Ozorków
51°57′30″N 19°17′17″E/51,958333 19,288056
| miasto i gmina | |||||
| |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Prawa miejskie |
1816 | ||||
| Burmistrz |
Jacek Socha | ||||
| Powierzchnia |
15,46 km² | ||||
| Wysokość |
od 130 do 155 m n.p.m. | ||||
| Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna |
(+48) 42 | ||||
| Kod pocztowy |
95-035, 95-036 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
EZG | ||||
Położenie na mapie powiatu zgierskiego  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa łódzkiego  | |||||
| 51°57′30″N 19°17′17″E/51,958333 19,288056
| |||||
| TERC (TERYT) |
1020021 | ||||
| SIMC |
0958967 | ||||
Urząd miejski ul. Wigury 195-035 Ozorków | |||||
| Strona internetowa | |||||
| BIP | |||||
Ozorków – miasto nad rzeką Bzurą, w województwie łódzkim, w powiecie zgierskim. Miasto znajduje się 20 km na północ od Łodzi. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do tzw. „małego” województwa łódzkiego.
Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto miało 19 311 mieszkańców[1].
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Ozorków leży w historycznej ziemi łęczyckiej[2][3].
Według danych z roku 2007[4] Ozorków zajmuje obszar 1546 ha, czyli 15,46 km². Struktura użytkowania ziemi w Ozorkowie:
- użytki rolne: 53%
- tereny mieszkaniowe: 17%
- lasy i tereny zieleni: 8%
- tereny produkcyjne: 7%
- tereny usług: 5%
- tereny komunikacji: 5%
- nieużytki: 3%
- wody: 2%
Miasto stanowi 1,81% powierzchni powiatu.
Historia[edytuj | edytuj kod]
XV wiek[edytuj | edytuj kod]
Historia miasta sięga początku XV wieku. W 1415 pojawiła się pierwsza wzmianka o małej wiosce położonej wśród trudno dostępnych lasów i bagien, należącej do rodu Szczawińskich, herbu Prawdzic.
XIX wiek[edytuj | edytuj kod]
W 1807, późniejszy właściciel Ozorkowa, Ignacy Starzyński, pragnąc ożywić gospodarczo swoją posiadłość, sprowadza do niej 19 sukienników i farbiarzy z Saksonii. W 1815 liczba ich wzrosła już do 117, podczas gdy Łódź miała ich wówczas 331.
W rok później, w 1816 Ozorków uzyskał prawa miasta prywatnego. W 1821 osiedliła się w Ozorkowie rodzina Schlösserow, przybyłych z Akwizgranu, którzy założyli najpierw nowoczesną przędzalnię wełny, a potem bawełny. Miejscowość zamieszkiwała duża populacja żydowska i niemiecka, w mieście wybudowano synagogę i kościół ewangelicki[5] W latach trzydziestych Friedrich Mathias Schlösser zbudował tu drugą co do skali produkcji przędzalnię bawełny w Królestwie Polskim[6]. Po upadku powstania listopadowego miasto przeszło stagnację spowodowaną utratą zamówień dla armii Królestwa Kongresowego, represyjnymi barierami celnymi, rosnącą rolą Zgierza i Łodzi, jak też wypieraniem z rynku tkanin wełnianych przez bawełniane. W 1866, za kolejnego właściciela Feliksa hrabiego Lubieńskiego, Ozorków uzyskał status miasta rządowego, bardziej atrakcyjny dla inwestycji.
XX wiek[edytuj | edytuj kod]
30 października 1905 roku doszło do strajku powszechnego. Strajkowali wszyscy robotnicy fabryki Schlössera. Zatrzymali wszystkie fabryki i warsztaty tkackie, które istniały wówczas w Ozorkowie. Aby zapobiec ewentualnym rozruchom, przysłano z Łęczycy 2 rotę 24 symbirskiego pułku piechoty[7].
W 1906 roku na terenie miasta zawiązała się niewielka społeczność mariawicka, która zakupiła budynek przy ul. Maszkowskiej, gdzie urządzono kaplicę oraz ochronkę prowadzoną przez zakonnice ze Zgromadzenia Sióstr Mariawitek. W 1909 roku w Ozorkowie było 30 mariawitów, którzy podlegali pod parafię pw. Trójcy Przenajświętszej w Piątku. Organizatorem i duszpasterzem tej placówki był duchowny Czesław Kahl. W nieodległych Małachowicach mariawici pobudowali własny kościół i utworzyli własny cmentarz wyznaniowy.
I wojna światowa wywołała kolejny regres gospodarczy miasta. Dopiero okres niepodległego bytu państwowego stworzył nowe podstawy rozwojowe. Już na początku lat dwudziestych, Ozorków otrzymał połączenie kolejowe z Łodzią i Kutnem, a wraz z elektryfikacją miasta przeprowadzoną w 1928 roku, komunikację tramwajową ze Zgierzem i Łodzią (w latach 1922–1928 linia obsługiwana była przez tramwaj parowy). W okresie międzywojennym przybyło miastu kilka obiektów, takich jak budynek Kasy Chorych, dwie szkoły podstawowe, zakład kąpielowy i dom kolonijny dla dzieci w miejskim lasku. W latach 30. miała miejsce fala protestów robotniczych, w latach 1931–1932 strajki okupacyjne, w 1933 wielki strajk protestacyjny rozbity przez policję[8].
Do kolejnego strajku doszło w 1937 roku. Konflikt miał miejsce między właścicielami a pracownikami największej fabryki (Schlössera[9]) włókienniczej w Ozorkowie. Robotnicy, doprowadzeni do ostateczności, w ramach strajku okupowali fabrykę z powodu krzywdzących warunków pracy. Właściciele fabryki, przy pomocy kordonu policyjnego, odcięli strajkujących od dostaw żywności, aby tym sposobem przerwać strajk pracowników. Staraniem i pod przewodnictwem proboszcza Leona Stypułkowskiego, społeczność w Ozorkowie zorganizowała i dostarczyła żywność głodującym strajkującym. Nim tak się stało, brama była zamknięta, lecz proboszcz mową przełamał opór kordonu policyjnego[10][11]. Dostawy trwały kilka dni[11]. Po tych wydarzeniach doszło do rokowań i ugody między zwaśnionymi stronami, a strajk zakończono[10].
Czas okupacji hitlerowskiej był tragicznym okresem w dziejach miasta. Miasto zostało włączone bezpośrednio do III Rzeszy; w latach 1943–1945 nosiło nazwę Brunnstadt. Eksterminacyjna polityka okupanta (wymordowanie ok. 4,5[12][13]–6-tysięcznej ludności żydowskiej oraz terror stosowany wobec ludności polskiej) sprawiła, że populacja miasta zmniejszyła się do niespełna 10 000[potrzebny przypis] mieszkańców. Niemcy zniszczyli m.in. synagogę znajdującą się przy obecnej ul. Wyszyńskiego[14]. Miasto zostało zajęte 18 stycznia 1945 roku przez żołnierzy 1 Armii Pancernej Gwardii I Frontu Białoruskiego[15].
Po II wojnie światowej[edytuj | edytuj kod]
Po 1945 roku nastąpiła rozbudowa i modernizacja zakładów przemysłu bawełnianego (OZPB „Morfeo”) i wełnianego, przybyło instytucji socjalnych, oświatowych i usługowych. Nastąpił gwałtowny rozwój budownictwa mieszkaniowego oraz infrastruktury miejskiej.
W kolejnych latach powstał państwowy zakład przemysłu odzieżowego (ZPK „Latona”), budowano osiedla bloków mieszkalnych oraz powiększono zasięg terytorialny miasta włączając do Ozorkowa sąsiednie wsie. Oddano do użytku nowe szkoły, przedszkola i obiekty sportowe. Przybyło wiele placówek handlowych i prywatnych zakładów produkcyjno – handlowo – usługowych. Zainstalowano sygnalizację świetlną i zmodernizowano ciągi komunikacyjne (nowe ulice, skrzyżowania, place i ronda). Przystąpiono do budowy nowego kościoła na Adamówku oraz nowego cmentarza. Na przełomie lat XX i XXI wieku utworzono w południowej części Ozorkowa podstrefę Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Tym samym pojawiły się w mieście nowe zakłady produkcyjne.
Na skutek przemian gospodarczo-ustrojowych w Polsce kluczowy dla miasta przemysł lekki (włókienniczy i odzieżowy) załamał się. Dwa największe zakłady („Morfeo” i „Latona”) ogłosiły upadłość i przestały istnieć. Na powstałych w ten sposób terenach poprzemysłowych działalność gospodarczą wznowiły różnorodne firmy prywatne.
Współcześnie w mieście szybko wzrasta rola usług. Ozorków traci powoli industrialny charakter i staje się miastem przemysłowo-usługowym.
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Według rejestru zabytków NID[16] na listę zabytków wpisane są obiekty:
- kościół parafialny pw. św. Józefa, ul. Jana Pawła II 1/3, 1668, 1885, 1935, nr rej.: A/499 z 4.08.1967
- kościół ewangelicki, ul. Zgierska 2, 1842, nr rej.: A/535 z 11.08.1967
- dzwonnica, nr rej.: A/536 z 11.08.1967
- plebania, ul. Zgierska 9, 1842, nr rej.: A/537 z 11.08.1967
- domy pl. Jana Pawła II 1, połowa XIX w., nr rej.: A/504 z 4.08.1967
- dom, pl. Jana Pawła II 3, I połowa XIX w., nr rej.: A/505 z 4.08.1967
- dom, pl. Jana Pawła II 7, koniec XIX w., nr rej.: A/506 z 4.08.1967
- dom, pl. Jana Pawła II 16, koniec XIX w., nr rej.: A/507 z 4.08.1967
- dom, pl. Jana Pawła II 17, koniec XIX w., nr rej.: A/79 z 4.08.1967
- dom, pl. Jana Pawła II 18, połowa XIX w., nr rej.: A/508 z 4.08.1967
- dom, pl. Jana Pawła II 19, połowa XIX w., nr rej.: A/509 z 4.08.1967
- dom, pl. Jana Pawła II 20, I połowa XIX w., nr rej.: A/510 z 4.08.1967
- dom, ul. Kościuszki 29, koniec XIX w., nr rej.: A/519 z 8.08.1967
- dawna motarnia bawełny, ul. Listopadowa 6, koniec XIX w., nr rej.: A/501 z 4.08.1968
- pałac Schlosserów, ul. Listopadowa 6 b, koniec XIX w., nr rej.: A/500 z 4.08.1967
- dom, ul. Listopadowa 6 d, koniec XIX w., nr rej.: A/520 z 8.08.1967
- dom, ul. Listopadowa 6 e, koniec XIX w., nr rej.: A/521 z 8.08.1967
- dom, ul. Listopadowa 20, połowa XIX w., nr rej.: A/523 z 8.08.1967
- dom, ul. Listopadowa 25 a, połowa XIX w., nr rej.: A/524 z 8.08.196
- pałac Schlosserów, ul. Łęczycka 7, połowa XIX w., nr rej.: A/306 z 6.12.1984
- dwór Schleiblerów, ul. Wigury 14, II połowa XIX w., nr rej.: A/503 z 4.08.1967
- dom, ul. Wyszyńskiego 2, 1825, nr rej.: A/511 z 4.08.1967
- dom, ul. Wyszyńskiego 4, połowa XIX w., nr rej.: A/1126 z 19.06.1972
- dom, ul. Wyszyńskiego 6, połowa XIX w., nr rej.: A/1127 z 19.06.1972
- dom, ul. Wyszyńskiego 8, połowa XIX w., nr rej.: A/512 z 4.08.1967
- dom, ul. Wyszyńskiego 16, połowa XIX w., nr rej.: A/1128 z 19.06.1972
- dom, ul. Wyszyńskiego 20, drewniany, II połowa XIX w., nr rej.: A/513 z 4.08.1967
- dom, ul. Wyszyńskiego 26, II połowa XIX w., nr rej.: A/78 z 4.08.1967
- dom, ul. Wyszyńskiego 33, drewniany, połowa XIX w., nr rej.: A/515 z 4.08.1967
- dom, ul. Wyszyńskiego 35, połowa XIX w., nr rej.: A/516 z 8.08.1967
- przestrzenny układ komunikacyjny kolejki wąskotorowej – Krośniewicka Kolej Dojazdowa
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Dane z 31 grudnia 2007 r.[4][17]:
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| Populacja | 20 445 | 100 | 10 968 | 53,65 | 9477 | 46,35 |
| Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] |
1322,45 | 709,44 | 613,00 | |||
- Piramida wieku mieszkańców Ozorkowa w 2014 roku[18].
Transport[edytuj | edytuj kod]
Transport drogowy[edytuj | edytuj kod]
Miasto od wschodu i północy okala droga krajowa nr 91 (Gdańsk-Częstochowa), a w niedalekiej odległości w kierunku południowym znajduje się Autostrada A2.
Kolej[edytuj | edytuj kod]
W mieście znajdują się dwa czynne przystanki kolejowe:
- Ozorków – wybudowany w 1925 r.,
- Ozorków Nowe Miasto – otwarty w 2013 r. w ramach projektu budowy Łódzkiej Kolei Aglomeracyjnej.
Przez powyższe przystanki przebiega linia kolejowa nr 16: Łódź Widzew – Zgierz – Ozorków – Łęczyca – Kutno.
Komunikacja zbiorowa[edytuj | edytuj kod]
Na terenie miasta znajdują się liczne przystanki PKS. Dodatkowo funkcjonowała tu komunikacja tramwajowa, która w związku ze złym stanem sieci i infrastruktury torowej została zawieszona 4 lutego 2018[19]. Składała się ona z najdłuższej polskiej linii tramwajowej, obsługiwanej przez MPK Łódź. Linia ta została zastąpiona przez autobusową komunikacją zastępczą, obsługiwaną przez MPK Łódź oraz ZPK Markab linią Z46[20], która po odbudowaniu tramwaju do Zgierza została zastąpiona liną nr 10[21].
Instytucje oświatowe i kulturalne w Ozorkowie[edytuj | edytuj kod]
- Szkoła Podstawowa nr 4 z Oddziałami Integracyjnymi im. Tadeusza Kościuszki
- Szkoła Podstawowa nr 5 z Oddziałami Integracyjnymi im. Marii Curie–Skłodowskiej
- Szkoła Podstawowa nr 2 z Oddziałami Integracyjnymi im. Jana Pawła II
- I Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Żeromskiego
- Zespół Szkół Specjalnych
- Zespół Szkół Zawodowych
- Miejska Biblioteka Publiczna im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego
- Miejski Ośrodek Kultury
- Młodzieżowy Dom Kultury
- Hufiec ZHP Ozorków
- grupa rekonstrukcji historycznej Swawolna Kompanii Ziemi Łęczyckiej
- Izba Historii Miasta Ozorkowa
Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Na terenie Ozorkowa działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:
Kościół rzymskokatolicki[edytuj | edytuj kod]
| Okres | Jednostka administracyjna |
|---|---|
| ... – 30 czerwca 1818 | Archidiecezja gnieźnieńska i Archidiakonat łęczycki |
| 30 czerwca 1818 – 10 grudnia 1920 | Archidiecezja warszawska |
| 10 grudnia 1920 – | Diecezja łódzka |
| 28 października 1925 r. – | Dekanat ozorkowski |
Kościół Ewangelicko-Augsburski[edytuj | edytuj kod]
Kościół Starokatolicki Mariawitów[edytuj | edytuj kod]
- wierni należą do parafii św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty w Nowej Sobótce
Świadkowie Jehowy[edytuj | edytuj kod]
- zbór Ozorków (Sala Królestwa ul. Elizy Orzeszkowej 54)[23]
Atrakcje turystyczne[edytuj | edytuj kod]
- kościół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Józefa Oblubieńca NMP i Podwyższenia Krzyża Świętego,
- kościół ewangelicko-augsburski pw. dwunastu Apostołów Jezusa Chrystusa,
- kościół parafialny rzymskokatolicki pw. NMP Królowej Polski,
- kompleks pałacowo-fabryczny Schlösserów (XIX wiek), II pałac Schlösserów przy ul. Listopadowej (XIX w.),
- najdłuższa linia tramwajowa w Polsce, nr 46, docierająca tu z Łodzi (uznawana również za drugą najdłuższą na świecie po belgijskim tramwaju nadmorskim – 38 km) – linia zlikwidowana,
- kolejka wąskotorowa,
- zespół basenów ze zjeżdżalniami,
- studnie artezyjskie,
- drewniane domy tkaczy i sukienników,
- park miejski,
- wieża ciśnień przy dworcu kolejowym,
- stary cmentarz,
- lasek miejski (obrzeża Ozorkowa),
- zalew miejski,
- hala sportowa i boisko sportowe,
- Klub sportowo – towarzyski „Romano”
- Strzelnica miejska
Sport[edytuj | edytuj kod]
- Klub Sportowy Grucha[24] – boks
- MKS Bzura Ozorków – siatkówka,
- Kotan Ozorków – piłka nożna,
- OKS Bzura Ozorków – piłka nożna.
- Zgiersko-Łęczyckie WOPR – pływanie i ratownictwo sportowe, motorowodniactwo
Współpraca międzynarodowa[edytuj | edytuj kod]
Miasta i gminy partnerskie:
Popoli (od 2005)[25][martwy link]
Gmina Upplands-Bro (od 2008)[26]
Vysoké Mýto (od 2013)[27]
Sąsiednie gminy[edytuj | edytuj kod]
Ozorków (gmina wiejska), Parzęczew, Zgierz (gmina wiejska)
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-05-20].
- ↑ Edward Grabowski, Skupienia miejskie w Królestwie Polskiem, Księgarnia E. Wende i Spółka, Warszawa 1914, s. 118.
- ↑ Kazimierz Pacuski, Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku. Studium z dziejów osadnictwa i elity władzy na Mazowszu średniowiecznym, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2009, s. 204, ISBN 978-83-7543-105-6.
- ↑ a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2013-07-26. ISSN 1505-5507.
- ↑ Informacja z witryny Ozorków.info (dostęp: 6 sierpnia 2014 r.).
- ↑ Fryderyk Mathias Schlösser [online], www.ipsb.nina.gov.pl [dostęp 2021-05-20] (pol.).
- ↑ [Szperacz], Czy wiesz, że, „Wiadomości Ozorkowskie”, 14, Miejska Biblioteka Publiczna im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Ozorkowie, maj 1992, s. 11, ISSN 1234-6284, Indeks:382086 [dostęp 2021-05-18], Pismo Zarządu Miasta.
- ↑ Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2, s. 216.
- ↑ Sławni Ozorkowianie, „Wiadomości Ozorkowskie”, 14, Miejska Biblioteka Publiczna im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Ozorkowie, maj 1992, s. 10, ISSN 1234-6284, Indeks:382086 [dostęp 2021-05-18], Pismo Zarządu Miasta.
- ↑ a b Eugenia Rosiak, „Non omnis moriar” – opowieść o Księdzu Leonie Stypułkowskim, „Wiadomości Ozorkowskie”, 11 (257), Miejska Biblioteka Publiczna im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Ozorkowie, listopad 2012, s. 18–19, ISSN 1234-6284, Indeks:382086 [dostęp 2021-05-17], pismo samorządowe.
- ↑ a b Ks. Mirosław Jagiełło, Człowiek Szerokich Horyzontów, „Niedziela łódzka” (34/2018), niedziela.pl, 21 sierpnia 2018, str. IV [dostęp 2021-05-17] (pol.).
- ↑ Stanisław Frątczak, Martyrologia ozorkowskich Żydów, „Wiadomości Ozorkowskie”, 13, Miejska Biblioteka Publiczna im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Ozorkowie, kwiecień 1992, s. 6–7, ISSN 1234-6284, Indeks:382086 [dostęp 2021-05-18], Pismo Zarządu Miasta.
- ↑ Stanisław Frątczak, Martyrologia ozorkowskich Żydów, „Wiadomości Ozorkowskie”, 14, Miejska Biblioteka Publiczna im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Ozorkowie, maj 1992, s. 6–7, ISSN 1234-6284, Indeks:382086 [dostęp 2021-05-18], Pismo Zarządu Miasta.
- ↑ Informacja z witryny Sztetl (dostęp: 6 sierpnia 2014 r.).
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 452.
- ↑ NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo łódzkie. [dostęp 2008-09-19].
- ↑ Lucyna Nowak, Joanna Stańczyk, Agnieszka Znajewska: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2007 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2008. ISSN 1734-6118. (pol.).
- ↑ Ozorków w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Ozorków: Ostatni tydzień ruchu tramwajowego. transport-publiczny.pl, 2018-01-27. [dostęp 2022-12-06].
- ↑ Od dnia 4 lutego 2018 r., zawieszone zostanie kursowanie tramwajowych linii 45 i 46. mpk.lodz.pl. [dostęp 2020-01-15]. (pol.).
- ↑ Ozorków: Za tydzień MUK Zgierz zastąpi łódzkie MPK. Będzie chaos?. transport-publiczny.pl, 2022-01-24. [dostęp 2022-12-09].
- ↑ [Szperacz], Czy wiesz, że, „Wiadomości Ozorkowskie”, 10, Miejska Biblioteka Publiczna im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Ozorkowie, styczeń 1992, s. 12, ISSN 1234-6284, Indeks:382086 [dostęp 2021-05-17], Pismo Zarządu Miasta.
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-20].
- ↑ Klub Sportowy „GRUCHA” – SPORT [online] [dostęp 2020-07-29] (pol.).
- ↑ Free Web Hosting – Your Website need to be migrated [online], www.flet.site90.com [dostęp 2017-11-25] (ang.).
- ↑ UM Ozorków » Blog Archive » Umowa partnerska z Upplands-Bro [online], ozorkow.info.pl [dostęp 2017-11-25] (pol.).
- ↑ UM Ozorków » Blog Archive » Czesi na „Powitaniu Wiosny” – Vysoké Mýto partnerem Ozorkowa [online], ozorkow.info.pl [dostęp 2017-11-25] (pol.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Oficjalna strona Urzędu Miasta w Ozorkowie
- Ozorków, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 790.
- Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne |
|
| Części miasta wg TERYT | |
|---|---|
| Inne |
