zakrystię oraz o nową część od zachodu, a kardynał Zbigniew Oleśnicki sfinansował budowę nowego chóru i ołtarza głównego, które poświęcono 12 marca 1455 r. Udział Oleśnickiego polegał też prawdopodobnie na przesklepieniu nawy i klasztornych krużganków. W 1459 roku pożar zniszczył klasztor i prawdopodobnie wkrótce potem zbudowano istniejące do dzisiaj gotyckie krużganki wokół wirydarza[6]. W tym też okresie zakonnik Andrzej ze Słupi skopiował w opactwie zbiór utworów znanych jako Pieśni Łysogórskie, uznawanych za jeden z najstarszych dokumentów stworzonych w języku polskim. W 1491 roku opat Maciej z Pyzdr dobudował od północy klasztoru nowe skrzydło na infirmerię (szpital) i aptekę.
W okresie panowania dynastii Jagiellonów, opactwo było najważniejszym sanktuarium religijnym w Królestwie Polskim. Siedmiokrotnie odwiedzał je Władysław Jagiełło (m.in. w drodze na koronację w Krakowie oraz w drodze pod Grunwald), dziesięciokrotnie przebywał w klasztorze był król Kazimierz Jagiellończyk, sześciokrotnie król Zygmunt Stary, trzykrotnie król Zygmunt August.
W 1607 roku po pokonaniu rokoszan w bitwie pod Guzowem do opactwa przybył Zygmunt III Waza. W latach 1611-1620 w miejscu kapitularza zbudowano barokową Kaplicę Oleśnickich.
W 1643 roku opat Stanisław Sierakowski rozpoczął przebudowę kościoła dodając do fasady gotyckiego korpusu dwie barokowe wieże, wczesnobarokową kamieniarkę odrzwi i okien o wysokim poziomie artystycznym[7] i od południa kaplicę Matki Boskiej Bolesnej[8]. W 1655 roku kościół złupili Szwedzi, którzy wymordowali część zakonników. Dnia 22 marca 1661 roku, jak podawała najstarsza polska gazeta Merkuriusz Polski Ordynaryjny, król polski Jan II Kazimierz Waza wraz z małżonką oraz dworem zmierzając do Warszawy wstąpił do sanktuarium[9].
W roku 1690 papież Aleksander VIII obłożył opata Aleksandra Wyhowskiego i opactwo ekskomuniką, którą zdjęto około 1706 r. W latach 1686-1701 roku zbudowano zachodnie skrzydło klasztorne z nowym refektarzem (później więzienie, obecnie muzeum). W 1704 roku, podczas III wojny północnej klasztor ponownie został zajęty przez wojska szwedzkie. W październiku 1777 roku gotycko-barokowy kościół i klasztor spłonęły w pożarze. Wkrótce przystąpiono do budowy trzeciego kościoła w stylu barokowo-klasycystycznym, który wybudowano w latach 1781-1789 i konsekrowano w 1806 r.
W 1819 roku dnia 6 czerwca nastąpiła supresja klasztorów w Polsce na mocy bulli Piusa VII z dnia 30 czerwca 1818 roku[10]. Dnia 29 maja roku 1819 delegaci komisji województwa sandomierskiego stawili się na Św. Krzyżu przedstawiając dekret arcybiskupa Malczewskiego delegata apostolskiego w sprawie okupacji i suprymacji klasztoru[11]. W latach 1852-1865 mieścił się tu dom poprawczy dla tzw. Księży Zdrożnych. W styczniu 1863 roku w opactwie stacjonowali powstańcy styczniowi.
W 1884 roku rosyjscy zaborcy przekształcili opactwo w ciężkie więzienie kryminalne. W 1914 roku Austriacy wysadzili wieżę kościelną. Od 1936 mieścił się tu klasztor i nowicjat Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej, jednak w budynku dzisiejszego muzeum do 1939 roku nadal funkcjonowało "Więzienie ciężkie". Do 1937 roku osadzony w nim był Sergiusz Piasecki, który w celi zaczął pisać słynną powieść "Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy". We wrześniu 1939 roku klasztor został zbombardowany przez Luftwaffe i częściowo zniszczony. W latach 1941-1944 Niemcy w klasztorze więzili jeńców radzieckich. Obecnie obiekt jest udostępniony do zwiedzania[12].
16 czerwca 2013 sanktuarium podniesiono do godności bazyliki mniejszej[13]. W 2014 roku ukończono rekonstrukcję kościelnej wieży autorstwa architekta Władysława Markulisa.
Architektura[edytuj | edytuj kod]


- Kościół - Obecna późnobarokowa świątynia została zbudowana w latach 1781-1789 wg projektu Józefa Karsznickiego w miejscu dwóch wcześniejszych kościołów. W 1914 roku Austriacy zburzyli wieżę, którą zrekonstruowano w 2014 roku. W niszach znajdują się rzeźby z XVII wieku, pochodzące prawdopodobnie z wcześniejszego kościoła. Wnętrze kościoła ma charakter klasycystyczny.
- Kaplica Oleśnickich (zwana także Kaplicą Relikwii Krzyża Świętego) z lat 1614-1620 z funduszy Mikołaja Oleśnickiego (więcej: Kaplica Oleśnickich). Znajdują się w niej od 1723 roku relikwie Krzyża Świętego.
- ołtarz główny w stylu klasycystycznym z obrazem św. Trójcy pędzla Franciszka Smuglewicza (1745-1807)
- obrazy Franciszka Smuglewicza (św. Józefa, św. Emeryka, św. Scholastyka ze św. Benedyktem).
- płyta nagrobna sekretarza królewskiego i opata Michała Maliszewskiego
- portal z marmuru
- stalle z XVIII w.
- zakrystia ze sklepieniem kolebkowo-krzyżowym i polichromią ze scenami z życia św. Benedykta. Meble w niej są intarsjowane i zostały ufundowane przez opata Karskiego w 1777 roku.
- Krużganek klasztorny z XV wieku w stylu gotyckim, ozdobiony orłami jagiellońskimi oraz litewską Pogonią i herbem Dębno na zwornikach. Południowym ramieniem biegnie fragment muru romańskiego z XII wieku, będący pozostałością z dawnego kościoła.
- Furta klasztorna z 1643 r. w stylu barokowym
- Brama wschodnia w stylu barokowym z XVII wieku, pokryta blachą w 1976 r.
- Probostwo szpitalne z XVIII w.
Odpusty[edytuj | edytuj kod]
W sanktuarium obchodzi się uroczyście dwa odpusty:
- odpust Podwyższenia Krzyża Świętego (14 września)
- odpust Najdroższej Krwi Pana Jezusa (pierwsza niedziela lipca).
Zabytkowy zespół[edytuj | edytuj kod]
Zespół klasztorny benedyktynów, obecnie oblatów, wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.440/1-4 z 24.03.1947 i z 23.06.1967)[1]:
- kościół pw. Świętego Krzyża z III ćw. XII w., przebudowany w latach 1781–1789 i początku XIX w.,
- klasztor z XV w., przebudowany w XVII i XX w.,
- dzwonnica z końca XVIII w.,
- brama wschodnia z końca XVIII w.,
- teren wzgórza i prehistoryczne wały kamienne.
Galeria[edytuj | edytuj kod]
Książę Bolesław Wstydliwy, potwierdza przywileje klasztoru benedyktynów na Łysej Górze w 1270 r.
Święty Krzyż – Michał Elwiro Andriolli 1895
Zdjęcie Żuawów śmierci podczas ich pobytu w Sanktuarium w 1863
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Narodowy Instytut Dziedzictwa: Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie. 2018-09-30. s. 29. [dostęp 2015-11-12].
- ↑ Święty Krzyż w rejestrze Teryt
- ↑ Dariusz Kalina "Na Łysej Górze": [1]
- ↑ http://tyniec.benedyktyni.pl/pl/historia/benedyktyni/Sanktuarium-Sw-Krzyza-na-Lysej-Gorze/
- ↑ Anna Zajchowska w List - Miesięcznik katolicki: Relikwie, cuda i odpusty. deon.pl, 07.07.2011. [dostęp 2014-01-11].
- ↑ New Page 1, www.bilp.uw.edu.pl [dostęp 2017-11-22] (pol.).
- ↑ Adam Miłobędzki "Architektura polska XVII wieku", PWN, Warszawa 1980, s.343
- ↑ Na Łysej Górze - Musisz zobaczyć - Wrota Świętokrzyskie – Portal Województwa Świętokrzyskiego, www.wrota-swietokrzyskie.pl [dostęp 2017-11-22] (pol.).
- ↑ „Merkuriusz Polski Ordynaryjny”, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1978.
- ↑ Gacki ↓, s. 331-334.
- ↑ Gacki ↓, s. 329.
- ↑ Świętokrzyski Szlak Archeo-Geologiczny. Przewodnik. [dostęp 2013-08-29].
- ↑ Uroczystość nadania tytułu i godności bazyliki mniejszej. [dostęp 2013-06-19].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Sulimierska-Laube, Maria: "Benedyktyński Klasztor Świętego Krzyża na Łyścu w okresie gotyckim (pow. i woj.kieleckie)" - (Rozprawy). Il./Biuletyn Historii Sztuki. - R. 25 (1963), nr 3, s. 183-201
- Derwich, Marek. Świętokrzyskie Opactwo i jego relikwia // W: Kalendarz Świętokrzyski 2005 / koncepcja, red. i oprac. edytorskie Jerzy Daniel. - Kielce, 2004. - S. 118-127
- Szkice architektoniczne krajowych dzieł sztuki / zebrał i wydał Jan Hinz. T. 1. - Warszawa, 1888. - S. 43-45 : B. klasztor Ś-go Krzyża na Łysej Górze : tab. LVI-LVIII
- Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej / pod red. Daniela Olszewskiego i Ryszarda Gryza. - Kielce : KTN, 2000
- Józef Gacki: Benedyktyński klasztor na Łysej Górze. Wyd. Wydawnictwo Jedność. Kielce 2006: Benedyktyński klasztor na Łysej Górze. ISBN 83-7442-389-7.
- Czesław Hadamik (red.) Sacrum pogańskie – Sacrum Chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie, wyd. DiG, 2010, ISBN 978-83-7181-618-5
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Święty Krzyż – Klasztor i nowicjat Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej
- Sanktuarium na stronie diecezji sandomierskiej
|
|
- Architektura I Rzeczypospolitej (województwo sandomierskie)
- Fundacje kościelne Bolesława III Krzywoustego
- Sanktuaria chrześcijańskie
- Świątynie pod wezwaniem Trójcy Świętej
- Świątynie pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego
- Architektura romańska w województwie świętokrzyskim
- Kościoły w diecezji sandomierskiej
- Bazyliki w Polsce
- Religia w Nowej Słupi
- Kościoły i klasztory misjonarzy oblatów w Polsce
- Świątynie pod wezwaniem Świętego Krzyża
- Opactwo Benedyktynów na Świętym Krzyżu
- Zabytkowe kościoły w powiecie kieleckim