Rozpad ZSRR

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Mathieu Mars (dyskusja | edycje) o 11:14, 17 kwi 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
ZSRR na mapie świata
Państwa powstałe w wyniku rozpadu ZSRR:
1 –  Armenia
2 –  Azerbejdżan
3 –  Białoruś
4 –  Estonia
5 –  Gruzja
6 –  Kazachstan
7 –  Kirgistan
8 –  Łotwa
9 –  Litwa
10 –  Mołdawia
11 –  Rosja
12 –  Tadżykistan
13 –  Turkmenistan
14 –  Ukraina
15 –  Uzbekistan

Rozpad ZSRR – proces likwidacji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich zapoczątkowany ogłoszeniem suwerenności Estońskiej SRR przez Radę Najwyższą tejże republiki 16 listopada 1988 i zakończony deklaracją o rozwiązaniu ZSRR uchwaloną przez Radę Republik Najwyższej Rady ZSRR 26 grudnia 1991[1]. W okresie tym wszystkich 15 radzieckich republik związkowych, ogłosiwszy uprzednio suwerenność, wystąpiło z ZSRR i stało się niepodległymi państwami.

Geneza

10 marca 1985 roku zmarł Konstantin Czernienko. Dzień później władzę w ZSRR objął Michaił Gorbaczow. Gospodarka Związku Radzieckiego była w bardzo złym stanie. Nierentowne górnictwo, zacofanie techniczne, głód mieszkań, koszty wyścigu zbrojeń i wojny w Afganistanie oraz niewykonywalne plany gospodarcze doprowadziły do sytuacji, w której Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego (KPZR) musiała zaakceptować istnienie wolnego rynku wbrew ideologii[2].

Podczas pierwszych lat rządów Gorbaczow zrestrukturyzował biurokrację państwową i partyjną, zrezygnował z doktryny Breżniewa oraz rozpoczął proces rozbrojenia. W marcu 1986 roku rozpoczął się program reform gospodarczych i społecznych nazwany pierestrojką[2]. Reformy Gorbaczowa spotkały się ze sprzeciwem zarówno konserwatywnych członków KPZR, jak i radykałów domagających się przyspieszenia zmian. Na czele radykałów stanął Borys Jelcyn[3]. Polityka jawności głasnost spowodowała wzrost żądań secesji ze strony bałtyckich i zakaukaskich republik[3]. W czerwcu 1988 roku na specjalnej Wszechzwiązkowej Konferencji Partyjnej zaaprobowano poprawki do konstytucji. Na mocy nowej konstytucji w 1990 roku Gorbaczow został prezydentem Związku Radzieckiego. Wkrótce po wyborze na prezydenta Gorbaczow zaakceptował niekomunistyczne rządy w Europie Środkowo-Wschodniej[3].

Rozpad

Reformy Gorbaczowa wywołały wzrost napięć narodowościowych i niezadowolenie społeczne wynikające z klęski pierestrojki[3]. W kwietniu 1989 roku wojska radzieckie wysłano na Zakaukazie, by stłumić demonstracje w Tbilisi, zaś w styczniu 1990 roku armię wysłano do Armenii i Azerbejdżanu w celu stłumienia wojny domowej o Górski Karabach[3]. W grudniu 1989 roku Michaił Gorbaczow oraz George H.W. Bush ogłosili zakończenie zimnej wojny[3]. W listopadzie 1990 roku w Paryżu odbyła się Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, w której uczestniczył Gorbaczow[3].

Przez cały 1990 rok sytuacja polityczna i ekonomiczna w Związku Radzieckim pogarszała się. W republikach pojawiły się nowe rządy, które domagały się uzyskania niepodległości. Z upływem roku rozgorzała „wojna prawna” pomiędzy Rosją, a pozostałymi republikami, które nie wpłacały funduszy do kasy związkowej (przez co wzrósł federalny deficyt)[3]. Niepokoje pracownicze oraz wzrost przestępczości przyczyniły się do spadku produkcji i wzrostu deficytu budżetowego. Zimą 1990/1991 Związek Radziecki był zmuszony do skorzystania z międzynarodowej pomocy żywnościowej[3].

W 1990 roku rozpoczął się rozpad KPZR. Partia podzieliła się na kilka grup: konserwatystów (dwie grupy: Komuniści dla Rosji oraz Sojuz), liberałów (Komuniści dla Demokracji) oraz radykałów (Platforma Demokratyczna)[3]. Podział sformalizowano podczas XXVIII Zjazdu KPZR w kwietniu 1990 roku. W celu powstrzymania dezintegracji politycznej i ekonomicznej w grudniu 1990 roku Gorbaczow wymusił na parlamencie głosowanie za większymi uprawnieniami prezydenckimi i nową federalistyczną strukturą polityczną[3]. Pod presją Sojuszu, KGB i kół wojskowych kierunek polityki przesunął się na prawo. W lipcu 1991 roku stanowisko premiera mianowano Walentina Pawłowa, a ministrem spraw wewnętrznych został Boriss Pugo. Wcześniej Eduard Szewardnadze zrezygnował z funkcji ministra spraw zagranicznych, ostrzegając, że kraj zmierza w stronę dyktatury[3]. W styczniu 1991 roku do Wilna wysłano wojsko w celu zdobycia budynków rządowych i środków przekazu[3]. Zaostrzono cenzurę prasową i telewizyjną[3].

 Osobne artykuły: Referendum w ZSRR w 1991 roku i Wybory prezydenckie w Rosji w 1991 roku.

Od wiosny 1991 roku Gorbaczow próbował zrekonstruować centrolewicy sojusz na rzecz reform. W sojuszu mieli znaleźć się partyjni liberałowie oraz radykałowie. W kwietniu 1991 roku 9 republik związkowych (Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan) podpisały układ mający na celu osiągnięcie stabilnych relacji między rządem federalnym a rządami republik oraz wprowadzenie reform gospodarczych (prywatyzacji i uwolnienia cen)[3]. W lipcu 1991 roku Gorbaczow uczestniczył na spotkaniu państw G7[3]. Od czerwca 1991 roku Borys Jelcyn nawoływał do przyspieszenia reform gospodarczych. W lipcu 1991 roku powstał Ruch Reform Demokratycznych[3].

Inicjatywy liberalno-radykalne budziły niepokój wśród konserwatystów. W czerwcu 1991 roku Pawłow próbował nakłonić parlament do udzielenia mu nadzwyczajnych uprawnień[3]. 19 sierpnia 1991 roku wybuchł pucz moskiewski. We wczesnych godzinach porannych ogłoszono, że Gorbaczow jest chory i że władze prezydencką przejął Giennadij Janajew, lider ośmioosobowego Komitetu Stanu Wyjątkowego (KSW)[3]. W skład KSW oprócz Janajewa wchodzili m.in. Walentin Pawłow, Boriss Pugo, szef KGB Władimir Kriuczkow oraz minister obrony Dmitrij Jazow[3]. KSW objęło kontrolą radio i telewizję, zakazania wydawania większości gazet i organizowania demonstracji, ogłosiła godzinę policyjną i wysłała czołgi do Moskwy[3]. Rebeliantom nie udało się aresztować Jelcyna, który zaapelował o strajk generalny i przywrócenie Gorbaczowa na stanowisko prezydenta. Ze względu na brak poparcia od Rosjan oraz krytykę ze strony innych państw pucz upadł. 22 sierpnia Gorbaczow wrócił do Moskwy. Podczas puczu zginęło 15 osób[3].

Po puczu Gorbaczow początkowo głosił, że należy przeprowadzić tylko minimalne zmiany w państw. Pod presją opinii publicznej oraz Jelcyna prezydent ZSRR został zmuszony do przeprowadzenia zdecydowanych zmian w rządzie[3]. 24 sierpnia 1991 roku Gorbaczow ogłosił rezygnację z pełnienia funkcji sekretarza generalnego ZSRR (zastąpił go Jelcyn), a Komitetowi Centralnemu nakazał samorozwiązanie[3].

Nieudany pucz przyspieszył rozpad Związku Radzieckiego. Podczas puczu Litwa, Łotwa i Estonia ogłosiły niepodległość[3]. Po puczu niepodległość ogłosiły także Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Ukraina, Mołdawia, Uzbekistan. 8 grudnia Borys Jelcyn, Łeonid Krawczuk (reprezentujący Ukrainę) oraz Stanisłau Szuszkiewicz (reprezentujący Białoruś) podpisali układ białowieski, który umożliwił likwidację ZSRR oraz powołanie na jej miejscu Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP)[4]. Dwa tygodnie później w Ałma-Acie do paktu dołączyły się kolejne republiki[5]. WNP oficjalnie powstało 21 grudnia 1991 roku – w jej skład znalazło się 11 republik: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan. Zdecydowano się na podział państwa według granic dotychczasowych republik związkowych, zaś republice rosyjskiej przyznano następstwo prawne po byłym ZSRR[3].

25 grudnia 1991 roku Michaił Gorbaczow podał się do dymisji. Formalne rozwiązanie ZSRR nastąpiło 26 grudnia 1991 roku[6].

Państwa powstałe w wyniku rozpadu ZSRR

Republika związkowa ZSRR Niepodległość – ogłoszenie deklaracji Uznanie niepodległości przez ZSRR Przystąpienie do WNP (lub do UE)
Armenia 23 września 1991[7] 26 grudnia 1991[8] 21 grudnia 1991[5]
Azerbejdżan 18 października 1991[9] 26 grudnia 1991[8] 21 grudnia 1991
Białoruś 15 sierpnia 1991[10] 21 grudnia 1991[8] 21 grudnia 1991[5]
Estonia 20 sierpnia 1991[11] 6 września 1991[12] UE – 1 maja 2004
Gruzja 9 kwietnia 1991[13] 26 grudnia 1991[8] 9 grudnia 1993[a][5]
Kazachstan 16 grudnia 1991[14] 26 grudnia 1991[8] 21 grudnia 1991[5]
Kirgistan 31 sierpnia 1991[15] 26 grudnia 1991[8] 21 grudnia 1991[5]
Litwa 20 sierpnia 1991[12] 6 września 1991[12] UE – 1 maja 2004
Łotwa 21 sierpnia 1991[12] 6 września 1991[12] UE – 1 maja 2004
Mołdawia 27 sierpnia 1991[16] 26 grudnia 1991[8] 21 grudnia 1991[5]
Rosja prawny sukcesor ZSRR 26 grudnia 1991[8] 21 grudnia 1991[5]
Tadżykistan 9 września 1991[17] 26 grudnia 1991[8] 21 grudnia 1991[5]
Turkmenistan 27 października 1991[18] 26 grudnia 1991[8] 21 grudnia 1991[5]
Ukraina 24 sierpnia 1991[19] 26 grudnia 1991[8] 21 grudnia 1991[5]
Uzbekistan 31 sierpnia 1991[20] 26 grudnia 1991[8] 21 grudnia 1991[5]

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Gruzja wystąpiła z WNP 14 sierpnia 2008 roku.

Przypisy

  1. ↑ Serge Schmemann: END OF THE SOVIET UNION; The Soviet State, Born of a Dream, Dies. nytimes.com, 1991-12-26. [dostęp 2017-07-06]. (ang.).
  2. ↑ a b Nadzieje lat dziewięćdziesiątych. W: Oxford Wielka Historia Świata. T. 30: XX wiek Świat i Polska od lat osiemdziesiątych do początku XXI w. – Filozofia, religia i sztuka II połowy XX w.. Poznań: Oxford Educational, s. 17-24. ISBN 978-83-7425-833-3.
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Oxford Wielka Encyklopedia Świata. T. 17. Poznań: Oxford Educational, 2005, s. 106-107. ISBN 83-7325-883-3.
  4. ↑ Michael Dobbs: Slavic Republics Declare Soviet Union Liquidated. washingtonpost.com, 1991-12-09. [dostęp 2017-07-06]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l Wspólnota Niepodległych Państw. encyklopedia.pwn.pl. [dostęp 2017-07-06].
  6. ↑ Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. encyklopedia.pwn.pl. [dostęp 2017-07-06].
  7. ↑ Armenia. Historia. encyklopedia.pwn.pl. [dostęp 2017-07-06].
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l Przemysław Zieliński: Jak upadał Związek Radziecki. konflikty.pl, 2011-12-26. [dostęp 2017-07-06].
  9. ↑ Azerbejdżan. Historia. encyklopedia.pwn.pl. [dostęp 2017-07-06].
  10. ↑ Białoruś. Historia. encyklopedia.pwn.pl. [dostęp 2017-07-06].
  11. ↑ John-Thor Dahlburg, Tyler Marshall: Independence for Baltic States: Freedom: Moscow formally recognizes Lithuania, Latvia and Estonia, ending half a century of control. Soviets to begin talks soon on new relationships with the three nations. latimes.com, 1991-09-07. [dostęp 2017-07-06]. (ang.).
  12. ↑ a b c d e Andres Kasekamp: Jak państwa bałtyckie odzyskały wolność. histmag.org, 2013-04-30. [dostęp 2017-07-06].
  13. ↑ Krzysztof Nodar Ciemnołoński: Historia Gruzji – Dzieje najnowsze od 1991. polakogruzin.pl, 2014-11-25. [dostęp 2017-07-06].
  14. ↑ Kazachstan. Historia. encyklopedia.pwn.pl. [dostęp 2017-07-06].
  15. ↑ Kirgistan. informatorekonomiczny.msz.gov.pl. [dostęp 2017-07-06].
  16. ↑ Mołdawia. kiszyniow.msz.gov.pl. [dostęp 2017-07-06].
  17. ↑ Tadżykistan. Historia. encyklopedia.pwn.pl. [dostęp 2017-07-06].
  18. ↑ Turkmenistan. Historia. encyklopedia.pwn.pl. [dostęp 2017-07-06].
  19. ↑ 25 lat niepodległości Ukrainy - kalendarium. dzieje.pl, 2016-08-22. [dostęp 2017-07-06].
  20. ↑ Uzbekistan. Historia. encyklopedia.pwn.pl. [dostęp 2017-07-06].
Zimna wojna
Lata 40.
Lata 50.
Lata 60.
Lata 70.
Lata 80.
Lata 90.
Epilog
Organizacje
Wyścig zbrojeń
Ideologie
Propaganda
Polityka
międzynarodowa
Zobacz też
Upadek komunizmu w Europie
Polska
Węgry
Czechosłowacja
NRD
Rumunia
Bułgaria
Jugosławia
Albania
ZSRR
Kraje bałtyckie
Pozostały obszar

Konflikty na obszarze byłego ZSRR
w granicach Rosji
w granicach Gruzji
wojny o Górski Karabach (Arcach)
wojna rosyjsko-ukraińska
w innych krajach
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Rozpad_ZSRR&oldid=53233430”