Międzynarodowy alfabet fonetyczny: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana]

Usunięta treść Dodana treść

Jednokolumnowy

Wersja z 19:19, 20 lut 2016

Międzynarodowy alfabet fonetyczny, MAF (ang. International Phonetic Alphabet, IPA; fr. Alphabet phonétique international, API) – alfabet fonetyczny, system transkrypcji fonetycznej przyjęty przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne jako ujednolicony sposób przedstawiania głosek wszystkich języków. Składają się na niego zarówno symbole alfabetyczne jak i symbole niealfabetyczne oraz ok. 30 znaków diakrytycznych.

Jest on szeroko stosowanym środkiem standaryzacji zapisu fonetycznego dla wszystkich języków świata. Większość znaków IPA została zaczerpnięta wprost z alfabetu łacińskiego lub stworzona na jego podstawie, część pochodzi z alfabetu greckiego, a część została stworzona specjalnie na jego potrzeby.

Międzynarodowy alfabet fonetyczny to wynik wieloletniej pracy fonetyków zrzeszonych w International Phonetic Association (Międzynarodowym Towarzystwie Fonetycznym), założonym w Paryżu w 1886 roku. Zarówno Towarzystwo, jak i stworzony przez nie alfabet, znane są pod nazwą IPA. W ciągu swego istnienia alfabet IPA był kilkakrotnie zmieniany. Znaczne modyfikacje wprowadzono w 1989 roku, po konferencji w Kilonii. Następne zmiany przyniósł rok 1993. Najnowsza wersja alfabetu została opublikowana w roku 2005.

Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne zaleca, by transkrypcję fonetyczną umieszczać w nawiasach kwadratowych: „[ ]”. Z kolei transkrypcja fonemiczna powinna być umieszczana między znakami ukośnika: „/ /”.

Samogłoski^[1]

Poniżej przedstawiono samogłoski kardynalne wpisane w tzw. czworokąt samogłosek. Pokazuje on względną wysokość i przedniość samogłosek, nie jest jednak w stanie pokazać ich okrągłości. Dlatego na poniższym rysunku przyjęto konwencję, że gdy symbole występują w parach, symbol z prawej strony oznacza samogłoskę zaokrągloną, natomiast symbol z lewej strony, samogłoskę niezaokrągloną.

Przednie

Centralne

Tylne

Przymknięte

i • y

ɨ • ʉ

ɯ • u

ɪ • ʏ

• ʊ

e • ø

ɘ • ɵ

ɤ • o

ə

ɛ • œ

ɜ • ɞ

ʌ • ɔ

æ

ɐ

a • ɶ

ɑ • ɒ

Prawie przymknięte

Półprzymknięte

Średnie

Półotwarte

Prawie otwarte

Otwarte

Uwagi

Przed rokiem 1989 samogłoska zapisywana symbolem ɪ zapisywana była symbolem ɩ^[2].
Cztery symbole w powyższej tabeli nie posiadają pary:
- Samogłoska zapisywana symbolem ʊ jest zdefiniowana jako zaokrąglona; przed rokiem 1989 zapisywana była ona symbolem ɷ^[3]. Jej niezaokrąglony odpowiednik występuje rzadko, na przykład w europejskiej odmianie języka portugalskiego^[4].
- Zaokrąglenie samogłoski zapisywanej symbolem ə nie jest sprecyzowane^[2].
- Samogłoska zapisywana symbolem æ jest zdefiniowana jako niezaokrąglona^[5]. Jej zaokrąglony odpowiednik występuje tylko w języku duńskim^[6]^[7].
- Choć zaokrąglenie samogłoski zapisywanej symbolem ɐ nie jest sprecyzowane^[5], w zdecydowanej większości przypadków jest to samogłoska niezaokrąglona. Jedynym językiem posiadającym samogłoskę prawie otwartą centralną zaokrągloną jest język sebei używany w Ugandzie, który zarazem jest jednym językiem kontrastującym niezaokrąglone i zaokrąglone samogłoski prawie otwarte centralne^[8].
Dialekt miasta Hamont języka limburskiego kontrastuje trzy stopnie tylności (ang. backness) długich samogłosek otwartych niezaokrąglonych: przednie [a ː], centralne [ä ː] i tylne [ɑ ː]^[9]^[10]. Takie potrójne rozróżnienie jest bardzo rzadko spotykane.
W latach 2011-2012 komitet Międzynarodowego Towarzystwa Fonetycznego zagłosował przeciw dodaniu do MAF odrębnego symbolu (ᴀ) dla samogłoski otwartej centralnej niezaokrąglonej^[11].

Spółgłoski (płucne)

Pojedyncza artykulacja^[12]

Podział w kolumnach według miejsca artykulacji; w rzędach według sposobu artykulacji. Spółgłoski umieszczone po lewej stronie komórek tabeli są bezdźwięczne, po prawej – dźwięczne.

	Dwu‐ wargowe	War‐ gowo‐ zębowe	Zębowe	Dzią‐ słowe	Zadzią‐ słowe	Retro‐ fleksyjne	Podnie‐ bienne	Miękko‐ podnie‐ bienne	Języcz‐ kowe		Gar‐ dłowe		Nagło‐ śniowe		Krta‐ niowe
Nosowe	m	ɱ	n			ɳ	ɲ	ŋ	ɴ
Zwarte	p b	p̪ b̪	t d			ʈ ɖ	c ɟ	k ɡ	q ɢ				ʡ		ʔ
Szczelinowe	ɸ β	f v	θ ð	s z	ʃ ʒ	ʂ ʐ	ç ʝ	x ɣ	χ	ʁ	ħ	ʕ	ʜ	ʢ	h ɦ
Aproksymanty	β̞	ʋ	ɹ			ɻ	j	ɰ		ʁ		ʕ		ʢ	h ɦ
Drżące	ʙ		r			*			ʀ				я*
Uderzeniowe	ⱱ̟^†	ⱱ^†	ɾ			ɽ							ʡ̯
Boczne szczelinowe			ɬ ɮ			*	*	*
Boczne aproksymanty			l			ɭ	ʎ	ʟ
Boczne uderzeniowe			ɺ			*	ʎ̯	ʟ̆

Uwagi:

Gwiazdki (*) oznaczają dźwięki nieposiadające (jeszcze) swojego oficjalnego symbolu IPA.
Znak sztyletu (†) oznacza znak IPA, który jeszcze nie został umieszczony w zestawie Unicode. Od maja 2005 r. w sytuacji takiej znajduje się znak spółgłoski uderzeniowej wargowo-zębowej (). Została już zgłoszona propozycja dodania tego symbolu do Unikodu^[13]. Zastępczo używa się iżycy ѵ.
Obszary zaznaczone kolorem szarym oznaczają dźwięki uważane za niemożliwe do wyartykułowania.

Koartykulacja^[14]

ʍ	Półotwarta wargowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna
w	Półotwarta wargowo-miękkopodniebienna
ɥ	Półotwarta wargowo-podniebienna
ɕ	Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna
ʑ	Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna dźwięczna
ɧ	Szczelinowa zadziąsłowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna
ɫ	Półotwarta boczna zębowa welaryzowana

Spółgłoski (niepłucne)^[15]

Mlaski		Iniektywne		Ejektywne
ʘ	Dwuwargowy	ɓ	Dwuwargowa	ʼ	Na przykład:
ǀ	Laminalny dziąsłowy („zębowy”)	ɗ	Dziąsłowa	pʼ	Dwuwargowa
ǃ	Apikalny (za)dziąsłowy („retrofleksyjny”)	ʄ	Podniebienna	tʼ	Dziąsłowa
ǂ	Laminalny zadziąsłowy („podniebienny”)	ɠ	Miękkopodniebienna	kʼ	Miękkopodniebienna
ǁ	Boczny dziąsłowy („lateralny”)	ʛ	Języczkowa	sʼ	Szczelinowa dziąsłowa

Afrykaty i spółgłoski podwójnie artykułowane

Spółgłoski zwarto-szczelinowe (afrykaty) oraz spółgłoski z podwójną artykulacją są w IPA reprezentowane przez dwa znaki połączone łuczkiem. Alternatywnie, dla niektórych afrykat można użyć jedego znaku – ligatury.

Łączenie	Ligatura	Opis
t͡s	ʦ	afrykata dziąsłowa bezdźwięczna
d͡z	ʣ	afrykata dziąsłowa dźwięczna
t͡ʃ	ʧ	afrykata zadziąsłowa bezdźwięczna
d͡ʒ	ʤ	afrykata zadziąsłowa dźwięczna
t͡ɕ	ʨ	afrykata dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna
d͡ʑ	ʥ	afrykata dziąsłowo-podniebienna dźwięczna
t͡ɬ	–	afrykata boczna dziąsłowa bezdźwięczna
k͡p	–	zwarta wargowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna
ɡ͡b	–	zwarta wargowo-miękkopodniebienna dźwięczna
ŋ͡m	–	nosowa wargowo-miękkopodniebienna

Jednostki suprasegmentalne^[16]

ˈ	Akcent główny
ˌ	Akcent poboczny
ː	Długość (samogłoska długa lub geminata)
ˑ	Półdługość
˘	Dodatkowa krótkość
.	Podział sylabowy
‿	Połączenie międzywyrazowe

Intonacja

\|	Pauza krótsza
‖	Pauza dłuższa
↗	Intonacja wznosząca
↘	Intonacja opadająca

Tony^[17]

Do oznaczania tonów w IPA można używać znaków diakrytycznych albo specjalnych liter tonalnych.

e̋ albo ˥	Bardzo wysoki
é albo ˦	Wysoki
ē albo ˧	Średni
è albo ˨	Niski
ȅ albo ˩	Bardzo niski
ě	Wznoszący
ê	Opadający
^↓e	Przesunięcie zstępujące
^↑e	Przesunięcie wstępujące

Znaki diakrytyczne^[18]

Diakrytyki to małe znaczki umieszczone obok symboli IPA aby pokazać dokładną wymowę^[19] "Pod-diakrytyki" (znaczki normalnie umieszczane poniżej symbolu IPA) mogą być umieszczane nad znakiem mającym descender (potocznie nazywany ogonem), e.g. ŋ̊^[19].

"Bezkropkowe" i, <ı>, jest używane, kiedy kropka interferowałaby z diakrytykami. Inne symbole IPA mogą występować jako diakrytyki, aby przedstawić fonetyczne szczegóły: tˢ (fricative release), bʱ (dyszaco dźwięczny), ˀa (preglottalizacja), ᵊ (epentetyczna szwa), o^ʊ (dyftongizacja). Bardziej zaawansowane diaktrytki pojawiły się w Rozszerzonym IPA dla dokładniejszego zapisania wymowy.

Diakrytyki sylabiczności
ɹ̩ n̩	Zgłoskotwórcze	e̯ ʊ̯	Niezgłoskotwórcze
Consonant-release diacritics
tʰ dʰ	Przydech^a	d̚	Bez plozji
dⁿ	Plozja nosowa	dˡ	Plozja boczna
Diakrytyki dźwięczności
n̥ d̥	Bezdźwięczne	s̬ t̬	Dźwięczne
b̤ a̤	Dysząco dźwięczne^b	b̰ a̰	Skrzypiąco dźwięczne
Diakrytyki artykulacji
t̪ d̪	Zębowe	t̼ d̼	Językowo-wargowe
t̺ d̺	Apikalne	t̻ d̻	Laminalne
u̟ t̟	Wysunięte do przodu	i̠ t̠	Wysunięte do tyłu
ë ä	Centralizacja	e̽ ɯ̽	zbliżenie do szwy
e̝ ɹ̝ ˔	Podwyższenie (ɹ̝ = Spółgłoska szczelinowa dziąsłowa dźwięczna)
e̞ β̞ ˕	Obniżenie (β̞ = spółgłoska półotwarta dwuwargowa)
Diakrytyki koartykulacji
ɔ̹ x̹	Mniej zaokrąglone	ɔ̜ x̜ʷ	Bardziej zaokrąglone
tʷ dʷ	Labializowane	tʲ dʲ	Palatalizowane
tˠ dˠ	Welaryzowane	tˁ dˁ	Faryngalizowane
ɫ z̴	Welaryzowane lub faryngalizowane
e̘ o̘	Uniesiony korzeń języka	e̙ o̙	Obniżony korzeń języka
ẽ z̃	Nosowe	ɚ ɝ	Rotacyzacja

Uwagi: a Aspiracja spółgłosek dźwięcznych również jest dźwięczna. Wielu lingwistów woli jeden z diakrytyków przeznaczonych do dyszącej dźwięczności.; b Niektórzy lingwiści stosują ten symbol dyszącej dźwięcznosci tylko do sonorantów i transkrybują obstruenty jako bʱ.

Stan głośni może być dokładnie oddany za pomocą diakrytyków. Seria spółgłosek przedniojęzykowych zwartych od otwartej do zamkniętej głośni to (zobacz dźwięczność):

[t]	bezdźwięczna	[d̤]	dysząco dźwięczna
[d̥]	luźno dźwięczna	[d]	"zwykła" dźwięczna
[d̬]	sztywno dźwięczna	[d̰]	skrzypiąco dźwięczna
[ʔt͡]	glottalizacja

↑ IPA: Vowels. [dostęp 2013-06-26]. (pol.).
↑ ^a ^b IPA 1999 ↓, s. 167.
↑ IPA 1999 ↓, s. 13, 169–170.
↑ Cruz-Ferreira 1999 ↓, s. 127.
↑ ^a ^b IPA 1999 ↓, s. 166.
↑ Grønnum 1998 ↓, s. 100.
↑ Basbøll 2005 ↓, s. 46.
↑ UPSID SEBEI. [dostęp 2016-02-16].
↑ Verhoeven 2007 ↓, s. 221.
↑ Choć Verhoeven pierwsze dwie samogłoski zapisuje jako /æː/ i /aː/, to z czworokątu samogłoskowego na stronie 221 wynika jasno, że mają dokładnie ten sam stopień otwarcia (całkowicie otwarty), /æː/ jest całkowicie przednie, /aː/ jest centralne, a /ɑː/ całkowicie tylne.
↑ Keating 2012 ↓, s. 245.
↑ IPA: Pulmonic. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).
↑ http://std.dkuug.dk/jtc1/sc2/wg2/docs/N2945.pdf ISO/IEC JTC 1/SC 2/WG 2 Proposal summary form to accompany submissions for additions to the repertoire of ISO/IEC 10646; JTC1/SC2/WG2 N2945
↑ IPA: Symbols. [dostęp 2013-10-04]. (ang.).
↑ IPA: Non pulmonic. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).
↑ IPA: Suprasegmentals. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).
↑ IPA: Tones. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).
↑ IPA: Diactrics. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).
↑ ^a ^b International Phonetic Association, Handbook, p. 14-15.

Bibliografia

Hans Basbøll: The Phonology of Danish. Nowy Jork: Oxford University Press, 2005. ISBN 0-203-97876-5. (ang.).
Madalena Cruz-Ferreira: Portuguese (European). W: Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press, 1999, s. 126–130. ISBN 978-0-521-65236-0. (ang.).
Nina Grønnum. Danish. „Journal of the International Phonetic Association”. 28 (1&2), s. 99–105, 1998. DOI: 10.1017/s0025100300006290. (ang.).
International Phonetic Association (IPA): Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press, 1999. ISBN 978-0-521-65236-0. (ang.).
Patricia A. Keating. IPA Council votes against new IPA symbol. „Journal of the International Phonetic Association”. 42 (2), s. 245, 2012. DOI: 10.1017/S0025100312000114. (ang.).
Jo Verhoeven. The Belgian Limburg dialect of Hamont. „Journal of the International Phonetic Association”. 37 (2), s. 219–225, 2007. DOI: 10.1017/S0025100307002940. (ang.).

Linki zewnętrzne

Wirtualna klawiatura IPA
Lista symboli IPA dialektów angielskich
Lista znaków IPA w języku niemieckim
Oficjalna strona internetowa IPA
Darmowe czcionki Unicode ze znakami IPA:

[1] IPA: Vowels. [dostęp 2013-06-26]. (pol.).

[CITEREFIPA1999167-2] IPA 1999 ↓, s. 167.

[CITEREFIPA199913,_169–170-3] IPA 1999 ↓, s. 13, 169–170.

[CITEREFCruz-Ferreira1999127-4] Cruz-Ferreira 1999 ↓, s. 127.

[CITEREFIPA1999166-5] IPA 1999 ↓, s. 166.

[CITEREFGrønnum1998100-6] Grønnum 1998 ↓, s. 100.

[CITEREFBasbøll200546-7] Basbøll 2005 ↓, s. 46.

[8] UPSID SEBEI. [dostęp 2016-02-16].

[CITEREFVerhoeven2007221-9] Verhoeven 2007 ↓, s. 221.

[10] Choć Verhoeven pierwsze dwie samogłoski zapisuje jako /æː/ i /aː/, to z czworokątu samogłoskowego na stronie 221 wynika jasno, że mają dokładnie ten sam stopień otwarcia (całkowicie otwarty), /æː/ jest całkowicie przednie, /aː/ jest centralne, a /ɑː/ całkowicie tylne.

[CITEREFKeating2012245-11] Keating 2012 ↓, s. 245.

[12] IPA: Pulmonic. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).

[13] ttp://std.dkuug.dk/jtc1/sc2/wg2/docs/N2945.pdf ISO/IEC JTC 1/SC 2/WG 2 Proposal summary form to accompany submissions for additions to the repertoire of ISO/IEC 10646; JTC1/SC2/WG2 N2945

[14] IPA: Symbols. [dostęp 2013-10-04]. (ang.).

[15] IPA: Non pulmonic. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).

[16] IPA: Suprasegmentals. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).

[17] IPA: Tones. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).

[18] IPA: Diactrics. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).

[IPA15-19] International Phonetic Association, Handbook, p. 14-15.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

@@ Linia 545: / Linia 545: @@
 * {{Cytuj książkę | nazwisko = Basbøll | imię = Hans | tytuł = The Phonology of Danish | wydawca = Oxford University Press | miejsce = Nowy Jork | rok = 2005 | isbn = 0-203-97876-5 | język = en | odn = tak}}
 * {{Cytuj książkę | nazwisko r = Cruz-Ferreira | imię r = Madalena | tytuł = Handbook of the International Phonetic Association | rozdział = Portuguese (European) | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = Cambridge | rok = 1999 | strony = 126–130 | isbn = 978-0-521-65236-0 | język = en | odn = tak}}
-* {{Cytuj pismo | nazwisko = Grønnum | imię = Nina | tytuł = Danish | czasopismo = Journal of the International Phonetic Association | wolumin = 28 | wydanie = 1&2 | strony = 99–105 | rok = 1999 | doi = 10.1017/s0025100300006290 | język = en | odn = tak}}
+* {{Cytuj pismo | nazwisko = Grønnum | imię = Nina | tytuł = Danish | czasopismo = Journal of the International Phonetic Association | wolumin = 28 | wydanie = 1&2 | strony = 99–105 | rok = 1998 | doi = 10.1017/s0025100300006290 | język = en | odn = tak}}
 * {{Cytuj książkę | autor = International Phonetic Association (IPA)| tytuł = Handbook of the International Phonetic Association | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = Cambridge | rok = 1999 | isbn = 978-0-521-65236-0 | język = en|odn={{odn/id|IPA|1999}} }}
 * {{Cytuj pismo | nazwisko = Keating | imię = Patricia A. | tytuł = IPA Council votes against new IPA symbol | czasopismo = Journal of the International Phonetic Association | wolumin = 42 | wydanie = 2 | strony = 245 | rok = 2012 | doi = 10.1017/S0025100312000114 | język = en | odn = tak}}

Wersja z 19:19, 20 lut 2016

Samogłoski[1]

Uwagi

Spółgłoski (płucne)

Pojedyncza artykulacja[12]

Koartykulacja[14]

Spółgłoski (niepłucne)[15]