Przejdź do zawartości

Pogórzanie wschodni

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Pogórzanie wschodni
Ilustracja
Miejsce zamieszkania

Polska, Pogórze Środkowobeskidzkie (Doły Jasielsko-Sanockie)

Język

polski (gwara sądecka)

Religia

katolicy, grekokatolicy, prawosławni, protestanci

Grupa

Pogórzanie

Mapa grupy etnicznej

Pogórzanie wschodni – część polskiej grupy etnograficznej wyodrębnionej z Pogórzan. Obszarowo zajmują Pogórze Strzyżowskie, Pogórze Bukowskie, Pogórze Dynowskie oraz Kotlinę Krośnieńską po wschodniej i zachodniej stronie dorzecza rzeki Wisłok od Zydranowej na południu do Kańczugi na północy.

Zagroda wielobudynkowa Pogórzan, wiatrak z Turaszówki

Osadnictwo

[edytuj | edytuj kod]

Sytuacja osadnicza na tym obszarze Polski była w średniowieczu niezwykle skomplikowana. Były tu bowiem z dawien dawna istniejące elementy etniczne polskie i ruskie na które nałożyła się nowa fala osadnicza polska[1] oraz niemiecka (Głuchoniemcy, Niemcy karpaccy)[2][3], a od XIV wieku również rusko-wołoska. Jak wskazał prof. Przemysław Dąbkowski, region też zamieszkany był już wcześniej również przez ludność węgierską, która na początku XIV w. była albo na stałe tam osiadła, albo też czasowo przebywająca. Jest rzeczą wielce prawdopodobną, iż podobnie jak w innych ziemiach, tak samo i w ziemi sanockiej, znajdowały się pewne osady, zaludnione pierwotnie przez Węgrów, którzy z biegiem czasu ulegli polonizacji[4].

Ziemie leżące po prawej stronie dorzecza Wisłoka do XIV wieku pozostawały niezamieszkane. Do ich kolonizacji na prawie polskim oraz niemieckim, prowadzonej głównie przez niemieckie klany rycerskie z Węgier – Balów, Śląska – Kmitów, Moraw – Herburtów, a następnie saskich Fredrów, doszło dopiero na przełomie XIV i XV wieku. Osadnictwo polskie dało początek zamieszkującym te tereny grup polskich Pogórzan.

Od zachodu grupa ta sąsiaduje z Pogórzanami zachodnimi, a od południa z rusińskimi Łemkami.

zabytkowe urządzenia naftowe z terenów Pogórza, ekspozycja w sanockim skansenie

Gospodarka

[edytuj | edytuj kod]

Podstawą gospodarki było tu kiedyś rolnictwo, a hodowla odgrywała znacznie mniejszą rolę. Gleby na zajmowanych obszarze są urodzajne, teren płaski lub lekko pofałdowany, dlatego cały ten kraj to tereny rolnicze, zajęte pod osadnictwo już od wczesnego średniowiecza. Początki osadnictwa polskiego na prawie niemieckim dał powrót ziemi sanockiej do Korony w roku 1340. W wielu miejscowościach rozwinięte było również na dużą skalę rzemiosło, z którego największe znaczenie miało tkactwo oraz cechy szewców. Gospodarka rolna i hodowla stały na dość wysokim poziomie, w takich miejscowościach jak Zarszyn rozwinęła się hodowla bydła simentalskiego sprowadzonego ze Szwajcarii. W statystykach ekonomicznych władz austriackich z roku 1913 gmina Haczów była jedną z najbogatszych w całej Galicji. Obszar Pogórza oraz Dołów Jasielsko-Sanockich jest również kolebką światowego przemysłu naftowego. W Bóbrce koło Krosna założona została w 1854 r. przez Ignacego Łukasiewicza pierwsza na świecie kopalnia ropy naftowej.

Architektura sakralna

[edytuj | edytuj kod]

Architektura świecka

[edytuj | edytuj kod]

Stare domy przysłupowe i podcieniowe zachowały się w Babicach, Mrzygłodzie i Dynowie[5]. W Iwoniczu rozpowszechnił się w niedawnej przeszłości typ domu aż z dalekiego Tyrolu, a to dzięki cieśli z Klimkówki koło Iwonicza który będąc w Tyrolu w czasie I wojny wykorzystał zdobyte tam doświadczenia budowlane po powrocie do domu[6].

Lokalne grupy folklorystyczne

[edytuj | edytuj kod]
  • Kapela „Młoda Harta” z Harty woj. podkarpackie
  • Kapela „Wrzos” z Olszanicy woj. podkarpackie
  • Kepela „Besko” z Beska woj. podkarpackie
  • Kapela „Mali Lubatowianie” z Lubatowej woj. podkarpackie
  • Kapela „Mazurek” z Mazurów woj. podkarpackie
  • Kapela „Młodzi Łukowianie” z Łukowego woj. podkarpackie
  • Kapela „Bukowianie" z Bukowska
  • Zespół Tańca Ludowego „Sanok”
  • Kapela „Rekruty” w Posadzie Zarszyńskiej.
  • Zespół Pieśni i Tańca „Ziemia Sanocka" w Nowosielcach
  • Zespół Śpiewaczy „Łukowianie”
  • Kapela Ludowa „Ropieńczanie”
  • Kapela Ludowa „Przepióreczka” w Niebocku
  • Kapela Ludowa „Stobniczanie”
  • kapela Ludowa „Domaradzanie” Domaradz
  • Kapela Ludowa „Ostrzewianie” Nozdrzec
  • Kapela Ludowa „Białobrzeżanie”
  • Kapela Ludowa „Kamraty”
  • Kapela Ludowa „Warzanie” w Warze
  • Kapela Ludowa „Ostrzewianie”
  • Kapela Ludowa „Górczanie”
  • Zespół Regionalny "Trzcinicoki”
  • Kapela Ludowa „Lubatowianie”
  • Kapela i zespół obrzędowy „Graboszczanie” w Grabownicy Starzeńskiej
  • Kapela Ludowa „Przysietczanie"
  • Kapela Ludowa „Rymanowianie" Rymanów
  • Kapela Ludowa "Stachy" z Krosna
  • Kapela Ludowa Stanisława Wyżykowskiego w Haczowie
  • Kapela Ludowa „Bliźnianie” z Bliznego
  • Kapela Ludowa z Górek – gmina Brzozów
  • Kapela Ludowa „Rekruty” z Zarszyna
  • Kapela Rodzinka „Wojtunie” z Haczowa
  • Kapela Ludowa „Zagórzanie” z Zagórza
  • Kapela „Piasty" z Miejsca Piastowego
  • Zespół Tańca Ludowego „Pogórzanie” z Głowienki
  • Kapela Ludowa „Pogórzanie” z Głowienki

Twórcy ludowi

[edytuj | edytuj kod]
  • rzeźbiarka ludowa Aniela Orłowska (ur. 1917 r.). Przysietnica
  • rzeźbiarz ludowy Stefan Rogoz z Domaradza
  • rzeźbiarz ludowy, Henryk Cipora z Krzywego
  • artystka ludowa Janina Zubel z Jabłonki
  • lirnik ludowy Stanisław Wyżykowski z Haczowa (ur. 1927)
  • gawędziarka Genowefa Malska z Odrzykonia
  • artysta ludowy Piotr Przyboś
  • hafciarka i koronczarka, Maria Suwała z Grabownicy Starzeńskiej

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
Grupy etnograficzne i etniczne Polski
Łęczycanie i Sieradzanie
Małopolanie
Mazowszanie
Ludy pruskie
Pomorzanie
Ślązacy
Wielkopolanie
Kresowiacy
uznane mniejszości
inne

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ „ Mazowsze zasługuje na uwagę ze względu uzdolnień kolonizacyjnych ludności, które to plemię zapędzały na Ruś Czerwoną, w ziemię bialską, więc w sadyby dawnych Jadźwingów, na Podole. Wszędzie jednakże swoje plemienne cechy, a chociażby nazwę Mazurzy. Do dziś dnia (Tatomir Geografija Galicji 1876. str. 59) między Rabą a lewym brzegiem Sanu ludność miejscowa nosi nazwę Mazurów, z których część pod nazwą Grębowiaków (Lisowiaków al. Borowców) siedzi między Wisłą, dolnym Sanem po Mielec, i Leżajsk. Mamy zaś ślady, że w 1373 w Sanockiem nad Sanem, z daru księcia Władysława Opolczyka, a wówczas pana Rusi (lwowskiej) otrzymał wieś Jabłonicę Przybysław syn Fala z ziemi łęczyckiej (AGZ t. VII, str. 15–16)…” [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VI. III. Etnografia i stosunki społeczne. str. 191.
  2. ↑ [1] W historiografii niemieckiej (z pierwszej połowy XX wieku) koloniści niemieccy i ich potomkowie na Podkarpaciu (wschodnie i zachodnie dorzecze Wisłoki) to tzw. Taubdeutsche (czyli pl. Głuchoniemcy), ludność spolszczona, nie identyfikująca się z Niemczyzną
  3. ↑ w takich miejscowościach oraz ich okolicach jak Bachórz (Großbachersdorf), Besko, Białobrzegi (Palversee), Brzozów (Bresen), Bukowsko, Bonarówka (Bonnersdorf), Domaradz (Deutsch-Domaretz), Dynów (Dühnhof), Frysztak (Freistadt), Głowienka, Haczów (Hanshof), Harta (Harth), Dylągówka (Dillingshau), Iskrzynia, Iwonicz (Iwanitz), Jaćmierz (Jatschmirs), Jasło (Jessel), Jaśliskach (Hohenstadt), Jurowce, Klimkówka, Kombornia (Kaltborn), Korczyna (Kotkenhau), Krośnie (Krossen), Królik Polski (Johannsdorf), Lalin Niemiecki, Lubatówce (Bischofswald), Łężany, Matysówka (Mathisowka), Michałowce (Michelsdorf), Miejsce Piastowe (Peistätten), Mrzygłód (Königlich Thirau), Nowotaniec (Lobentanz), Niebieszczany(Siebenwirt), Nowy Żmigród (Schmiedeburg), Odrzykoń (Ehrenberg), Pielnia (Pellen), Poraż (Kunzendorf), Prusiek(Prosegg), Rogi, Równe, Rymanów, (Reimannshau)Rytarowce (Rittersdorf), Sanok, Strachocina, Strzyżów, Suchodól (Diernthal), Szufnarowa (Schaffnerhau), Targowiska, Trepcza, Tułkowice (Tillkersdorf)Trześniów, Tyrawa (Salzthirau), Tyczyn (Bertoldsdorf), Wielopole (Großenfeld), Wrocenka, Wojnarówka, Wiśniowa, Zarszyn (Sarschin)Zmennica, Zymbertowej (Siebenwirth)
  4. ↑ Przemysław Dąbkowski. Węgrzy [w:] „Stosunki narodowościowe ziemi sanockiej w XV stuleciu” (1921) str. 2–3.
  5. ↑ Wierchy. Państwowe Wydawn. Naukowe, Oddz. w Krakowie, 1967. str. 138.
  6. ↑ Ochrona zabytków. Centralny Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków 1957 str. 40.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Kodeks Dyplomatyczny Małopolski. III. (1361)
  • Akta Grodzkie i Ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tzw. Bernardyńskiego we Lwowie, tomy I–XXI, Lwów 1868, (publikacja źródeł).
  • Kodeks Dyplomatyczny Katedry Krakowskiej. Św. Wacława. Kraków. (publikacja źródeł 1874).
  • P. Dąbkowski. Stosunki narodościowe ziemi sanockiej w XV stuleciu. Lwów. 1921
  • T. Landenberg. Zaludnienie Polski na początku panowanie Kazimierza Wielkiego. Lwów. 1930.
  • Kurt LückNiemieckie siły twórcze w rozwoju Polski. Badania naukowe niemiecko-polskiego sąsiedztwa we wschodnio-środkowo-europejskim obszarze, Poznań 1934. (oryg. Deutsche Aufbaukräfte in der Entwicklung Polens. Forschungen zur deutsch-polnischen Nachbarschaft im ostmittel-europäischen Raum) strony 500–600
  • Kazimierz Tymieniecki – Deutsche Aufbaukrafte in der Entwicklung Polens (Niemcy w Polsce), Poznań 1936, Roczniki Historyczne Organu Towarzystwa Miłośników Historii w Poznaniu [polemika z publikacją Lücka]
  • Zygmunt Jaślar – „Haczów, niezwykła osada szwedzko-niemiecka”. Jasło 1938 [ niem. Hanshau, eine eigenartige schwedisch-dt. Siedlung] Jessel 1938.
  • A.Fastnacht. Osadnictwo Ziemi Sanockiej w latach 1340–1650, Lwów 1938, Wrocław 1962
  • A.Fastnacht. Słownik Historyczno-Geograficzny Ziemi Sanockiej w Średniowieczu. Kraków. 2002
  • O.Kolberg. Sanockie – Krośnieńskie. Dzieła Wszystkie T. 49 – 51.
  • Wł. Makarski. Nazwy miejscowości dawnej ziemi sanockiej, Lublin 1986.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pogórzanie_wschodni&oldid=73747619”