Polska w okresie rozbicia dzielnicowego

Podział ziem Bolesława III Krzywoustego:

     Dzielnica senioralna

     Lenno Polski pod kontrolą princepsa (Pomorze Zachodnie)

     Ziemia Władysława II (Księstwo śląskie)

     Ziemia Bolesława IV (Księstwo mazowieckie)

     Ziemie Mieszka III (Księstwo wielkopolskie)

     Ziemie Henryka (Księstwo sandomierskie)

     Oprawa wdowia Salomei (Księstwo łęczyckie)

Polska w okresie 1275–1300

Polska za czasów Kazimierza II Sprawiedliwego

Kościół w Polsce w XII–XIII wieku

Rozbicie dzielnicowe (inaczej rozdrobnienie feudalne) – okres w historii Polski trwający od 1138 roku do koronacji Władysława Łokietka w roku 1320. Cechą charakterystyczną tego okresu jest postępujące rozdrobnienie państwa polskiego na coraz mniejsze w znacznej mierze niezależne władztwa terytorialne. Proces ten był związany z rozrastaniem się dynastii Piastów, której każdy członek, zgodnie z polskim prawem zwyczajowym, miał prawo do posiadania części ojcowizny. Podobne procesy zachodziły w dziejach państwa piastowskiego już wcześniej, jednak zwykle udawało się je w miarę szybko zahamować.

Długi okres trwania rozbicia dzielnicowego przyczynił się do rozbudzenia partykularyzmów regionalnych, wzrostu znaczenia możnowładztwa oraz wyższego duchowieństwa. Brak silnego ośrodka decyzyjnego potrafiącego skupić w swych rękach siły całego królestwa, a także częsty brak współpracy między poszczególnymi książętami przyczynił się do osłabienia państwa, a co za tym idzie, nie tylko zahamowania wszelkich ambicji ekspansjonistycznych, lecz także utraty dużej części terytorium. W okresie rozbicia dzielnicowego usamodzielniły się księstwa pomorskie, zachodnie uległo wpływom margrabiów brandenburskich, a gdańskie w XIV stuleciu zostało włączone do państwa krzyżackiego. W 1250 roku Brandenburgia zajęła ziemię lubuską, a w późniejszych latach opanowała ziemie wzdłuż dolnej Warty, Noteci, Drawy i Gwdy; organizując na tych terenach Nową Marchię. Do XIV wieku księstwa śląskie wpadły ostatecznie dużej mierze w krąg zależności od królestwa czeskiego, później od korony czeskiej. Zarówno Brandenburgia, Czechy jak i Państwo Krzyżackie wchodziły w skład Świętego Cesarstwa Rzymskiego, więc terytoria zajmowane przez te państwa z automatu stawały się częścią Rzeszy. Rozbicie dzielnicowe de facto poskutkowało przekształceniem Polski w luźną konfederację księstw, które łączyła jedynie wspólna głowa państwa oraz (w teorii) polityka zagraniczna. Po wygaśnięciu zasady pryncypatu „konfederacja” przekształciła się w kilkadziesiąt całkowicie niezależnych państewek.

Geneza

Na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława III Krzywoustego Księstwo Polskie zostało podzielone na dzielnice. Seniorem sprawującym władzę zwierzchnią został najstarszy syn Władysław II Wygnaniec, który otrzymał Śląsk i Ziemię Lubuską. Mazowsze przypadło Bolesławowi IV Kędzierzawemu, a zachodnia Wielkopolska Mieszkowi III Staremu. Po śmierci Krzywoustego ziemię sandomierską wydzielono Henrykowi Sandomierskiemu, a wdowie Salomei jako oprawę wdowią ziemię łęczycko-sieradzką.

Książę senior miał sprawować władzę w dzielnicy senioralnej, w skład której wchodziła ziemia krakowska, ziemia sandomierska, ziemia kaliska, ziemia łęczycko-sieradzka i Pomorze Gdańskie (ciągnący się południkowo na osi Kraków–Kalisz–Gniezno–Gdańsk pas ziem, który łączył pozostałe dzielnice).

Początek rozbicia

Po śmierci Salomei Władysław II zwany Wygnańcem zajął jej dzielnicę wbrew woli braci. W wyniku wojny między nim i jego braćmi, Władysław II uciekł z kraju w 1146 roku i udał się do Niemiec prosić o pomoc cesarza. Dzielnicę senioralną objął Bolesław Kędzierzawy – w ten sposób to on stał się seniorem. Bolesław nie potrafił utrzymać suwerenności państwa i w wyniku wyprawy cesarskiej w 1157 roku musiał złożyć hołd cesarzowi Fryderykowi Barbarossie. Oddał państwo w lenno oraz zgodził się, aby po śmierci Władysława II Wygnańca jego synowie (Bolesław Wysoki, Mieszko Plątonogi) mogli powrócić do jego dzielnicy dziedzicznej – Śląska.

W roku 1173, po śmierci Bolesława Kędzierzawego, jego rolę jako seniora, księcia oraz pana Krakowa przejął trzeci syn Bolesława Krzywoustego – Mieszko Stary. Po czterech latach ponownie doszło do walki o tron. Mieszko został wygnany, a Kraków opanowany przez najmłodszego z braci, pogrobowca Bolesława III Krzywoustego: Kazimierza II Sprawiedliwego, co oznaczało złamanie zasady senioratu (władza zwierzchnia dla najstarszego z rodu). Kazimierz, w przeciwieństwie do Mieszka, nie próbował przeciwstawiać się możnowładztwu i Kościołowi.

Po śmierci Kazimierza w Krakowie rządził jego syn Leszek Biały. Wraz z jego śmiercią w Gąsawie w 1227 roku ostatecznie zanikła władza centralna (pryncypat). Stopniowo postępowało rozdrobnienie ziem Polski, powiązane z umacnianiem się separatyzmu księstw dzielnicowych. Nie istniały żadne ponaddzielnicowe urzędy ani prawa. Około połowy XIII wieku Polska składała się z kilkunastu księstw, bez żadnej władzy centralnej. Okres dzielnicowy był okresem walk wewnętrznych pomiędzy rywalizującymi książętami – o władzę i o terytorium.

Krótka charakterystyka okresu

W tym okresie kraj znalazł się w obliczu silnych zagrożeń zewnętrznych, rozbicie oznaczało osłabienie militarne. Wzmógł się napór książąt i margrabiów niemieckich na ziemie zachodnie oraz czeskich na Śląsk. Pomorze Zachodnie i Wielkopolska znalazły się w strefie ekspansji Marchii Brandenburskiej.

Okres dzielnicowy mimo wszystko był czasem intensywnego rozwoju gospodarczego i istotnych przemian społecznych. W rolnictwie upowszechnił się system trójpolówki, używanie ugoru jako pastwiska. Zaczęto używać nowocześniejszych narzędzi rolniczych. Stworzono immunitety – zwolnienia dóbr od danin i posług, co zmieniało sytuację wolnych chłopów. Lokowano miasta na prawie niemieckim, skodyfikowano także inne normy osadnicze (prawo polskie, średzkie). Wykształciły się samorządy wiejskie oraz ogólny zbiór reguł feudalnych.

Rozbicie dzielnicowe było charakterystyczne dla przemian ustroju feudalnego. Dochodziło do niego w poszczególnych krajach w różnych okresach ze względu na zróżnicowanie w przebiegu procesów zmian społeczno-ekonomicznych.

Mimo podziałów dzielnicowych nie uległo zatarciu poczucie jedności w społeczności polskiej. Pojęcie narodowości polskiej – gens polonica – pojawia się u autorów miejscowych i obcych. Jedność tę wzmacniała jedność organizacji kościelnej. Funkcjonowało również w czasie rozbicia określenie Regnum Poloniae.

Książęta i królowie polscy w okresie rozbicia dzielnicowego

Niżej wymienieni książęta sięgnęli po władzę w Krakowie. Od 1138 roku do 1227 tron w Krakowie był związany z władzą zwierzchnią w Polsce.

Imię	Data panowania
Władysław II Wygnaniec	1138–1146
Bolesław IV Kędzierzawy	1146–1173
Mieszko III Stary	1173–1177
Kazimierz II Sprawiedliwy	1177–1191
Mieszko III Stary	1191
Kazimierz II Sprawiedliwy	1191–1194
Leszek Biały	1194–1195
Mieszko III Stary	1195
Leszek Biały	1195–1199
Mieszko III Stary	1199–1202
Władysław III Laskonogi	1202 lub 1202–1206
Leszek Biały	1202 (1206) –1210
Mieszko IV Plątonogi	1210–1211
Leszek Biały	1211–1227
Władysław III Laskonogi	1227–1228
Henryk I Brodaty	1228–1229
Konrad I Mazowiecki	1229–1230
Władysław III Laskonogi	1230
Konrad I Mazowiecki	1230–1232
Henryk I Brodaty	1232–1238
Henryk II Pobożny	1238–1241
Bolesław II Rogatka	1241
Konrad I Mazowiecki	1241–1243
Bolesław V Wstydliwy	1243–1279
Leszek Czarny	1279–1288
Henryk IV Prawy	1288–1290
Przemysł II	1290–1291
Władysław I Łokietek	1291
Wacław II	1291–1305
Przemysł II	1295–1296
Wacław III	1305–1306
Władysław I Łokietek	1306–1333

Listy książąt dzielnicowych na terenach polskich

• książęta krakowscy
• książęta sandomierscy
• książęta wielkopolscy
• książęta kujawscy
• książęta mazowieccy
• książęta łęczyccy i sieradzcy
• książęta śląscy
  • książęta wrocławscy
  • książęta legnicko-brzescy
  • książęta świdnicko-jaworscy
  • książęta ziębiccy
  • książęta głogowsko-żagańscy
  • książęta oleśniccy
  • książęta opolsko-raciborscy
  • książęta opolscy
  • książęta cieszyńscy
  • książęta oświęcimscy
  • książęta opawscy
• władcy ziemi lubuskiej
• władcy Pomorza Gdańskiego

Zobacz też

• Kolonizacja w Polsce
• Ostsiedlung
• książęta pomorscy
• Władcy Pomorza Zachodniego
• Mongolskie najazdy na Polskę
• Ściganie przestępców w Polsce w okresie średniowiecza