Międzynarodowy alfabet fonetyczny: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m lit. |
|||
Linia 296: | Linia 296: | ||
== Afrykaty i spółgłoski podwójnie artykułowane == |
== Afrykaty i spółgłoski podwójnie artykułowane == |
||
Spółgłoski [[spółgłoska zwarto-szczelinowa|zwarto-szczelinowe]] (afrykaty) oraz [[spółgłoski podwójnie artykułowane|spółgłoski z podwójną artykulacją]] są w IPA reprezentowane przez dwa znaki połączone łuczkiem. Alternatywnie, dla niektórych afrykat można użyć |
Spółgłoski [[spółgłoska zwarto-szczelinowa|zwarto-szczelinowe]] (afrykaty) oraz [[spółgłoski podwójnie artykułowane|spółgłoski z podwójną artykulacją]] są w IPA reprezentowane przez dwa znaki połączone łuczkiem. Alternatywnie, dla niektórych afrykat można użyć jednego znaku – [[ligatura (pismo)|ligatury]]. |
||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
Linia 422: | Linia 422: | ||
Diakrytyki to małe znaczki umieszczone obok symboli IPA aby pokazać dokładną wymowę<ref name=IPA15>International Phonetic Association, ''Handbook'', p. 14-15.</ref> "Pod-diakrytyki" (znaczki normalnie umieszczane poniżej symbolu IPA) mogą być umieszczane nad znakiem mającym descender (potocznie nazywany ogonem), e.g. {{IPA|ŋ̊||}}{{r|IPA15}}. |
Diakrytyki to małe znaczki umieszczone obok symboli IPA aby pokazać dokładną wymowę<ref name=IPA15>International Phonetic Association, ''Handbook'', p. 14-15.</ref> "Pod-diakrytyki" (znaczki normalnie umieszczane poniżej symbolu IPA) mogą być umieszczane nad znakiem mającym descender (potocznie nazywany ogonem), e.g. {{IPA|ŋ̊||}}{{r|IPA15}}. |
||
"Bezkropkowe" i, <{{Unicode|ı}}>, jest używane, kiedy kropka interferowałaby z diakrytykami. Inne symbole IPA mogą występować jako diakrytyki, aby przedstawić fonetyczne szczegóły: {{IPA|tˢ||}} (fricative release), {{IPA|bʱ||}} ( |
"Bezkropkowe" i, <{{Unicode|ı}}>, jest używane, kiedy kropka interferowałaby z diakrytykami. Inne symbole IPA mogą występować jako diakrytyki, aby przedstawić fonetyczne szczegóły: {{IPA|tˢ||}} (fricative release), {{IPA|bʱ||}} (dysząco dźwięczny), {{IPA|ˀa||}} (preglottalizacja), {{Unicode|ᵊ}} (epentetyczna szwa), o<sup>{{IPA|ʊ||}}</sup> (dyftongizacja). Bardziej zaawansowane diakrytyki pojawiły się w [[Rozszerzone IPA|Rozszerzonym IPA]] dla dokładniejszego zapisania wymowy. |
||
{| class="IPA wikitable" |
{| class="IPA wikitable" |
||
Linia 517: | Linia 517: | ||
; Uwagi |
; Uwagi |
||
: '''a''' Aspiracja spółgłosek dźwięcznych również jest dźwięczna. Wielu lingwistów woli jeden z diakrytyków przeznaczonych do dyszącej dźwięczności. |
: '''a''' Aspiracja spółgłosek dźwięcznych również jest dźwięczna. Wielu lingwistów woli jeden z diakrytyków przeznaczonych do dyszącej dźwięczności. |
||
: '''b''' Niektórzy lingwiści stosują ten symbol dyszącej |
: '''b''' Niektórzy lingwiści stosują ten symbol dyszącej dźwięczności tylko do [[Spółgłoska zwarto-otwarta|sonorantów]] i transkrybują [[obstruent]]y jako {{IPA|bʱ||}}. |
||
Stan [[głośnia|głośni]] może być dokładnie oddany za pomocą diakrytyków. Seria spółgłosek przedniojęzykowych zwartych od otwartej do zamkniętej głośni to (zobacz [[dźwięczność]]): |
Stan [[głośnia|głośni]] może być dokładnie oddany za pomocą diakrytyków. Seria spółgłosek przedniojęzykowych zwartych od otwartej do zamkniętej głośni to (zobacz [[dźwięczność]]): |
||
Linia 544: | Linia 544: | ||
== Powiązanie z fonetyką polską == |
== Powiązanie z fonetyką polską == |
||
{{Wikisłownik|Aneks:Język polski - wymowa - głoski|opis= - aneks "Język polski - wymowa - głoski"}} |
{{Wikisłownik|Aneks:Język polski - wymowa - głoski|opis= - aneks "Język polski - wymowa - głoski"}} |
||
Orientacyjne odniesienie głosek polskiej wymowy i w konsekwencji liter polskiego alfabetu do |
Orientacyjne odniesienie głosek polskiej wymowy i w konsekwencji liter polskiego alfabetu do alfabetu IPA znajduje się w dodatku do polskiego wikisłownika - odsyłacz jest podany obok z prawej strony. |
||
== Przypisy == |
== Przypisy == |
Wersja z 15:34, 18 lut 2019
Międzynarodowy alfabet fonetyczny (MAF) – system transkrypcji fonetycznej przyjęty przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne jako ujednolicony sposób przedstawiania głosek wszystkich języków. Składają się na niego symbole zarówno alfabetyczne, jak i niealfabetyczne, oraz około 30 znaków diakrytycznych.
Jest on szeroko stosowanym środkiem standaryzacji zapisu fonetycznego dla wszystkich języków świata. Większość znaków została zaczerpnięta wprost z alfabetu łacińskiego lub stworzona na jego podstawie, część pochodzi z alfabetu greckiego, a część została stworzona specjalnie na jego potrzeby.
MAF jest wynikiem wieloletniej pracy fonetyków zrzeszonych w Międzynarodowym Towarzystwie Fonetycznym, założonym w Paryżu w 1886 roku. Zarówno Towarzystwo, jak i stworzony przez nie alfabet znane są pod nazwą IPA (jest to skrótowiec od International Phonetic Association). W ciągu swego istnienia alfabet IPA był kilkakrotnie zmieniany. Znaczne modyfikacje wprowadzono w 1989 roku, po konferencji w Kilonii. Następne zmiany przyniósł rok 1993. Najnowsza wersja alfabetu została opublikowana w roku 2005.
Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne zaleca, by transkrypcję fonetyczną umieszczać w nawiasach kwadratowych: „[ ]”. Z kolei transkrypcja fonemiczna powinna być umieszczana między ukośnikami: „/ /”.
Samogłoski
- Zobacz też:
- Zobacz też:
Poniżej przedstawiono samogłoski kardynalne wpisane w tak zwany czworokąt samogłosek. Pokazuje on względną wysokość i tylność (ang. backness) samogłosek, nie jest jednak w stanie pokazać ich zaokrąglenia. Dlatego na poniższym rysunku przyjęto konwencję, że gdy symbole występują w parach, symbol z prawej strony oznacza samogłoskę zaokrągloną, natomiast symbol z lewej strony samogłoskę niezaokrągloną[1].
Przednie | Centralne | Tylne | |||
Przymknięte | |||||
Prawie przymknięte | |||||
Półprzymknięte | |||||
Średnie | |||||
Półotwarte | |||||
Prawie otwarte | |||||
Otwarte |
Uwagi
- Przed rokiem 1989 samogłoska zapisywana symbolem ɪ zapisywana była symbolem ɩ[2].
- Cztery symbole w powyższej tabeli nie posiadają pary:
- Samogłoska zapisywana symbolem ʊ jest zdefiniowana jako zaokrąglona; przed rokiem 1989 zapisywana była ona symbolem ɷ[3]. Jej niezaokrąglony odpowiednik występuje rzadko, na przykład w europejskiej odmianie języka portugalskiego[4].
- Zaokrąglenie samogłoski zapisywanej symbolem ə nie jest sprecyzowane[2].
- Samogłoska zapisywana symbolem æ jest zdefiniowana jako niezaokrąglona[5]. Jej zaokrąglony odpowiednik występuje tylko w języku duńskim[6][7].
- Choć zaokrąglenie samogłoski zapisywanej symbolem ɐ nie jest sprecyzowane[5], w zdecydowanej większości przypadków jest to samogłoska niezaokrąglona. Jedynym językiem posiadającym samogłoskę prawie otwartą centralną zaokrągloną jest język sebei używany w Ugandzie, który zarazem jest jednym językiem kontrastującym niezaokrąglone i zaokrąglone samogłoski prawie otwarte centralne[8].
- Dialekt miasta Hamont języka limburskiego kontrastuje trzy stopnie tylności długich samogłosek otwartych niezaokrąglonych: przednie [aː], centralne [äː] i tylne [ɑː][9][10]. Takie potrójne rozróżnienie jest bardzo rzadko spotykane.
- W latach 2011-2012 komitet Międzynarodowego Towarzystwa Fonetycznego zagłosował przeciw dodaniu do MAF odrębnego symbolu (ᴀ) dla samogłoski otwartej centralnej niezaokrąglonej[11].
Spółgłoski płucne
Pojedyncza artykulacja[12]
Podział w kolumnach według miejsca artykulacji; w rzędach według sposobu artykulacji. Spółgłoski umieszczone po lewej stronie komórek tabeli są bezdźwięczne, po prawej – dźwięczne.
Dwu‐ wargowe |
War‐ gowo‐ zębowe |
Zębowe | Dzią‐ słowe |
Zadzią‐ słowe |
Retro‐ fleksyjne |
Podnie‐ bienne |
Miękko‐ podnie‐ bienne |
Języcz‐ kowe |
Gar‐ dłowe |
Nagło‐ śniowe |
Krta‐ niowe | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m̥ m | ɱ | n̥ n | ɳ̊ ɳ | ɲ̊ ɲ | ŋ̊ ŋ | ɴ | ||||||||||
Zwarte | p b | p̪ b̪ | t d | ʈ ɖ | c ɟ | k ɡ | q ɢ | ʡ | ʔ | ||||||||
Szczelinowe | ɸ β | f v | θ ð | s z | ʃ ʒ | ʂ ʐ | ç ʝ | x ɣ | χ | ʁ | ħ | ʕ | ʜ | ʢ | h ɦ | ||
Aproksymanty | β̞ | ʋ̥ ʋ | ɹ̥ ɹ | ɻ̊ ɻ | j̊ j | ɰ̊ ɰ | ʔ̞ | ||||||||||
Drżące | ʙ̥ ʙ | r̥ r | * | ʀ̥ ʀ | я* | ||||||||||||
Uderzeniowe | ⱱ̟† | ⱱ† | ɾ̥ ɾ | ɽ̊ ɽ | ɢ̆ | ʡ̯ | |||||||||||
Boczne szczelinowe | ɬ ɮ | ɭ̊˔ ɭ˔ | ʎ̝̊ ʎ̝ | ʟ̝̊ ʟ̝ | |||||||||||||
Boczne aproksymanty | l̥ l | ɭ̊ ɭ | ʎ̥ ʎ | ʟ̥ ʟ | ʟ̠ | ||||||||||||
Boczne uderzeniowe | ɺ | ɭ̆ | ʎ̆ | ʟ̆ |
Uwagi:
- Gwiazdki (*) oznaczają dźwięki nieposiadające (jeszcze) swojego oficjalnego symbolu IPA.
- Znak sztyletu (†) oznacza znak IPA, który jeszcze nie został umieszczony w zestawie Unicode. Od maja 2005 r. w sytuacji takiej znajduje się znak spółgłoski uderzeniowej wargowo-zębowej (). Została już zgłoszona propozycja dodania tego symbolu do Unikodu[13]. Zastępczo używa się iżycy ѵ.
- Obszary zaznaczone kolorem szarym oznaczają dźwięki uważane za niemożliwe do wyartykułowania.
Koartykulacja[14]
ʍ | Półotwarta wargowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
w | Półotwarta wargowo-miękkopodniebienna |
ɥ | Półotwarta wargowo-podniebienna |
ɕ | Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna |
ʑ | Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna dźwięczna |
ɧ | Szczelinowa zadziąsłowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
ɫ | Półotwarta boczna zębowa welaryzowana |
Spółgłoski niepłucne[15]
Mlaski | Iniektywne | Ejektywne | |||
---|---|---|---|---|---|
ʘ | Dwuwargowy | ɓ | Dwuwargowa | ʼ | Na przykład: |
ǀ | Laminalny dziąsłowy („zębowy”) | ɗ | Dziąsłowa | pʼ | Dwuwargowa |
ǃ | Apikalny (za)dziąsłowy („retrofleksyjny”) | ʄ | Podniebienna | tʼ | Dziąsłowa |
ǂ | Laminalny zadziąsłowy („podniebienny”) | ɠ | Miękkopodniebienna | kʼ | Miękkopodniebienna |
ǁ | Boczny dziąsłowy („lateralny”) | ʛ | Języczkowa | sʼ | Szczelinowa dziąsłowa |
Afrykaty i spółgłoski podwójnie artykułowane
Spółgłoski zwarto-szczelinowe (afrykaty) oraz spółgłoski z podwójną artykulacją są w IPA reprezentowane przez dwa znaki połączone łuczkiem. Alternatywnie, dla niektórych afrykat można użyć jednego znaku – ligatury.
Łączenie | Ligatura | Opis |
---|---|---|
t͡s | ʦ | afrykata dziąsłowa bezdźwięczna |
d͡z | ʣ | afrykata dziąsłowa dźwięczna |
t͡ʃ | ʧ | afrykata zadziąsłowa bezdźwięczna |
d͡ʒ | ʤ | afrykata zadziąsłowa dźwięczna |
t͡ɕ | ʨ | afrykata dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna |
d͡ʑ | ʥ | afrykata dziąsłowo-podniebienna dźwięczna |
t͡ɬ | – | afrykata boczna dziąsłowa bezdźwięczna |
k͡p | – | zwarta wargowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
ɡ͡b | – | zwarta wargowo-miękkopodniebienna dźwięczna |
ŋ͡m | – | nosowa wargowo-miękkopodniebienna |
Jednostki suprasegmentalne[16]
ˈ | Akcent główny |
ˌ | Akcent poboczny |
ː | Długość (samogłoska długa lub geminata) |
ˑ | Półdługość |
˘ | Dodatkowa krótkość |
. | Podział sylabowy |
‿ | Połączenie międzywyrazowe |
Intonacja
| | Pauza krótsza |
‖ | Pauza dłuższa |
↗ | Intonacja wznosząca |
↘ | Intonacja opadająca |
Tony[17]
Do oznaczania tonów w IPA można używać znaków diakrytycznych albo specjalnych liter tonalnych.
e̋ albo ˥ | Bardzo wysoki |
é albo ˦ | Wysoki |
ē albo ˧ | Średni |
è albo ˨ | Niski |
ȅ albo ˩ | Bardzo niski |
ě | Wznoszący |
ê | Opadający |
↓e | Przesunięcie zstępujące |
↑e | Przesunięcie wstępujące |
Znaki diakrytyczne[18]
Tę sekcję należy dopracować |
Diakrytyki to małe znaczki umieszczone obok symboli IPA aby pokazać dokładną wymowę[19] "Pod-diakrytyki" (znaczki normalnie umieszczane poniżej symbolu IPA) mogą być umieszczane nad znakiem mającym descender (potocznie nazywany ogonem), e.g. ŋ̊[19].
"Bezkropkowe" i, <ı>, jest używane, kiedy kropka interferowałaby z diakrytykami. Inne symbole IPA mogą występować jako diakrytyki, aby przedstawić fonetyczne szczegóły: tˢ (fricative release), bʱ (dysząco dźwięczny), ˀa (preglottalizacja), ᵊ (epentetyczna szwa), oʊ (dyftongizacja). Bardziej zaawansowane diakrytyki pojawiły się w Rozszerzonym IPA dla dokładniejszego zapisania wymowy.
Diakrytyki sylabiczności | |||
---|---|---|---|
ɹ̩ n̩ | Zgłoskotwórcze | e̯ ʊ̯ | Niezgłoskotwórcze |
Consonant-release diacritics | |||
tʰ dʰ | Przydecha | d̚ | Bez plozji (spółgłoska zatrzymana) |
dⁿ | Plozja nosowa | dˡ | Plozja boczna |
Diakrytyki dźwięczności | |||
n̥ d̥ | Bezdźwięczne | s̬ t̬ | Dźwięczne |
b̤ a̤ | Dysząco dźwięczneb | b̰ a̰ | Skrzypiąco dźwięczne |
Diakrytyki artykulacji | |||
t̪ d̪ | Zębowe | t̼ d̼ | Językowo-wargowe |
t̺ d̺ | Apikalne | t̻ d̻ | Laminalne |
u̟ t̟ | Wysunięte do przodu | i̠ t̠ | Wysunięte do tyłu |
ë ä | Centralizacja | e̽ ɯ̽ | zbliżenie do szwy |
e̝ ɹ̝ ˔ | Podwyższenie (ɹ̝ = Spółgłoska szczelinowa dziąsłowa dźwięczna) | ||
e̞ β̞ ˕ | Obniżenie (β̞ = spółgłoska półotwarta dwuwargowa) | ||
Diakrytyki koartykulacji | |||
ɔ̹ x̹ | Mniej zaokrąglone | ɔ̜ x̜ʷ | Bardziej zaokrąglone |
tʷ dʷ | Labializowane | tʲ dʲ | Palatalizowane |
tˠ dˠ | Welaryzowane | tˁ dˁ | Faryngalizowane |
ɫ z̴ | Welaryzowane lub faryngalizowane | ||
e̘ o̘ | Uniesiony korzeń języka | e̙ o̙ | Obniżony korzeń języka |
ẽ z̃ | Nosowe | ɚ ɝ | Rotacyzacja |
- Uwagi
- a Aspiracja spółgłosek dźwięcznych również jest dźwięczna. Wielu lingwistów woli jeden z diakrytyków przeznaczonych do dyszącej dźwięczności.
- b Niektórzy lingwiści stosują ten symbol dyszącej dźwięczności tylko do sonorantów i transkrybują obstruenty jako bʱ.
Stan głośni może być dokładnie oddany za pomocą diakrytyków. Seria spółgłosek przedniojęzykowych zwartych od otwartej do zamkniętej głośni to (zobacz dźwięczność):
[t] | bezdźwięczna | [d̤] | dysząco dźwięczna |
[d̥] | luźno dźwięczna | [d] | "zwykła" dźwięczna |
[d̬] | sztywno dźwięczna | [d̰] | skrzypiąco dźwięczna |
[ʔt͡] | glottalizacja |
Powiązanie z fonetyką polską
Orientacyjne odniesienie głosek polskiej wymowy i w konsekwencji liter polskiego alfabetu do alfabetu IPA znajduje się w dodatku do polskiego wikisłownika - odsyłacz jest podany obok z prawej strony.
Przypisy
- ↑ International Phonetic Association: Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge University Press. ISBN 0-521-63751-1.
- ↑ a b IPA 1999 ↓, s. 167.
- ↑ IPA 1999 ↓, s. 13, 169–170.
- ↑ Cruz-Ferreira 1999 ↓, s. 127.
- ↑ a b IPA 1999 ↓, s. 166.
- ↑ Grønnum 1998 ↓, s. 100.
- ↑ Basbøll 2005 ↓, s. 46.
- ↑ UPSID SEBEI. [dostęp 2016-02-16].
- ↑ Verhoeven 2007 ↓, s. 221.
- ↑ Choć Verhoeven pierwsze dwie samogłoski zapisuje jako /æː/ i /aː/, to z czworokątu samogłoskowego na stronie 221 wynika jasno, że mają dokładnie ten sam stopień otwarcia (całkowicie otwarty), /æː/ jest całkowicie przednie, /aː/ jest centralne, a /ɑː/ całkowicie tylne.
- ↑ Keating 2012 ↓, s. 245.
- ↑ IPA: Pulmonic. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).
- ↑ http://std.dkuug.dk/jtc1/sc2/wg2/docs/N2945.pdf ISO/IEC JTC 1/SC 2/WG 2 Proposal summary form to accompany submissions for additions to the repertoire of ISO/IEC 10646; JTC1/SC2/WG2 N2945
- ↑ IPA: Symbols. [dostęp 2013-10-04]. (ang.).
- ↑ IPA: Non pulmonic. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).
- ↑ IPA: Suprasegmentals. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).
- ↑ IPA: Tones. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).
- ↑ IPA: Diactrics. [dostęp 2013-06-26]. (ang.).
- ↑ a b International Phonetic Association, Handbook, p. 14-15.
Bibliografia
- Hans Basbøll: The Phonology of Danish. Nowy Jork: Oxford University Press, 2005. ISBN 0-203-97876-5. (ang.).
- Madalena Cruz-Ferreira: Portuguese (European). W: Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press, 1999, s. 126–130. ISBN 978-0-521-65236-0. (ang.).
- Nina Grønnum. Danish. „Journal of the International Phonetic Association”. 28 (1&2), s. 99–105, 1998. DOI: 10.1017/s0025100300006290. (ang.).
- International Phonetic Association (IPA): Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press, 1999. ISBN 978-0-521-65236-0. (ang.).
- Patricia A. Keating. IPA Council votes against new IPA symbol. „Journal of the International Phonetic Association”. 42 (2), s. 245, 2012. DOI: 10.1017/S0025100312000114. (ang.).
- Jo Verhoeven. The Belgian Limburg dialect of Hamont. „Journal of the International Phonetic Association”. 37 (2), s. 219–225, 2007. DOI: 10.1017/S0025100307002940. (ang.).
Linki zewnętrzne
- Wirtualna klawiatura IPA
- Lista symboli IPA dialektów angielskich
- Lista znaków IPA w języku niemieckim
- Oficjalna strona internetowa IPA
- Darmowe czcionki Unicode ze znakami IPA: