Iwano-Frankiwsk: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
drobne redakcyjne |
drobne merytoryczne |
||
Linia 109: | Linia 109: | ||
W mieście znajduje się [[Iwano-Frankowsk (stacja kolejowa)|dworzec kolejowy Iwano-Frankowsk]]. |
W mieście znajduje się [[Iwano-Frankowsk (stacja kolejowa)|dworzec kolejowy Iwano-Frankowsk]]. |
||
== Przynależność administracyjna i terytorialna == |
|||
* [[1340]]–[[1772]] – [[Ziemia halicka]](?), [[Województwo ruskie]], [[Małopolska (prowincja Korony Polskiej)|Prowincja Małopolska]], [[Korona Królestwa Polskiego]] (od 1569 [[Rzeczpospolita Obojga Narodów]]), |
|||
* [[1772]]–[[1918]] – [[Galicja Wschodnia]], [[Królestwo Galicji i Lodomerii]], [[Cesarstwo Austriackie]] (od 1867 [[Austro-Węgry]]), |
|||
* [[1918]]–[[1939]] – [[Województwo stanisławowskie]], [[II Rzeczpospolita]], |
|||
* [[1939]]–[[1941]] - [[Obwód stanisławowski]], [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]], |
|||
* [[1941]]–[[1944]] - [[Powiat stanisławowski|Landkreis Stanislau]], [[Dystrykt Galicja]], [[Generalne Gubernatorstwo]] |
|||
* [[1944]]–[[1962]] - [[Obwód stanisławowski]], [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka]] w ramach ZSRR, |
|||
* [[1962]]–[[1991]] - Obwód iwanofrankowski<ref>ówcześnie stosowano w j. polskim zapis pochodzący od nazwy rosyjskiej; obecnie stosowany jest zapis pochodzący od nazwy ukraińskiej: obwód iwanofrankiwski</ref>, [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|USRR]], ZSRR, |
|||
* od [[1991]] – [[Obwód iwanofrankiwski]], [[Ukraina]]. |
|||
== Ludzie związani ze Stanisławowem == |
== Ludzie związani ze Stanisławowem == |
Wersja z 19:08, 20 maj 2011
Szablon:DisambigP Szablon:Miasto zagranica infobox
Iwano-Frankiwsk, Stanisławów[1] (ukr. Івано-Франківськ, ros. Ивано-Франковск; do 1962 Stanisławów, ukr. Станіслав lub Станіславів; jid. סטאַניסלעװ, Stanislew) – miasto obwodowe w zachodniej Ukrainie, ok. 222 tys. mieszkańców (2008), prawa miejskie od 1662, dawna rezydencja magnaterii polskiej.
Historia
I Rzeczpospolita
Miasto zostało założone w 1662 r. na miejscu wsi Zabłotowo przez Andrzeja Potockiego, który nadał mu nazwę Stanisławów na cześć swego ojca Stanisława Rewery Potockiego. Pierwotnie pomyślany jako twierdza do obrony Rzeczypospolitej przed najazdami Tatarów.
W kolejnych latach dzięki życzliwości Potockiego swoich kościołów doczekali się również katoliccy Ormianie, oraz własnej cerkwi i szkoły wyznawcy prawosławni. W 1669 Potocki założył w mieście szkołę tzw. kolonię akademicką po auspicjami Akademii Krakowskiej, którą później przejęli jezuici. Od 1672 roku czyli od upadku Kamieńca Podolskiego, forteca stanisławowska wraz z pobliskim Haliczem przejęła na siebie ciężar obrony południowo-wschodnich granic Rzeczypospolitej. Turcy już w roku 1676 oblegali mury Stanisławowa , który obronił się, ale kosztem ogromnych zniszczeń, stąd decyzja sejmu warszawskiego z roku 1677 o zwolnieniu go z podatków. W latach 1679-1682 pod kierunkiem Karola Bonowego odnowiono i umocniono fortyfikacje.
W 1767 roku w Stanisławowie powstał browar w nowo wybudowanym ogromnym barokowym gmachu w którym do dziś dnia warzy się piwo.
Stanisławów na sejmikach halickich bywa nazywany głową całego Pokucia. Rozbudowany w epoce baroku, nazywany był czasami "małym Lwowem". Stanowił również ważny ośrodek kultury ormiańskiej w Polsce. W tamtejszym kościele ormiańskim znajdował się do 1946 cudowny obraz Matki Boskiej Łaskawej (po wojnie przewieziony do Gdańska).
Zabór austriacki
Po rozbiorach Stanisławów znalazł się w granicach Austrii (w ramach Królestwa Galicji i Lodomerii), od 1804 Cesarstwa Austriackiego, a od 1867 r. Austro-Węgier. W 1880 roku w mieście było 18.626 mieszkańców - 9.734 Polaków, 6998 Żydów (w tym Niemców), 1643 Rusinów i 42 Czechów[1].
II Rzeczpospolita
W okresie odzyskiwania przez Polskę niepodległości po zakończeniu I wojny światowej Stanisławów był przedmiotem walk między Polską a ZURL (1919r.). Po powrocie miasta w granice Polski stał się siedzibą władz województwa stanisławowskiego. 14 czerwca 1930 roku do Stanisławowa włączono miasto Knihinin[2]. W 1931 liczył około 60 000 mieszkańców[3].
II wojna światowa
Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 Stanisławów został okupowany przez Armię Czerwoną.
Sowieckie władze okupacyjne po przeprowadzeniu pseudowyborów dokonały w październiku 1939 formalnej aneksji okupowanych terenów II Rzeczypospolitej. Konsekwencją aneksji było narzucenie mieszkańcom terenów okupowanych obywatelstwa ZSRR i rozpoczęcie procesu sowietyzacji terenów okupowanych i systematycznych represji policyjnych NKWD. Powyższe akty prawne, sprzeczne z Konwencją haską IV (1907) były nieważne w świetle prawa międzynarodowego i nie były uznawane zarówno przez Rząd RP na uchodźstwie jak i państwa sojusznicze wobec Polski a także państwa trzecie (neutralne) przez cały czas trwania II wojny światowej. W 1940 został założony tu Uniwersytet Przykarpacki im. Wasyla Stefanyka[4].
Sowieci wprowadzili terror polityczny, dokonywali masowych aresztowań przedstawicieli polskich i ukraińskich elit politycznych, masowych wywózek i grabieży majątku. Planowo niszczyli naukę i kulturę polską, a przedstawicieli inteligencji, Kościoła, wojska, działaczy społecznych i politycznych zsyłali do systemu obozów koncentracyjnych Gułagu lub mordowali.
Ostatnia seria masakr więźniów aresztów NKWD w Stanisławowie miała miejsce w czerwcu 1941, po ataku Niemiec na ZSRR. Odgłosy rozpoczętej wkrótce po 22 czerwca akcji mordowania zagłuszano warkotem pracujących silników pojazdów. Według prasy ukraińskiej, zginąć miało około dwóch i pół tysiąca więźniów. Relacje polskich świadków i doniesienia prasy węgierskiej, odnotowane w polskiej prasie emigracyjnej, mówiły również o uratowaniu się dużej liczby więźniów - być może około tysiąca - którym udało się zbiec w czasie chwilowego opuszczenia więzienia przez NKWD. Pomoc uwięzionym niósł na czele grupy młodzieży ze Strzelca i Przysposobienia Wojskowego kapitan Ignacy Lubczyński. Więźniowie uciekali, między innymi, przez ogrody więzienne.
NKWD wróciło jednak i dokończyło mordu na pozostałych więźniach. 23 czerwca NKWD przystąpiło do likwidacji więźniów w Sądowej Wiszni. Przedtem, przywieziono około siedemdziesięcioosobowa grupę więźniów z Przemyśla i Mościsk - ci zostali zabrani do egzekucji jako pierwsi. Po jej wykonaniu kolej przyszła na więźniów – mieszkańców Sądowej Wiszni. Enkawudziści wymordowali ich na dziedzińcu więzienia seriami z broni maszynowej - tak i tutaj, odgłosy egzekucji zagłuszano warkotem silników. Egzekucja nie została dokończona na skutek ucieczki NKWD. Nad ranem rodziny uwięzionych włamały się do więzienia, uwalniając około pięćdziesięciu ocalałych, głównie mieszkańców miasteczka i okolic - Polaków i Ukraińców. Ciała ofiar NKWD, w liczbie około siedemdziesięciu, znaleziono w pobliskim lasku, obok miejscowego kościoła. Ocaleni więźniowie nie mogli jeszcze przez kilka dni powrócić do domów z powodu obecności sowieckiej w okolicy. [5]
Zwłoki niektórych ofiar odnaleziono w Demianowym Łazie, [6].
- Osobne artykuły:
Po ataku III Rzeszy na ZSRR i utworzeniu przez Adolfa Hitlera Dystryktu Galicja Stanisławów był w latach 1941-1944 siedzibą powiatu w Dystrykcie Galicja Generalnego Gubernatorstwa.
W latach 1941-1943 w mieście znajdowało się getto żydowskie. Niemcy dokonali eksterminacji zamieszkującej Stanisławów ludności żydowskiej. Z 30 tys. Żydów[7] ocalało kilkuset[8].
W czasie okupacji hitlerowskiej Gestapo pod kierownictwem SS-Hauptsturmführera Hansa Krügera dokonało masowych aresztowań 250-300 przedstawicieli polskiej inteligencji Stanisławowa, których rozstrzelano w pobliskim Czarnym Lesie w nocy z 14 na 15 sierpnia 1941. Tu 26 lipca 1942 r. został zamordowany przez Niemców O. Jan Peregryn Haczela wraz z br. Stefanem Kosiorkiem i o. Remigiuszem Wójcikiem za ukrywanie Żydów w Haliczu.
- Osobny artykuł:
27 lipca 1944 Stanisławów został ponownie okupowany przez Armię Czerwoną (1 Front Ukraiński)[9].
Po konferencji jałtańskiej (4-11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji umowy Stanisławów został włączony do ZSRR jako część USRR, a jego polską ludność wysiedlono, głównie na tzw. Ziemie Odzyskane.
XX wiek
Od 1945 w granicach Ukraińskiej SRR. Wówczas większość mieszkających w mieście Polaków została siłą wygnana ze Stanisławowa. Zdecydowana większość mieszkańców dawnego Stanisławowa osiedliła się w Opolu. Stanisławów i okolice były miejscem przesiedlenia obywateli polskich pochodzenia ukraińskiego i łemkowskiego w związku z repatriacją ludności ukraińskiej w latach 1944-1946, m.in. z okolic Krynicy-Zdroju. W 1962, podczas obchodów 300-lecia miasta, jego nazwa została zmieniona na Iwano-Frankowsk, na cześć ukraińskiego pisarza Iwana Franki. Na początku lat 90. XX wieku miasto stanowiło ośrodek ukraińskiego ruchu niepodległościowego.
Na początku stycznia 2009 władze ukraińskie odsłoniły pomnik wybudowany w mieście na cześć Stepana Bandery[10]. 6 maja 2010 Rada Miejska Iwano-Frankowska nadała honorowe obywatelstwo tego miasta Stepanowi Banderze i Romanowi Szuchewyczowi[11]. Utworzona przez Stepana Banderę frakcja OUN-B ponosi odpowiedzialność za zorganizowane ludobójstwo polskiej ludności cywilnej na Wołyniu i Małopolsce Wschodniej. Roman Szuchewycz ponosi zaś bezpośrednią odpowiedzialność za zaakceptowanie taktyki wołyńskiej UPA i przeprowadzenie zorganizowanej czystki etnicznej na polskiej ludności cywilnej Kresów południowo-wschodnich[12].
Zabytki
- Ratusz z kramami z 1871 r.
- Kościół dekanalny z 1700 r. z grobami Potockich, po II wojnie światowej znajdowały się tutaj warsztaty stolarskie i ślusarskie, obecnie muzeum sztuki (głównie malarstwo sakralne)
- Kościół i klasztor pojezuicki z XVIII w. w stylu barokowym projektu Pawła Giżyckiego – obecnie katedra greckokatolicka
- Kolegium jezuitów, w którym kształcił się Franciszek Karpiński
- Kościół ormiański z 1742 r. w stylu włoskiego baroku (z otoczonym kultem obrazem Matki Bożej-kopia Madonny Częstochowskiej, obecnie w Gdańsku). Po II wojnie światowej muzeum ateizmu, obecnie – katedra rosyjskiej cerkwi prawosławnej.
- Kościół i klasztor Trynitarzy z 1738 roku, fundacji pułkownika Pawła Nitosławskiego,
- Kościół Chrystusa Króla z 1927 r. Obecnie jedyna świątynia rzymskokatolicka na terenie miasta (ul. Wowczyniecka, 92).
- Stanisławowski browar z 1767 roku w stylu barokowym
- Synagoga Tempel (Wilhelm Stiasny, 1895–1899)
- Zamek Potockich (XVII-XVIII w.)
- pomnik Adama Mickiewicza (Tadeusz Błotnicki, 1898) - (w czasie II wojny światowej ukryty przed Niemcami w obawie przed jego przetopieniem)
- park z pozostałościami zniszczonego przez bolszewików cmentarza miejskiego ze zrekonstruowanym nagrobkiem Maurycego Gosławskiego
Gospodarka
Rozwinięty jest tu przemysł lekki: włókienniczy, maszynowy, metalowy, obróbki drewna, chemiczny, meblarski, cementowy, środków transportu, obuwniczy, spożywczy. Działa tu port lotniczy Iwano-Frankowsk z rejsami do miast Europy.
W mieście znajduje się dworzec kolejowy Iwano-Frankowsk.
Przynależność administracyjna i terytorialna
- 1340–1772 – Ziemia halicka(?), Województwo ruskie, Prowincja Małopolska, Korona Królestwa Polskiego (od 1569 Rzeczpospolita Obojga Narodów),
- 1772–1918 – Galicja Wschodnia, Królestwo Galicji i Lodomerii, Cesarstwo Austriackie (od 1867 Austro-Węgry),
- 1918–1939 – Województwo stanisławowskie, II Rzeczpospolita,
- 1939–1941 - Obwód stanisławowski, ZSRR,
- 1941–1944 - Landkreis Stanislau, Dystrykt Galicja, Generalne Gubernatorstwo
- 1944–1962 - Obwód stanisławowski, Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka w ramach ZSRR,
- 1962–1991 - Obwód iwanofrankowski[13], USRR, ZSRR,
- od 1991 – Obwód iwanofrankiwski, Ukraina.
Ludzie związani ze Stanisławowem
- Jan Adamus (1896-1962) – polski historiograf i historyk państwa i prawa
- Jurij Andruchowycz (ur. 1960) – ukraiński pisarz
- Eligia Bąkowska (1907-1994) – polska tłumaczka literatury pięknej, redaktor, nauczycielka
- Ludwik Bittner (1892-1960)- polski dowódca wojskowy, generał brygady Wojska Polskiego
- Wiktor Budzyński - polski radiowiec i dramatopisarz
- Arthur Burns (1904-1987) – amerykański ekonomista i dyplomata
- Ana Casares (zm.2007) – polska aktorka przez większość życia związana z Argentyną. Zagrała w 30 filmach w latach 1951-1980
- Franciszek Charwat (1881-1943) – polski dyplomata okresu II RP, poseł na Łotwie (1936-38) i Litwie (1938-39)
- Zbigniew Cybulski (1927-1967) – polski aktor teatralny i filmowy
- Albin Dunajewski (1817-1894) – polski katolicki duchowny, biskup krakowski
- Julian Dunajewski (1821-1907) – polski ekonomista, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, działacz państwowy
- Kazimierz Drewnowski – polski profesor, inżynier, rektor Politechniki Warszawskiej, pułkownik łączności Wojska Polskiego
- Wojciech Dzieduszycki (1912-2008) – polski aktor, hrabia, śpiewak, dyrygent, dziennikarz, autor tekstów kabaretowych, działacz kulturalny, recenzent muzyczny i teatralny oraz inżynier
- Feliks Falk (ur. 1941) – polski reżyser filmowy i teatralny, scenarzysta, dramatopisarz
- Kazimierz Filipiak (1910-1992) – polski duchowny katolicki obrządku ormiańskiego, wikariusz generalny prymasa Polski dla wiernych tego obrządku
- Franciszek Fornalski (1782-1863) – polski żołnierz napoleoński urodzony pod Stanisławowem, odznaczony Legią Honorową i Virtuti Militari
- Kolumba Gabriel (1858-1926) – polska zakonnica, błogosławiona katolicka, założycielka Zgromadzenia Benedyktynek od Miłości
- Agaton Giller (1831–1887) – polski pisarz, dziennikarz, działacz niepodległościowy, twórca Muzeum Narodowego Polskiego w Raperswilu
- Maurycy Gosławski – polski poeta, uczestnik kampanii tureckiej, powstaniec listopadowy
- Ludomił Gyurkovich – polski architekt, obrońca Lwowa
- Mieczysław Honzatko (1903-1945) – polski prawnik, profesor prawa handlowego i wekslowego w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie
- Ireneusz Iredyński (1939-1985) – polski prozaik, dramaturg, poeta, scenarzysta i autor piosenek, licznych słuchowisk radiowych. W latach 70. partner życiowy Jadwigi Staniszkis
- Leon Isakowicz – polski Ormianin, proboszcz parafii ormiańskiej w latach 1936-1944, ratował Żydów wystawiając im ormiańskie metryki kościelne[14]
- Jan Janów - polski językoznawca, historyk literatury religijnej, profesor Uniwersytetu Lwowskiego i Jagiellońskiego
- Alfred Jansa (1884-1963) – austriacki oficer wojskowy
- Bogusława Jeżowska-Trzebiatowska – polska fizykochemik, współtwórczyni wrocławskiej szkoły chemii koordynacyjnej
- Jarosław Karpyneć (1905-1944) – działacz Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, pirotechnik – wytwórca bomb i granatów używanych w zamachach OUN
- Manfred Lachs (1914-1993) – polski prawnik i dyplomata
- Stanisław Lityński (1895-1958) – generał brygady Wojska Polskiego
- Zofia Molska – polska aktorka (matka Zbigniewa Kopalki – reżysera)
- Wiktor Nagórski (1911-1972) – polski prawnik i ekonomista, działacz komunistyczny, poseł do Krajowej Rady Narodowej i do Sejmu Ustawodawczego RP
- Tadeusz Olszański (ur. 1929) – polski dziennikarz, publicysta, tłumacz
- Daniel Passent (ur. 1938) – polski dziennikarz i dyplomata, wieloletni felietonista tygodnika społeczno-politycznego Polityka i były ambasador RP w Chile, także tłumacz, satyryk i autor książek
- Roman Pisarski (1912-1969) – polski literat, autor książek dla dzieci
- Andrzej Potocki (zm.1691) – polski szlachcic, kasztelan krakowski, hetman polny koronny, założył Stanisławów i ufundował w nim m.in. kolegiatę
- Stanisław Potocki – polski szlachcic, starosta halicki i kołomyjski, rotmistrz i pułkownik jazdy, pochowany w Stanisławowie
- Mieczysław Rybczyński (1873-1937) – polski inżynier hydrotechnik, profesor. Wybitnie zasłużony dla prac regulacyjnych górnych biegów rzek południowej Polski. minister robót publicznych w l. 1922, 1925 i 1926.
- Witold Rybczyński (1881-1949) – polski fizyk, matematyk, wykładowca Politechniki Lwowskiej, nauczyciel szkół średnich
- Teodor Seidler (1882-1972) – polski prawnik, adwokat, poseł na Sejm II i III kadencji w II RP
- Anna Seniuk (ur. 1942) – polska aktorka teatralna, filmowa i dubbingowa profesor Akademii Teatralnej w Warszawie
- Stanisław Sosabowski (1892-1967) – polski dowódca wojskowy, generał brygady Wojska Polskiego
- Jan Stopyra (ur. 1934) - polski działacz samorządowy i polityczny
- Jan Szczepkowski (1878-1964) – polski rzeźbiarz
- Stanisław Wasylewski (1885-1953) - polski dziennikarz, eseista, krytyk literacki, tłumacz, autor opracowań pamiętników
- Wasyl Wirastiuk – ukraiński kulomiot i profesjonalny strongman
- Theodor Zöckler – duchowny ewangelicki
- Józef Zwonarz – Polak odznaczony został wraz z żoną medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata
Sport
W mieście działał przed wojną polski klub sportowy Rewera Stanisławów. Brał on wielokrotnie udział w eliminacjach do I ligi.
Nazwa miasta
W 1962 Sowieci zmienili nazwę miasta na Iwano-Frankowsk. Jednakże, stara nazwa Stanisławów funkcjonuje u starszych mieszkańców, a także w polskich środowiskach kresowych. Obecnie Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej uznaje nazwę Stanisławów jako egzonim wariantowy polskiej nazwy tego miasta[1].
Galeria
-
Katedra greckokatolicka
-
Kościół ormiański
-
Plac w mieście
Pobliskie miejscowości
- ↑ a b egzonim wariantowy: Zmiany wprowadzone na XLIX posiedzeniu Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych (7 kwietnia 2010 roku)
- ↑ Dz.U. z 1924 r. nr 102, poz. 937
- ↑ Історичний огляд міста (strona informacyjnego portalu miasta Iwano-Frankowska)). [dostęp 2010-01-06]. (ukr.).
- ↑ Alma Mater.
- ↑ Aleksander Szumański, Bez trumien i krzyży, z ludobójstwem w tle
- ↑ por. też: Demianiv Laz
- ↑ Według spisu powszechnego 1931 na 198 350 mieszkańców Stanisławowa 29 525 deklarowało wyznanie mojżeszowe Statystyka Polski Seria C zeszyt 65 Warszawa 1938, Wyd. Główny Urząd Statystyczny s. 27
- ↑ Tadeusz Kamiński, Tajemnica Czarnego Lasu, Kraków, 2001
- ↑ ВОВ-60 – Сводки
- ↑ Sambor: Bandera ponad kryzys
- ↑ Bandera i Szuchewycz zostali honorowymi obywatelami Iwano-Frankowska
- ↑ Stepan Bandera za swoją "narodową postawę" otrzymał z rąk władz ukraińskich honorowe wyróżnienie wielu innych miast na terenie dzisiejszej Ukrainy Zachodniej (których liczba stale rośnie), są to oprócz Iwano-Frankiwska m.in. Lwów, Łuck, Tarnopol, Truskawiec, Kowel, Sokal, Czerwonogród (dawny Krystynopol), Chust, Brody, Żółkiew, Trembowla, Jaworów, Nowojaworowsk, Borysław, Radziechów, Dublany, Rawa Ruska. Natomiast Roman Szuchewycz otrzymał tytuł honorowego obywatela m.in. miast: Lwowa, Iwano-Frankiwska, Tarnopola, Chustu, Trembowli, Jaworowa, Nowojaworowska, Borysławia
- ↑ ówcześnie stosowano w j. polskim zapis pochodzący od nazwy rosyjskiej; obecnie stosowany jest zapis pochodzący od nazwy ukraińskiej: obwód iwanofrankiwski
- ↑ Historia parafii ormiańskiej
Źródła i linki zewnętrzne
- Franyk.com – Prikarpattya Portal (ru)
- Stanisławów-Kresy – historia miasta
- Ivano-Frankivsk (ukr.)
- Stanisławów: wirtualny Iwano-Frankowsk | panoramy sferyczne
- Stare plany oraz dawny spis ulic Stanisławowa na tym samym portalu
- Widoki miasta Stanisławowa. Lwów 1905
- Współczesne zdjęcia miasta
- Stanisławów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 191 .
- Secesja w Stanisławowie
- http://www.jewishgalicia.net