Druga kanalizacja Odry we Wrocławiu

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Wrocławski Węzeł Wodny
Jaz Różanka podczas powodzi w 2010 r.
Głaz pamiątkowy Pracowników Drogi Wodnej (fragment kompozycji, zlokalizowanej na grobli między Kanałem Żeglugowym a Powodziowym, przy Stopniu Wodnym Zacisze)

Druga kanalizacja Odry we Wrocławiu[1] – inwestycja z zakresu hydrotechniki przeprowadzona we Wrocławiu na początku XX w. Była to druga inwestycja hydrotechniczna prowadzona na tak szeroką skalę w mieście[a], realizowana z myślą o kompleksowym rozwiązaniu dwóch zasadniczych problemów – wzrastających potrzeb transportowych w zakresie żeglugi towarowej, oraz ochrony przeciwpowodziowej miasta. Obejmowała budowę w latach 1912-1917 nowych kanałów wodnych, zarówno żeglugowych, jak i przeciwpowodziowych, w tym budowę kanału umożliwiającego przerzut wód z Odry do Widawy, oraz przebudowę już istniejących koryt i kanałów rzeki Odra. W zakresie zaplanowanej i zrealizowanej inwestycji ujęto kolejny etap kanalizacji Odry w mieście przeprowadzony w latach 1913-1917, w ramach którego wybudowano nowe stopnie wodne, dzięki którym skanalizowany odcinek rzeki został wydłużony o kolejne stanowiska, do nowo wybudowanego Stopnia Wodnego Rędzin[2][3][4]. Inwestycja przeprowadzona na tak szeroką skalę wykreowała powstanie nowego węzła wodnego (Bartoszowicko-Opatowicki Węzeł Wodny) w ramach Wrocławskiego Węzła Wodnego, oraz nowej, głównej drogi wodnej omijającej od północy śródmieście, a także nowego systemu przeciwpowodziowego umożliwiającego również z ominięciem miasta przeprowadzenie części wód powodziowych[5][6][7][8][9].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Wrocław w swej historii był i jest także obecnie położony na przecięciu wielu szlaków komunikacyjnych[3][10][11][12][13]. Jednym z nich jest śródlądowa droga wodna, współcześnie nazywana Odrzańską Drogą Wodną[3][13]. W ramach tej drogi wodnej szlak żeglugowy w XIX w. prowadził przez Śródmiejski Węzeł Wodny. Potrzeba budowy nowej drogi wodnej prowadzącej przez Wrocław szczególnie mocno ujawniła się pod koniec XIX w., kiedy to znacznie wzrósł przewóz ładunków towarowych wykonywany także przy pomocy transportu wodnego. Przeprowadzono wówczas wielką inwestycję, tzw. pierwszą kanalizację Odry we Wrocławiu, budując nową drogę wodną prowadzącą wokół śródmieścia, która stała się główną drogą dla towarowego transportu wodnego. Ograniczony jednak zakres inwestycji sprawił, że stosunkowo szybko nowa droga wodna przestała spełniać swoją rolę, gdyż nie była w stanie zapewnić odpowiedniej przepustowości. Już na początku XX wieku parametry szlaku żeglugowego, w tym między innymi wymiary śluz komorowych, głębokość tranzytowa, światła mostów i inne, okazały się niewystarczające wobec rozwoju zarówno taboru pływającego jak i rosnących potrzeb w zakresie tego rodzaju transportu masowego[3][14][15].

Innym istotnym zagadnieniem była ochrona przeciwpowodziowa miasta. Wrocław położony jest nad Odrą, a w jego współczesnych granicach rzeka ta przyjmuje szereg mniejszych dopływów, razem tworzących Wrocławski Węzeł Wodny. W historii jego kształtowania podjęto szereg inwestycji z zakresu ochrony przeciwpowodziowej miasta, realizowanych często także w połączeniu z innymi celami. W roku 1903 wystąpiła jedna z największych powodzi jaka nawiedziła miasto. Dotychczasowy system zabezpieczenia przeciwpowodziowego miasta okazał się całkowicie nieskuteczny i nie dawał szans na poprawę sytuacji bez podjęcia odpowiednich kroków. Z tego względu w nowej inwestycji podjęto nie tylko zagadnienie budowy nowoczesnej drogi wodnej ale i budowę nowego skutecznego systemu zabezpieczenia przeciwpowodziowego miasta[3][8][13][15][16][17][18].

Z powyższych względów podjęto decyzję o rozpoczęciu nowej inwestycji, polegającej na budowie nowej drogi wodnej dla potrzeb żeglugi i nowego systemu zabezpieczenia przeciwpowodziowego[3][15][19].

Zakres inwestycji[edytuj | edytuj kod]

Jak wynika z powyższego, inwestycja, w zakresie realizacji podstawowych celów, dla realizacji których została podjęta, obejmowała:

budowę nowej drogi wodnej
budowa kanałów żeglugowych i kanalizacja rzeki, ten zakres obejmował budowę tzw. Współczesnego Kanału Żeglugowego[4][8][13][19][20] (kanały: Żeglugowy, Różanka; Stara Odra[19]; śluzy: Bartoszowice[16][21], Zacisze[3][4][16][22], Różanka[16][23])
przedłużenie skanalizowanego odcinka Odry
zapewnienie odpowiedniego poziomu piętrzenia w dolnym stanowisku Stopnia Wodnego Różanka[b] (tj. na ostatnim stopniu wodnym Współczesnego Kanału Żeglugowego), dzięki budowie kolejnego stopnia wodnego na rzece, tj. Stopień Wodny Rędzin (Przekop Rędzin, Śluza Rędzin I)[2][3][4][20][23][24]
budowę nowego systemu ochrony przeciwpowodziowej
umożliwiającego przeprowadzenie części wód powodziowych i przeprowadzania lodu z pominięciem śródmiejskiego ramienia rzeki[3][4][9][16] (kanały: Powodziowy[8], Odpływowy (Przepływ Widawski[8][25]); Stara Odra; jazy: Bartoszowice[21], Zacisze[4][22], Różanka[23], Rędzin[2][24], Opatowice[5])
wymaganą przebudowę istniejącej drogi wodnej
umożliwiającą dalszą eksploatację zarówno Drogi Wielkiej Żeglugi jak i szlaku prowadzącego przez Śródmiejski Węzeł Wodny (Kanał Opatowice; Śluza Opatowice)[3][4][5][8].

Obiekty hydrotechniczne[edytuj | edytuj kod]

Kanał Powodziowy i ulica Kanałowa
Jaz Opatowice (współczesny)

Realizację powyższego zakresu zadań i celów osiągnięto poprzez budowę odpowiednich obiektów hydrotechnicznych, a także przebudowę częściowo już istniejących obiektów. Zakres ten obejmował:

  • budowa nowych kanałów wodnych:
    • Współczesny Kanał Żeglugowy o długości 10,7 km (Kanał Żeglugowy, Kanał Różanka, Stara Odra)[19], Przekop Rędzin; stanowiących podstawę nowej, głównej drogi wodnej, rozpoczęcie budowy od 1912 a zakończenie 1917 r.[4][13]
    • Kanał Opatowicki; na potrzeby budowy śluzy komorowej, niezbędnej w celu zapewnienia możliwości użytkowania dotychczas eksploatowanej drogi wodnej, po wybudowaniu nowego stopnia wodnego Opatowice[5][8][26],
    • Kanał Powodziowy, Kanał Odpływowy; stanowiące element nowego systemy ochrony przeciwpowodziowej miasta[8][9][16][25],
  • przebudowa istniejących kanałów i koryt rzecznych:
    • Stara Odra; nowa droga wodna i system ochrony przeciwpowodziowej[16],
    • Odra (przekop); budowa Jazu Opatowice[5][8][16],
    • Odra; budowa Jazu Rędzin[2][16],
    • Piskorna; w związku z budową Kanału Odpływowego, będącego elementem ochrony przeciwpowodziowej[8],
  • budowa nowych stopni wodnych (kanalizacja Odry 1913-1917):
    • Stopień Wodny Bartoszowice (Śluza Bartoszowice, Jaz Bartoszowice)[8][21],
    • Stopień Wodny Zacisze (Śluza Zacisze, Jaz Zacisze)[4][22],
    • Stopień Wodny Różanka (Śluza Różanka, Jaz Różanka)[23],
    • Stopień Wodny Rędzin (Śluza Rędzin, Jaz Rędzin)[2][24],
    • Stopień Wodny Opatowice (Śluza Opatowice, Jaz Opatowice)[5][8],
    • Przewał Widawski (śluza wałowa)[8][21][25].

W wyniku przeprowadzonych robót znacznym przekształceniom, a w dużej części likwidacji, uległa Czarna Woda – jedno z ówczesnych ramion Odry, w części biegu którego poprowadzono nowo wybudowane kanały wodne[3][27].

Mosty[edytuj | edytuj kod]

Most Bartoszowicki

Inwestycja objęta także budowę mostów nad nowymi ciekami wodnymi, bądź rozbudowę istniejących już przepraw[28][29]:

  • Most nad Śluzą Opatowice (most „podniesionych masztów”)[30]
  • Most Bartoszowicki (l. 1916-1917 Barthelner Brücke)[31],
  • Kładka Ryczyńska (Most nad Śluzą Bartoszowice),
  • Mosty Bolesława Chrobrego (l. 1916-1917 Güntherbrücke)[28][32] (Swojczyckie[29]),
  • Mosty Jagiellońskie – wschodnie (l. 1916-1917 Wilhelmsruher Schleusenbrücke, 1925 Most Nakonza)[28][29][33],
  • Mosty Warszawskie – wschodni i środkowy, mosty północne (l. 1914-1916 Hindenburgbrücke)[28][29][34],
  • Most Oleśnicki (Warszawski[29]) – kolejowy
  • Mosty Trzebnickie – północny (l. 1914-1916 Rosenthaler Brücke)[28][29][35],
  • Most nad śluzą Rędzin I (1913-1916 r.)[24],
  • mosty nad Kanałem Odpływowym (Most Strachociński[36], drogowy, kolejowy).

Pozostałe obiekty[edytuj | edytuj kod]

Budynek administracyjno-gospodarczy przy Śluzie Różanka

Ponadto oprócz wyżej opisanej podstawowej infrastruktury hydrotechnicznej powstał cały szereg obiektów towarzyszących, takich jak budynki służące obsłudze stopni wodnych, obwałowania i budowle regulacyjne, urządzenia kierujące wody przy nowo ukształtowanych bifurkacjach oraz ujściach kanałów do koryta Odry[4]. Ponadto powstał system zasilania w wodę Kąpieliska Morskie Oko[4][22][27][37], poprzez Czarną Wodę[27][37] oraz pływalni przy Stadionie Olimpijskim z wód Kanału Powodziowego, którego istotnym elementem był Jaz Zacisze. Zapewniał on także odpowiedni poziom wody do uprawniania sportów wodnych w samym Kanale Powodziowym[4][22]. Usypano także z części urobku pozyskanego podczas kopania kanałów sztuczne wzniesienie – Wzgórze Kilimandżaro[38].

Przeobrażenia WWW[edytuj | edytuj kod]

Czarna Woda

Inwestycja zmieniła znacząco kształt Wrocławskiego Węzła Wodnego, a układ koryt rzeki Odra, w wyniku tej i innych inwestycji hydrotechnicznych, obecnie tylko w niewielkim stopniu nawiązuje do ich naturalnego układu. W wyniku tych zmian między innymi wykreowano niżej opisane obiekty i aspekty ich działania.

Budowa nowych kanałów wykreowała powstanie nowej, głównej drogi wodnej, dającej możliwość żeglugi większym jednostkom pływającym o znacznie większej ładowności i nośności[14]. Powstał także nowy Węzeł Wodny Bartoszowicko-Opatowicki, w którym oprócz rozdzielenia się dróg wodnych, następuje także rozdział wód Odry wpływających do miasta jednym korytem. Rozdział wód dokonany być może w tym węźle na trzy kierunki i ma zasadnicze znaczenie w kwestii zapewnienia miastu bezpieczeństwa powodziowego[5][6][7][8]. Dalej zmianie uległa także Stara Odra do której uchodzą wybudowane kanały wodne oraz powstał równoległy do niej Kanał Różanka, ze Śluzą Różanka. Wybudowanie natomiast kolejnego Stopnia Wodnego Rędzin wydłużyło skanalizowany odcinek rzeki Odra o kolejne stanowisko. Sama natomiast nowa droga wodna zapewniała pokonanie wrocławskiego odcinka rzeki krótszym dystansem: długość współczesnej drogi wodnej wynosi 10,7 km, do połączenia ze szlakiem bocznym 10,1 km, natomiast długość szlaku bocznego wynosi 13,1 km[39].

Jak wyżej zaznaczono budowa kanałów w znacznej części zlikwidowała, a w części przeobraziła jedno z ramion Odry – Czarną Wodę[3][27], ówcześnie Schwarzwasser[27], które dziś pozostaje w szczątkowej formie starorzecza[3] o długości na powierzchni około 1,2 km[c][27]. Budowa kanałów: Żeglugowego i Powodziowego, spowodowała także odcięcie dużego obszaru otoczonego wodami Odry, nazywanego Wielką Wyspą[13], oraz długiego pasa terenu – grobli rozdzielającej oba kanały. Budowa Kanału Opatowickiego zaś spowodowało powstanie Wyspy Opatowickiej[5][26][40] i odpowiednio budowa przekopu przy osiedlu Rędzin stworzyła Wyspę Rędzińską[41].

Znaczenie szlaków wodnych[edytuj | edytuj kod]

Kanał Różanka, w tle Stara Odra i Most Osobowicki północny

Przed podjęciem pierwszej i drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu, dzięki wykonanemu przekopowi w latach 1530-1555, żegluga przez Wrocław prowadziła szlakiem Śródmiejskiego Węzła Wodnego. Po przeprowadzeniu pierwszej kanalizacji Odry we Wrocławiu szlak ten podupadł, a nowa droga wodna stała się głównym szlakiem żeglugowym, szczególnie w zakresie transportu towarowego. Po przeprowadzeniu natomiast drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu, powstał nowy szlak wodny, od tej chwili stanowiący główną drogę wodną prowadzącą przez miasto, który charakteryzował się znacznie lepszymi parametrami żeglugowymi. Pozostałe szlaki znacznie straciły na znaczeniu[14][15]. Śródmiejski Węzeł Wodny w praktyce wykorzystywany był jedynie do żeglugi pasażerskiej, a w okresie powojennym przez szereg lat był praktycznie wyłączony z żeglugi. Szlak powstały podczas pierwszej kanalizacji Odry we Wrocławiu również podupadł. Wykorzystywany był jednakże na potrzeby żeglugi pasażerskiej, rekreacyjnej i turystycznej[14]: białej floty i tramwaju wodnego (tramwaje wodne we Wrocławiu), oraz do obsługi położonych przy jego brzegach portów i nabrzeży przeładunkowych. Były one jednak w okresie powojennym sukcesywnie zamykane i to jego zastosowanie praktycznie przestało mieć współcześnie rację bytu, a zachowana droga wodna spełniająca kryteria jedynie dla II klasy dróg wodnych[39][42] określana jest jako szlak boczny Odry[43].

Powstały natomiast podczas drugiej kanalizacji Odry szlak wodny stał się jak wyżej zaznaczono główną drogą wodną. Tędy przepływały towarowe jednostki pływające zarówno w zakresie tranzytu przez miasto, jak i te których miejscem docelowym był Wrocław[39][42][44]. Ponadto nad Kanałem Żeglugowym powstało szereg nabrzeży przeładunkowych, szczególnie przy zlokalizowanych tu fabrykach i przedsiębiorstwach. Wybudowano także stocznię rzeczną – Wrocławska Stocznia Rzeczna. Ponadto wyposażenie Śluzy Bartoszowice w górne wrota przeciwpowodziowe oraz Śluz Zacisze w dolne wrota przeciwpowodziowo[22] dało możliwość wykorzystywania akwenu Kanału Żeglugowego jako miejsca zimowania statków lub schronienia podczas wezbrań. Ten stan rzeczy przetrwał w zakresie szlaku wodnego do dziś. Droga wodna powstała podczas drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu jest częścią Odrzańskiej Drogi Wodnej[43], będącej częścią europejskiej drogi wodnej E30. Według obecnie obowiązujących w Polsce kryteriów ten odcinek zaliczany jest do III klasy dróg wodnych[39][42].

Znaczenie elementów ochrony przeciwpowodziowej[edytuj | edytuj kod]

Stara Odra. Odcinek pełniący zarówno funkcję żeglugową jak i przeciwpowodziową

Powstałe i ukształtowane podczas tej inwestycji elementy ochrony przeciwpowodziowej miasta do dnia dzisiejszego mają podstawowe znaczenie dla systemu ochrony powodziowej w całym Wrocławskim Węźle Wodnym. Elementy te bowiem dały możliwość przeprowadzenia znacznej części wód wezbraniowych największej z rzek przepływających przez miasto, stwarzającej dla niego największe zagrożenie, w tym w odniesieniu do jego centrum, z pominięciem śródmieścia, którego ewentualne zalanie podczas powodzi skutkuje największymi stratami materialnymi i zagrożeniem dla zdrowia i życia ludzi oraz możliwości funkcjonowania miasta[3][4][9][16]. System objął zarówno element bierny ochrony przeciwpowodziowej[45][46], tj. Kanał Odpływowy, rozpoczynający się śluzą wałową, nie dającą możliwości sterowania wielkością przepływu, a jedynie umożliwiającą przepuszczenie określonej ilości wody[8][25], jak i element czynny tej ochrony, tj. Kanał Powodziowy[3][4][9][16]. Taki element czynny składa się z kanału powodziowego wyposażonego na wlocie w jaz ruchomy wyposażony w zamknięcia, dający możliwość sterowania wielkością przepływu kierowanego do tego kanału[47][46]. Oczywiście nowy system powiązany był z dotychczasowym: zapewniał możliwość przejęcie jedynie części przepływu wód Odry, a pozostała część musi nadal być przeprowadzana przez dotychczasowe koryto i ramiona przepływające przez śródmieście: Odrę Główną i Starą Odrę; a podstawowym elementem tak ukształtowanego systemu stał się wykreowany podczas tej inwestycji Bartoszowicko-Opatowicki Węzeł Wodny, w którym dokonywany jest rozdział wód na poszczególne kanały i ramiona Odry[4][5][7][8][21].

Zestawienia[edytuj | edytuj kod]

Cieki wodne[edytuj | edytuj kod]

Druga kanalizacja Odry we Wrocławiu objęła budowę bądź przebudowę cieków wodnych, tj. kanałów wodnych i ramion rzeki (jej koryt) Odry położonych zarówno w biegu głównej drogi wodnej, jak i szlaku bocznego, a także budowę kanału łączącego Odrę z rzeką Widawa.

Cieki wodne objęte inwestycją
nazwa roboty długość początek koniec budowle piętrzące
Kanał Żeglugowy[48]
Kanał Nawigacyjny[39] 		budowa 7,4 km[39] Odra (244,200 km[19]) Stara Odra (7,000 km WKŻ[19]) Śluza Bartoszowice[21], Śluza Zacisze[4][22]
Kanał Powodziowy[9][49] budowa 6,29 km[9] Odra (244,500 km[9]) Stara Odra (3,200 km Starej Odry[9]) Jaz Bartoszowice[21], Jaz Zacisze[4][9][22]
Kanał Opatowicki[50][51] budowa 2,6 km[51] Odra (243,500 km[51]) Odra przekop (246,100 km[51]) Śluza Opatowice[5][51]
Kanał Różanka budowa 1,85 km[19] Stara Odra (8,150 km WKŻ[d][19]) Stara Odra (10,000 km WKŻ[d][19]) Śluza Różanka[23]
Stara Odra[52] przebudowa 3,00 km[e][19] Kanał Powodziowy[e] Odra Główna (Odra Dolna)
(10,7 km WKŻ, 255,80 km Odry[19]) 		Jaz Różanka[23]
Odra[53] (przekop) przebudowa Odra Odra Główna (Odra Górna) / Stara Odra Jaz Opatowice[5]
Kanał Odpływowy[53] budowa Kanał Żeglugowy (0,400 km WKŻ[d][19][25]) Widawa Przewał Widawski[21]
(Przepływ Widawski[25])
Odra[53] przebudowa Jaz Rędzin[54]
Przekop Rędzin budowa Odra Odra Śluza Rędzin I[54]

Stopnie wodne[edytuj | edytuj kod]

Podczas II kanalizacji Odry we Wrocławiu wybudowano i ukształtowano następujące stopnie wodne, w tym budowle piętrzące:

Stopnie wodne i budowle piętrzące wybudowane i ukształtowane podczas II kanalizacji Odry we Wrocławiu
stopień wodny ww[f] NPP[g] spad budowle wodne ciek wodny km[d] foto
Stopień Wodny Bartoszowice[21][44][55]
244,8 km Odry[56]
(244,9 km[55]) 		BOWW[f][8] 117,7 m n.p.m.[57] 3,1 m[57][58] Śluza Bartoszowice[21][44][55] Kanał Żeglugowy 0,8 km[21]
(0,5 km[59])
(0,6 km[8])
Jaz Bartoszowice[9][21][44][55] Kanał Powodziowy[9] 0,45 km K.P.[d][8][9][21][59][57]
Stopień Wodny Opatowice[5][44][55]
245,03 km[55] 		117,7 m n.p.m.[57] 2,46 m[57]
(2,00 m[58]) 		Śluza Opatowice[5][44][55] Kanał Opatowicki 1,0 km K.O.[d][8]
Jaz Opatowice[5][44][55] Odra (przekop) 245,04 km Odry[5][8]
(245,035[59])
Przewał Widawski[21]
(Przepływ Widawski[25][60]) 		śluza wałowa[21] Kanał Odpływowy 0,4 km[8][25]
Stopień Wodny Zacisze[4][22][44][55]
249,4 km Odry[56]
(249,1 km[55]) 		2,3 m[57][58] Śluza Zacisze[4][22][44][55] Kanał Żeglugowy 5,3 km[22] (5,10 km[4][59])
250,31 km Odry[4][22]
Jaz Zacisze[4][22][44][55] Kanał Powodziowy 4,87 km K.P.[d][4][22][57][59]
Stopień Wodny Różanka[23][44][55]
253,3 km Odry[55][56] 		112,3 m n.p.m.[57] 2,3 m[57][58] Śluza Różanka[23][44][55] Kanał Różanka 9,00 km
254,1 km Odry[23]
(9,2 km[59])
Jaz Różanka[23][44][55] Stara Odra 5,15 km Starej Odry[23][59]
Stopień Wodny Rędzin[2][56][55]
260,70 km Odry[55][56] 		110,0 m n.p.m.[57] 2,0 m[57][58] Śluza Rędzin I[2][44][55] Przekop Rędzin
Jaz Rędzin[2][44][55] Odra 260,70 km Odry[59]

Wyspy[edytuj | edytuj kod]

Grobla rozdzielająca Kanał Różanka i Starą Odrę.

Jak wyżej wspomniano budowa nowych kanałów wodnych wykreowała powstanie nowych wysp, tj. odciętych i otoczonych wodami Odry obszarów. Oprócz niżej wymienionych w tabeli nazwanych wysp, powstały także specyficzne długie a wąskie pasy terenu otoczone wodami kanałów i koryt rzeki – groble rozdzielające, tj. grobla pomiędzy Kanałem Żeglugowym i Powodziowym, oraz grobla rozdzielająca pomiędzy Kanałem Różanka i Starą Odrą.

Wyspy powstałe podczas II kanalizacji Odry we Wrocławiu
wyspa powierzchnia wody otaczające foto
Wielka Wyspa[61] 11 km²[61] Kanał Powodziowy, Stara Odra, Odra (przekop)[61]
Wyspa Opatowicka[5][8][26][40] 0,4 km²[40] Kanał Opatowicki, Odra (przekop)[5][40]
Wyspa Rędzińska[41] Odra, Przekop Rędzin[41]

Przeprawy[edytuj | edytuj kod]

Ja wyżej wspomniano większość przepraw powstałych podczas drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu bądź dotrwała do dnia dzisiejszego podlegając jedynie remontom i modernizacjom, bądź została odbudowana po zniszczeniach wojennych. Niektóre z nich zostały znacząco rozbudowane o nowe, równoległe do istniejących mosty, zapewniające większą przepustowość szlaków komunikacyjnych w ciągu których są położone. Jedyną całkowicie nową przeprawą[h] jest Most Rędziński w ciągu Autostradowej Obwodnicy Wrocławia położony nad Stopniem Wodnym Rędzin[62][63].

Mosty
most współczesna nazwa ciek wodny budowa zniszczony odbudowany
most „podniesionych masztów” Most nad Śluzą Opatowice[30] Kanał Opatowicki 1945 nie
Kładka Ryczyńska Kanał Żeglugowy 1945 2004
Barthelner Brücke Most Bartoszowicki[31] Kanał Powodziowy 1916-1917 1945 1948
Güntherbrücke Mosty Bolesława Chrobrego[28][29][32] Kanał Żeglugowy, Kanał Powodziowy 1916-1917 1945 1946-1948
Wilhelmsruher Schleusenbrücke, Most Nakonza Mosty Jagiellońskie (wschodnie)[28][29][33] Kanał Żeglugowy, Kanał Powodziowy 1916-1917, 1925 nie n.d.
Hindenburgbrücke Mosty Warszawskie[28][29][34] (mosty północne)
wschodni i środkowy 		Kanał Żeglugowy, Stara Odra 1914-1916 nie n.d.
Most Oleśnicki (Warszawski[29]) – kolejowy Kanał Żeglugowy, Stara Odra nie n.d.
Rosenthaler Brücke Mosty Trzebnickie (północny)[28][29][35], Kanał Różanka, Stara Odra 1914-1916 nie n.d.
Most nad śluzą Rędzin I[24] Przekop Rędzin 1913-1916 nie n.d.
Drächenwalder Brücke Most Strachociński[36] – drogowy
(Most Swojczycki[64]) 		Kanał Odpływowy 1917 1945 1945, 1966
Most Strachociński – kolejowy Kanał Odpływowy 1917 nie n.d.
Most w ulicy Ludowej Kanał Odpływowy nie n.d.

Współczesność[edytuj | edytuj kod]

Współcześnie zachowany został szereg podstawowych elementów infrastruktury hydrotechnicznej powstałej podczas drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu, choć większość z nich podlegała przebudowie, remontom bądź modernizacji, a część likwidacji lub wyłączeniu z eksploatacji.

Droga wodna[edytuj | edytuj kod]

Kanał Żeglugowy.

Jak wyżej określono powstała podczas drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu droga wodna jest główną drogą wodną prowadzącą przez miasto i zaliczana jest współcześnie do III klasy dróg wodnych według obowiązujących w Polsce kryteriów[39][42].

Likwidacji lub wyłączeniu z eksploatacji uległo natomiast szereg powstałych później przy Kanale Żeglugowym nabrzeży: Nabrzeże zakładów chemicznych we Wrocławiu, Port Przeładunkowy Paliw Płynnych we Wrocławiu, Przeładownia przy ulicy Betonowej we Wrocławiu[65][66]; brak jest natomiast informacji w kwestii funkcjonowania położonego przy tej drodze wodnej Wojskowego portu przeładunkowego paliw płynnych[65]. Likwidacji uległa także Wrocławska Stocznia Rzeczna. Część dawnej infrastruktury wykorzystywana jest jeszcze do napraw i remontów jednostek pływających, część jako przeładownia[65]. Pozostały teren wykorzystany został do innej działalności.

Przy Kanale Żeglugowym powstała natomiast przystań[67].

System przeciwpowodziowy[edytuj | edytuj kod]

Jaz Opatowice (sektorowy), przed nim pozostałość po jazie kozłowo-iglicowym.
Kanał Powodziowy; pozostałość po Jazie Zacisze (obrotnica wagonów).

Wybudowany w ramach drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu Kanał Powodziowy nadal stanowi podstawę ochrony przeciwpowodziowej Wrocławia. Istotne przy tym jest zagadnienie rozdziału wód wezbraniowych w Węźle Wodnym Bartoszowicko-Opatowickim, na następujące kierunki[4][5][7][8][21]:

  • Kanał Powodziowy
  • Odra (przekop)
    • Stara Odra
    • Śródmiejski Węzeł Wodny
  • Przewał Widawski.

W okresie powojennym wzdłuż całej Odry przystąpiono do wymiany jazów kozłowo-iglicoych na sektorowe bądź klapowe. Los ten spotkał także jazy kozłowo-iglicowe pozostałe podczas drugiej kanalizacji Odry: współczesny Jaz Opatowice oddany do eksploatacji został w 1985 r., a stary jaz (244,990 km Odry[8]) położony nieco powyżej nowego (245,040 km Odry[8]) leży złożony na dnie rzeki[5][8]; Jaz Różanka przebudowano na sektorowy, Jaz Zacisze wyłączono z eksploatacji i pozostaje złożony na dnie kanału, a z dawnej infrastruktury z nim związanej pozostały jedynie niewielkie ślady, np. resztki torowiska i obrotnica wagonów do przewozu iglic pod Mostami Jagiellońskimi. Funkcją bowiem tego jazu było zapewnienie odpowiedniego poziomu piętrzenia w Kanale Powodziowym dla celów zapewnienie odpowiednich warunków do rozgrywania regat na urządzonych tu wioślarskich torach wodnych, oraz dla potrzeb zaopatrzenia w wodę kąpieliska Morskie Oko oraz pływalni przy Stadionie Olimpijskim. Gdy zaprzestano korzystania z tej funkcji zbędnym stało się także korzystanie z samego jazu[4][22][59].

Po powodzi tysiąclecia z 1997 r. uszkodzeniu uległa śluza wałowa na wolcie do Kanału Odpływowego, w wyniku czego wyłączona została z eksploatacji[21]. W 2013 r. podjęto we Wrocławiu (i poza nim) szereg inwestycji zmierzających do poprawy ochrony przed powodzią, w ramach których zmodernizowany zostanie sam Kanał Powodziowy wraz z Jazem Bartoszowice, oraz Kanał Odpływowy, jak i wyremontowana zostanie przedmiotowa śluza wałowa, dzięki czemu przywrócony zostanie do eksploatacji Przewał Widawski, umożliwiając podczas powodzi przeprowadzenie części wód Odry korytem rzeki Widawa, do ujścia tej rzeki położonego na północnej granicy miasta. Przyjmuje się, że po modernizacji do Widawy będzie można odprowadzić 185 m3/s (320 m3/s podczas wezbrań katastrofalnych), a przez kanał powodziowy przeprowadzany ma być przepływ o wielkości 589 m3/s (1025 m3/s)[6]. Inwestycja obejmuje także przystosowanie Stopnia Wodnego Rędzin do przepuszczania wód powodziowych[68].

Mosty[edytuj | edytuj kod]

Część mostów wybudowanych podczas tej inwestycji uległa zniszczeniu, część obudowano, a część rozbudowano bądź przebudowano[28]:

  • Most przy Śluzie Opatowice (most „podniesionych masztów”): zniszczony podczas wojny, nie odbudowano[30],
  • Kładka jazu Opatowice: nowa przeprawa powstała jako most jazowy podczas budowy nowego jazu, oddana wraz z jazem do użytkowania w 1985 r.[5],
  • Most Bartoszowicki: odbudowany w oryginalnym kształcie z podniesionych z dna kanału przęseł, oddany do użytkowania w 1948 r.[31],
  • Kładka Ryczyńska: odbudowana, oddana do użytkowania w 2004 r.,
  • Mosty Bolesława Chrobrego: odbudowane w latach 1946-1948[32],
  • Mosty Jagiellońskie: zachowane, oraz wybudowano nową równoległą do istniejących parę mostów w 1984 r.[28][33],
  • Mosty Warszawskie: zachowane[34], oraz wybudowano nową równoległą do istniejących parę mostów – mosty południowe w l. 2006-2008,
  • Most Oleśnicki – kolejowy: zachowany
  • Mosty Trzebnickie: zachowane[35],
  • Mosty Osobowickie: zachowane (powstały podczas I kanalizacji Odry we Wrocławiu)[69],
  • Mosty nad Śluzami Rędzin: wybudowano w latach 1931-1934 most nad nową śluzą Rędzin II, zachowane[24],
  • Mosty nad Kanałem Odpływowym: Strachociński[36] (Swojczycki[64]) odbudowano w 1945 r., a następnie wybudowano nowy most w 1966 r.[36][64] i kolejowy zachowany oraz w ulicy Ludowej odbudowany w 1945 r.[70].

Powstał także nowy most[h] w ramach budowy Autostradowej Obwodnicy Wrocławia – Most Rędziński – przebiegający nad Stopniem Wodny Rędzin, a którego główny pylon posadowiony jest na Wyspie Rędzin[62][63].

Współczesne mosty nad ciekami ukształtowanymi podczas II kanalizacji Odry we Wrocławiu[h]
most rodzaj długość km[d] ciek wodny foto
Kładka jazu Opatowice[5] kładka, jazowa Odra (przekop)
szlak boczny
Most Bartoszowicki[31] drogowy, jazowy[31] 110,2 m[31] 0,45 km K.P.[d][31]
245 km Odry[31] 		Kanał Powodziowy
Kładka Ryczyńska pieszo-rowerowy Kanał Żeglugowy
Mosty Bolesława Chrobrego – wschodni [32][71] (północny[72]) drogowy[32][71][72] 25 m[32]
(48,5 m[72]) 		2,4 km[71] Kanał Żeglugowy
Mosty Bolesława Chrobrego – zachodni[32] (południowy[73]) drogowy[32][73] 123,7 m[32]
(134,7 m[73]) 		Kanał Powodziowy
Mosty Jagiellońskie
wschodni, północny (stary)[33][71][74] 		drogowy[33][71][74] 21,65 m[33]
(22,25 m[74]) 		5,3 km[71] Kanał Żeglugowy
Mosty Jagiellońskie
wschodni, południowy (stary)[33][75] 		drogowe[33][75] 60,49 m [33][75] Kanał Powodziowy
Mosty Jagiellońskie
zachodni, północny (nowy)[33][71][76] 		drogowy[33][76] 39,0 m[33][71][76] 5,35 km[71] Kanał Żeglugowy
Mosty Jagiellońskie
zachodni, południowy (nowy)[33][77] 		drogowy[33][77] 60,0 m[33][77] Kanał Powodziowy
Mosty Warszawskie
wschodni, północny (nowy) 		drogowy Stara Odra, Kanał Żeglugowy
Mosty Warszawskie
wschodni, północny (stary)[34][71][78] 		drogowy[34][71][78] 45,52 m[34]
(70,61 m[78]) 		6,6 km[71] Kanał Żeglugowy
Mosty Warszawskie
środkowy, północny(stary)[34][34][79] 		drogowy[34][79] 189,53 m[34]
(182,27 m[79]) 		Stara Odra
Mosty Oleśnickie – północny[71] kolejowy[71] 6,9 km[71] Stara Odra, Kanał Żeglugowy
Mosty Trzebnickie – północny[35][71][80]

nr rej.: A/1644/336/Wm z 15.10.1976 r.[81]

drogowy[35][71][80] 218,5 m[80] 8,4 km[71] Stara Odra, Kanał Różanka
Mosty Osobowickie – północny[69][71][82] drogowy[69][71][82] 242,5 m[82] 9,0 km[71]
242,50 km Odry[69] 		Stara Odra, Kanał Różanka
Most nad Śluzą Rędzin I – południowy[24][71] drogowy[24][71] 34,6 m[24] 260,7 km Odry[71] Śluza Rędzin I
Most nad Śluzą Rędzin II – północny[24][71] drogowy[24][71] 34,05 m[24] 260,7 km Odry[71] Śluza Rędzin II
Most Rędziński[62][63] drogowy[62] 1742 m[62] Odra, Przekop Rędzin
Most Strachociński[36]
(Most Swojczycki[64]) 		drogowy[36][64] 42,6 m[36][64] Kanał Odpływowy
Most Strachociński kolejowy Kanał Odpływowy
Most w ulicy Ludowej[70] drogowy[70] 13,7 m[70] Kanał Odpływowy

Administracja, zabytki i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Współcześnie cały Wrocławski Węzeł Wodny, w tym ukształtowana podczas drugiej kanalizacji Odry we Wrocławiu główna droga wodna oraz szlak boczny, zgodnie z zasięgiem działania, podlega zarządowi Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej we Wrocławiu[39][42].

Z dorobku technicznego ukształtowanego podczas tej inwestycji do dnia dzisiejszego ochrony jako zabytku doczekał się Most Trzebnicki Północny, nr rej.: A/1644/336/Wm z 15.10.1976 r.[81].

Obszary otoczone wodami głównej drogi wodnej i szlaku bocznego, tj. obszary Wielkiej Wyspy, Wyspy Opatowickiej i grobli rozdzielającej Kanał Żeglugowy od Kanału Powodziowego, wraz z tymi wodami, chronione są w formie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego, tj. Szczytnickiego Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego. Ochrona obejmuje również samą Odrę uznawaną jako główny korytarz ekologiczny[61][83][84].

Locja szlaku[edytuj | edytuj kod]

Locja szlaku głównego[i] ukształtowanego podczas II kanalizacji Odry we Wrocławiu według stany obecnego.

Locja głównej drogi wodnej według stanu współczesnego
ciek śluza/stanowisko element km[d] brzeg foto
Odra Śluzy Janowice[57][58]
8,7 km[59] Odra
bifurkacja Kanału Opatowickiego
początek szlaku bocznego i szlaku ŚWW 		243,50 km Odry[39][51] lewy
początek głównej drogi wodnej
bifurkacja Kanału Żeglugowego 		0,00[57]
244,20 km Odry[19][39] 		prawy
Kanał Żeglugowy Kanał Odpływowy
(Przewał Widawski, Przepływ Widawski) 		0,400[8][19][25][57] prawy
Śluza Bartoszowice[55][57][58]
długość: 187,75 m[57]
szerokość: 9,6 m[57] 		0,500[59]
(0,600[19])
(244,90 km Odry[55]) 		n.d.
4,5 km[59] Kładka Ryczyńska 0,600[57] n.d.
Przeładownia przy ulicy Betonowej[55][65] 1,100[19][55] (0,900[65]) prawy
Port Przeładunkowy Paliw Płynnych[65] 2,050[65]
(1,900[19]) 		prawy
Most Bolesława Chrobrego[57][71]
przęsło żeglowne: 23,6 m[57]
prześwit przy WWŻ[j]: 5,40m[57] 		2,400[19][57][71] n.d.
przystań[65] prawy
Nabrzeże zakładów chemicznych[65] 2,600[65]
(3,000[19]) 		prawy
nabrzeże[55] 3,450[19][55] prawy
nabrzeże[19] 3,600[19] prawy
nabrzeże[19] 4,200[19] prawy
Wojskowy port przeładunkowy paliw płynnych[65] 4,600[19] prawy
Wrocławska Stocznia Rzeczna[19][65] prawy
Śluza Zacisze[55][57]
długość: 187,75 m[57]
szerokość: 9,6 m[57] 		5,100[19][57][59]
(249,10 km Odry[55]) 		n.d.
3,92 km[59] Most Jagielloński (wschodni, północny)[57][71]
przęsło żeglowne: 9,6 m[57]
prześwit przy WWŻ[j]: 6,73m[57] 		5,300[19][57][71] n.d.
Most Jagielloński (zachodni, północny)[57][71]
przęsło żeglowne: b.d.[57]
prześwit przy WWŻ[j]: 6,73m[57] 		5,350[57][71] n.d.
Most Warszawski wschodni północny (nowy)
przęsło żeglowne: b.d.
prześwit przy WWŻ[j]:7,25 m[57] 		6,570[57] n.d.
Most Warszawski zachodni północny (stary)[57][71]
przęsło żeglowne: 25,0 m[57]
prześwit przy WWŻ[j]: 5,39 m[57] 		6,600[19][57][71] n.d.
Most Oleśnicki północny (kolejowy)[57][71]
przęsło żeglowne: 29,0 m[57]
prześwit przy WWŻ[j]: 5,13 m[57] 		6,900[19][57][71] n.d.
Stara Odra ujście Kanału Żeglugowego 7,400[39] prawy
bifurkacja Kanału Różanka 8,150[19] prawy
Kanał Różanka Most Trzebnicki północny[57][71]
przęsło żeglowne: 28,0 m[57]
prześwit przy WWŻ[j]: 5,38 m[57] 		8,400[19][57][71] n.d.
Most Osobowicki północny[57][71]
przęsło żeglowne: 9,6 m[57]
prześwit przy WWŻ[j]: 5,77 m[57] 		9,000[19][57][71] n.d.
Śluza Różanka[55][57][58]
długość: 196,24 m[57]
szerokość: 9,6 m[57] 		9,020[19][57]
(9,2[59])
(253,3 km Odry[55]) 		n.d.
Stara Odra 6,49 km[59] ujście Kanału Różanka 10,000[19] prawy
ujście Kanału Miejskiego
koniec szlaku bocznego 		10,100[19][39]
13,1 km szlaku bocznego[39] 		lewy
Odra ujście Starej Odry
koniec głównej drogi wodnej i szlaku ŚWW 		10,700[19][39]
255,60 km Odry[39] (255,80[19]) 		prawy
Odra
bifurkacja przekopu Rędzin prawy
Przekop Rędzin
(kanał śluzy Rędzin[57]) 		Most Rędziński 0,600 km P.R.[57] n.d.
Śluzy Rędzin
śluza I: długość: 203,10 m[57]
szerokość: 12,0 m[57]
śluza II: długość: 226,0 m[57]
szerokość: 12,0 m[57]
wraz z mostami[71]
przęsła żeglowne: 12 m[71]
prześwit przy WWŻ[j]: I: 6,64 m[71], II: 5,58 m[71] 		0,610 km P.R.[57]
(260,7 km[57][71]) 		n.d.
Odra 22,51 km[59] ujście przekopu Rędzin prawy
Odra
Śluza Brzeg Dolny[57][58]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ We Wrocławiu przez cały okres historii miasta prowadzono roboty związane z przekształceniem Wrocławskiego Węzła Wodnego, zarówno na Odrze jak i jej dopływach, lecz na mniejszą skalę, w określonym, bardziej lokalnym zakresie. I i II kanalizacja Odry prowadzone były natomiast z myślą o kompleksowym rozwiązaniu określonych problemów hydrotechnicznych, przede wszystkim związanych z ochroną przeciwpowodziową i warunkami żeglugi.
  2. ↑ Budowa kolejnego stopnia wodnego na Odrze (Stopień Wodny Rędzin) zapewniła odpowiedni dla żeglugi poziom wody w stanowisku dolnym ostatniego stopnia wodnego na nowo wybudowanym Współczesnym Kanale Żeglugowym (Śluza Różanka), lecz nie tylko dla niego: dotyczy to także dotychczasowej drogi wodnej, tzw. Drogi Wielkiej Żeglugi (Śluza Miejska) i szlaku wodnego prowadzącego przez Śródmiejski Węzeł Wodny (Śluza Mieszczańska). Wszystkie te szlaki wodne łączą się i prowadzą w dół rzeki przez Stopień Wodny Rędzin (Śluzy Rędzin).
  3. ↑ Podana długość Czarnej Wody dotyczy cieku położonego w rejonie osiedli Zacisze, Zalesie, Szczytniki i pomija inne pozostałości po ramieniu Odry, np. stawy położone w rejonie osiedla Swojczyce.
  4. ↑ a b c d e f g h i j Kilometrowanie Odry we Wrocławiu prowadzone jest od Bartoszowicko-Opatowickiego Węzła Wodnego przekopem Odry, dalej Odrą Główną: Odrą Górną, Odrą Południową, Odrą Dolną i dalej Odrą. Kilometraż dla Głównej Drogi Wodnej (Współczesnego Kanału Żeglugowego) prowadzi się odrębnie od miejsca bifurkacji Kanału Żeglugowego od koryta Odry. Kilometrowanie szlaku bocznego nie prowadzi się oddzielnie od jego początku, gdyż początkowy jego bieg pokrywa się (z wyjątkiem Kanału Opatowickiego) z Odrą, lecz od oddzielenia się Starej Odry i Przekopu Szczytnickiego w Szczytnickim Węźle Wodnym. W niektórych źródłach ta konwencja zostaje czasem zmieniona i autorzy podają np. dla drogi głównej (kanału żeglugowego) kilometrowanie w odniesieniu do Odry, choć w punkcie połączenia Odry z główną drogą wodną te wartości byłyby różne. Tu jeśli nie podano inaczej podaje się odległości dla drogi głównej (Współczesnego Kanału Żeglugowego). W pozostałych przypadkach podano wprost, że kilometrowanie odnosi się do Odry, Kanału Powodziowego, Starej Odry itp. Zastosowane skróty: K.O. – Kanał Opatowicki; P.R. – Przekop Rędzin (Kanał śluzy Rędzin; WKŻ – Współczesny Kanał Żeglugowy).
  5. ↑ a b Podana długość odcinka Starej Odry i jej początek odnosi się do tej części tego cieku, która objęta była inwestycją II kanalizacji Odry we Wrocławiu i która wchodzi w skład Współczesnego Kanału Żeglugowego (częściowo Starą Odrą, a częściowo równoległym Kanałem Różanka o długości 1,85 km prowadzi wybudowana droga wodna). Całe to ramię rzeki ma 7,2 km, a początkiem jest rozgałęzienie od Odry Głównej (Odry Górnej).
  6. ↑ a b Oznaczenia skrótowe w tabeli: ww – węzeł wodny; BOWW – Węzeł Wodny Bartoszowicko-Opatowicki.
  7. ↑ NPP: Normalny poziom piętrzenia.
  8. ↑ a b c Nad szlakiem żeglugowym wybudowano także nową przeprawę – Most Milenijny – jednak na odcinku między stopniem Różanka i stopniem Rędzin. Istnieją tu także różne elementy infrastruktury hydrotechnicznej. Jest to odcinek Odry poniżej połączenia Starej Odry (Współczesnego Kanału Żeglugowego) i Odry Głównej, który nie powstał podczas tej inwestycji i z tego względu, podobnie jak kolejowy most poznański, jest w tym artykule pomijany.
  9. ↑ Locja szlaku bocznego, w tym odcinka powstałego podczas II kanalizacji Odry we Wrocławiu, przedstawiona jest w artykule Szlak boczny we Wrocławiu.
  10. ↑ a b c d e f g h i WWŻ: Wielka Woda Żeglowna – najwyższy poziom wody przy którym dopuszczalna jest żegluga.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Bakuliński i in., Budowle hydrotechniczne WWW 2007 ↓, s. 6, 30.
  2. ↑ a b c d e f g h Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 839: Stopień Wodny Rędzin.
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Bakuliński i in., Budowle hydrotechniczne WWW 2007 ↓, s. 2-5.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y Bakuliński i in., Budowle hydrotechniczne WWW 2007 ↓, s. 14-17: 2.5 Stopień wodny Zacisze.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Bakuliński i in., Budowle hydrotechniczne WWW 2007 ↓, s. 6-9: 2.2 Stopień wodny Opatowice.
  6. ↑ a b c Rak, CEL I ZAKRES MODERNIZACJI WWW 2011 ↓, s. 10-11.
  7. ↑ a b c d Bożek i in. 2002 ↓, s. Problem rozdziału wielkich wód we Wrocławskim Węźle Wodnym.
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 59: Bartoszowicko-Opatowicki Węzeł Wodny.
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l m Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 342: Kanał Powodziowy.
  10. ↑ Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 867: Szlaki handlowe.
  11. ↑ Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 985: Wrocławski Węzeł Drogowy.
  12. ↑ Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 985-986: Wrocławski Węzeł Kolejowy.
  13. ↑ a b c d e f Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 986-988: Wrocławski Węzeł Wodny.
  14. ↑ a b c d Bakuliński i in., Zabytki techniki ŚWW 2007 ↓, s. 8-9.
  15. ↑ a b c d Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 980: Wrocławska Droga Wodna.
  16. ↑ a b c d e f g h i j k Janikowski 2012 ↓, s. 63-64.
  17. ↑ Bożek i in. 2002 ↓, s. Przepływy charakterystyczne.
  18. ↑ Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 709-710: Powodzie.
  19. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 993-994: Współczesny Kanał Żeglugowy.
  20. ↑ a b Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 1038: Żegluga na Odrze.
  21. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Bakuliński i in., Budowle hydrotechniczne WWW 2007 ↓, s. 9-11: 2.3 Stopień wodny Bartoszowice.
  22. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 840: Stopień Wodny Zacisze.
  23. ↑ a b c d e f g h i j k Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 839-840: Stopień Wodny Różanka.
  24. ↑ a b c d e f g h i j k l Bakuliński i in., Budowle hydrotechniczne WWW 2007 ↓, s. 32-36: 2.11 Stopień wodny Rędzin.
  25. ↑ a b c d e f g h i Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 728: Przepływ Widawski.
  26. ↑ a b c Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 624: Opatowice.
  27. ↑ a b c d e f Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 129: Czarna Woda.
  28. ↑ a b c d e f g h i j k Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 559-560: Mosty.
  29. ↑ a b c d e f g h i j k Bakuliński i in., Mosty i przeprawy 2007 ↓, s. 4.
  30. ↑ a b c Bakuliński i in., Budowle hydrotechniczne WWW 2007 ↓, s. 8.
  31. ↑ a b c d e f g h Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 550: Most Bartoszowicki.
  32. ↑ a b c d e f g h i Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 550: Most Bolesława Chrobrego.
  33. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 560: Mosty Jagiellońskie.
  34. ↑ a b c d e f g h i j Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 561: Mosty Warszawskie.
  35. ↑ a b c d e Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 561: Mosty Trzebnickie.
  36. ↑ a b c d e f g Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 555: Most Strachociński.
  37. ↑ a b Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 363: Kąpielisko Morskie Oko.
  38. ↑ Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 367: Wzgórze Kilimandżaro.
  39. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o RZGW: WWW – drogi i szlaki wodne ↓.
  40. ↑ a b c d Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 998: Wyspa Opatowicka.
  41. ↑ a b c Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 998: Wyspa Rędzińska.
  42. ↑ a b c d e KZGW: Śródlądowe drogi ... ↓.
  43. ↑ a b Rozp. RM w sprawie ś.d.w. 2019 ↓.
  44. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Trojanowski i in. 2006 ↓, s. 8-10.
  45. ↑ Depczyński, Szamowski 1997 ↓, s. 219.
  46. ↑ a b Wołoszyn, Czamara i in. 1994 ↓, s. 458.
  47. ↑ Depczyński, Szamowski 1997 ↓, s. 218-219.
  48. ↑ Hydronimy cz. 1 ↓, s. 334.
  49. ↑ Hydronimy cz. 1 ↓, s. 221.
  50. ↑ Hydronimy cz. 1 ↓, s. 196.
  51. ↑ a b c d e f Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 342: Kanał Opatowicki.
  52. ↑ Hydronimy cz. 1 ↓, s. 265.
  53. ↑ a b c Hydronimy cz. 1 ↓, s. 191.
  54. ↑ a b Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 839-840: Stopień Wodny Rędzin.
  55. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad Studium .. Odry, Diagnoza ↓, s. 99 (PDF s=21).
  56. ↑ a b c d e Trojanowski i in. 2006 ↓, s. 9.
  57. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm RZGW: informator nawigacyjny ↓.
  58. ↑ a b c d e f g h i Trojanowski i in. 2006 ↓, s. 8-9.
  59. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Trojanowski i in. 2006 ↓, s. 8.
  60. ↑ Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 951: Widawa.
  61. ↑ a b c d Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 952: Wielka Wyspa.
  62. ↑ a b c d e Biliszczuk i in. 2009 ↓.
  63. ↑ a b c Torz 2008 ↓.
  64. ↑ a b c d e f ZDiUM, Mosty 2009 ↓, s. 8, 72. Most Swojczycki.
  65. ↑ a b c d e f g h i j k l Bakuliński i in., Budowle hydrotechniczne WWW 2007 ↓, s. 11-14: 2.4. Nabrzeża Kanału Nawigacyjnego (Kanału Żeglugowego).
  66. ↑ Studium .. Odry, Diagnoza ↓, s. 102 (PDF s=24).
  67. ↑ Bakuliński i in., Budowle hydrotechniczne WWW 2007 ↓, s. 12.
  68. ↑ RZGW, Modernizacja WWW 2012 ↓, s. 2-1 (29), 2-4 (32).
  69. ↑ a b c d Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia 2006 ↓, s. 560-561: Mosty Osobowickie.
  70. ↑ a b c d ZDiUM, Mosty 2009 ↓, s. 3, 29. Most w ul. Ludowej.
  71. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at Studium .. Odry, Diagnoza ↓, s. 96 (PDF s=18).
  72. ↑ a b c ZDiUM, Mosty 2009 ↓, s. 1, 2. Most Bolesława Chrobrego Północny.
  73. ↑ a b c ZDiUM, Mosty 2009 ↓, s. 1, 3. Most Bolesława Chrobrego Południowy.
  74. ↑ a b c ZDiUM, Mosty 2009 ↓, s. 2, 13. Most Jagielloński Północny stary.
  75. ↑ a b c ZDiUM, Mosty 2009 ↓, s. 2, 14. Most Jagielloński Południowy stary.
  76. ↑ a b c ZDiUM, Mosty 2009 ↓, s. 2, 15. Most Jagielloński Północny nowy.
  77. ↑ a b c ZDiUM, Mosty 2009 ↓, s. 2, 16. Most Jagielloński Południowy nowy.
  78. ↑ a b c ZDiUM, Mosty 2009 ↓, s. 10, 86. Most Warszawski Wschodni.
  79. ↑ a b c ZDiUM, Mosty 2009 ↓, s. 10, 88. Most Warszawski Środkowy.
  80. ↑ a b c ZDiUM, Mosty 2009 ↓, s. 9, 82. Most Trzebnicki Północny.
  81. ↑ a b Wykaz zabytków 2013 ↓, s. 208.
  82. ↑ a b c ZDiUM, Mosty 2009 ↓, s. 5, 45. Most Osobowicki Północny.
  83. ↑ Uchwała RM Wr 1998 ↓, s. § 1, zał. graficzny.
  84. ↑ Powiatowy program ... 2006 ↓, s. 23-26.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Wrocławski węzeł wodny
Ogólne
Wody powierzchniowe
rzeki
mniejsze cieki
kanały
Wyspy we Wrocławiu
wyspy odrzańskie
Budowle hydrotechniczne
porty, nabrzeża, przystanie
stocznie
stopnie wodne na Odrze
elektrownie wodne
śluzy na Odrze
jazy na Odrze
śluzy na Oławie
jazy na Oławie
stopnie wodne na Bystrzycy
Instytucje, administracja, firmy
Bulwary
Inwestycje hydrotechniczne
Drogi i szlaki wodne
Pozostałe

Herb Wrocławia

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Druga_kanalizacja_Odry_we_Wrocławiu&oldid=73463929”