Przejdź do zawartości

Ziemniak

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Ziemniaki)
Ten artykuł dotyczy rośliny. Zobacz też: inne znaczenia.
Ziemniak
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

psiankowce

Rodzina

psiankowate

Rodzaj

psianka

Gatunek

ziemniak

Nazwa systematyczna
Solanum tuberosum L.
Sp. pl. 1:185. 1753[3]
Zasięg
Mapa zasięgu
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Roślina

Psianka ziemniak, ziemniak[4] (Solanum tuberosum L.) – gatunek rośliny należący do rodziny psiankowatych. Nazwa „ziemniak” odnosi się tak do całej rośliny, jak i do jej jadalnych, bogatych w skrobię bulw pędowych[5], z powodu których ten gatunek uprawia się na skalę masową[6]. Roślina wywodzi się z Ameryki Południowej, gdzie zaczęto ją uprawiać już tysiące lat temu. Ziemniak został przywieziony do Europy w końcu XVI wieku, a w ciągu następnych stuleci stał się jednym z podstawowych składników jadłospisu na całym świecie. W 2009 był czwartą pod względem wielkości produkcji rośliną uprawną (po kukurydzy, ryżu i pszenicy)[7].

Występowanie i pochodzenie

[edytuj | edytuj kod]

W stanie dzikim ponad 200 gatunków bulwiastych psianek występuje w obu Amerykach, od Stanów Zjednoczonych po Urugwaj[8]. Pierwotnie uważano, że ziemniak udomowiono niezależnie w wielu kulturach[9], jednak nowsze badania genetyczne wykazały, że wszystkie odmiany rośliny wywodzą się z gatunku Solanum brevicaule, uprawianego w południowym Peru od przynajmniej 7[10][11][12]–10 tysięcy lat[13]. W obrębie gatunku S. tuberosum rozróżniane są dwa podgatunki (w nowszych publikacjach określane jako dwie grupy bez rangi taksonomicznej), z których jeden (subsp. andigenum) uprawiany był w czasach przedkolumbijskich w Andach na obszarze od zachodniej Wenezueli po północną Argentynę. Drugi podgatunek (subsp. tuberosum) uprawiany był na obszarach oddalonych o 560 km na południe – na nizinach w południowo-środkowym Chile (ziemniaki te określane są także jako grupa Chilotanum)[13].

W wyniku setek lat krzyżowania i sztucznej selekcji powstało ponad tysiąc odmian uprawnych ziemniaka[11]. Po hiszpańskiej konkwiście Nowego Świata początkowo rozprzestrzeniane z pierwotnego zasięgu upraw były odmiany andyjskie[14]. Po podboju Państwa Inków Hiszpanie sprowadzili ziemniaki do Europy po raz pierwszy w 1567 roku, skąd żeglarze rozprzestrzenili uprawę rośliny na cały świat[13]. Początkowo rolnicy byli wobec nowej uprawy sceptyczni (wierzono na przykład, że jedzenie bulw ziemniaka wywołuje trąd)[15]. Znaczenie spożywcze ziemniaki zaczęły zyskiwać po 1700 roku, przy czym początkowo uprawiano odmiany andyjskie. Do Europy odmiany chilijskie trafiły na początku XIX wieku i obie grupy były uprawiane przez cały XIX wiek[13]. Jednak współcześnie ponad 99% odmian ziemniaka wywodzi swój germplasm od odmian chilijskich[14][16].

W XIX wieku ziemniak stał się podstawą diety milionów mieszkańców kontynentu i nieodzownym elementem wielu kuchni regionalnych[15]. Jego znaczenie wzrosło do tego stopnia, że niektórzy badacze przypisują uprawie ziemniaka XIX-wieczny gwałtowny wzrost populacji Europy[12]. Jednak przestawienie produkcji rolnej wyłącznie na ziemniaki niosło także niebezpieczeństwa. Niska różnorodność genetyczna odmian uprawianych w Europie spowodowała, że były one znacznie mniej odporne na choroby niż odmiany i gatunki występujące w Amerykach. W 1845 przywleczona zza oceanu zaraza ziemniaka wywołana przez lęgniowce z gatunku Phytophthora infestans zniszczyła w ciągu dwóch lat do 90% zbiorów ziemniaka w Irlandii. Doprowadziło to do wielkiego głodu i śmierci około miliona osób.

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Kwiaty
Diagram kwiatowy ziemniaka
1-działka korony
2-płatki korony
3-pręciki
4-słupek
Owoce
Pokrój
Pędy nadziemne tworzą tzw. krzak o zmiennym pokroju i ulistnieniu. Tworzy go 4–8 łodyg pionowo wzniesionych (krzak wyprostowany) lub w dole odgiętych (krzak rozesłany). Pędy silnie ulistnione tworzą tzw. krzak liściowy, a słabo ulistnione – łodygowy[17]. Pędy osiągają zazwyczaj od 30 do 80 cm wysokości, są nagie lub rzadko owłosione[18] przylegającymi[19], pojedynczymi lub gruczołowatymi włoskami[18].
Łodyga
Gruba, mięsista, na przekroju okrągła lub kanciasta (trójkątna lub czworokątna). Zielona lub u odmian zabarwiona antocyjanami na czerwono, fioletowo lub kolor brunatny. W części podziemnej z kątów wcześnie zamierających liści wyrastają rozgałęziające się kłącza (stolony) z podziemnymi bulwami[17]. Kłącza są długie, cienkie i rozgałęzione[19]. Powstające na nich bulwy są także zmodyfikowanymi łodygami – mają typowy dla niej układ tkanek, a na powierzchni spiralnie (jak na łodydze nadziemnej) rozwinięte blizny liściowe (tzw. brwi) i powstające w ich kątach pąki (główny i dwa boczne). Pąki wraz z blizną liściową tworzą tzw. oczko[17]. Bulwy mają różną barwę, osiągają zazwyczaj średnicę 3–10 cm[18].
Liście
Skrętoległe, wyrastają spiralnie lewoskrętnie. Blaszka jest nieparzysto-pierzasto-sieczna. Większe odcinki to okrągłojajowate listki, przy czym listek szczytowy różni się wielkością i kształtem od bocznych. Między listkami występują mniejsze listeczki[17]. Na jednym liściu złożonym znajduje się 6–8 par listków i listeczków[18]. U nasady ogonków o długości 2,5–5 cm[18] znajdują się przylistki. Blaszki liście są zielone o różnej intensywności, przy czym ogonki i nerwy bywają czerwono nabiegłe[17].
Kwiaty
Zebrane w luźne, pozorne podbaldachy rozwijające się pozornie szczytowo[19] z kątów górnych liści lub rzadziej – na szczycie pędu[17]. Kwiaty osadzone są na szypułce członowanej (stawowej w połowie długości) osiągającej 1–2 cm[18]. Kielich jest zielony i pięciodzielny (rzadko działek jest 6[19]), przy czym kształty działek są zmienne w zależności od odmiany. Zrosłopłatkowa korona[17] o średnicy 2,5–3 cm[18] ma barwę białą, różową, błękitną, fioletową lub pośrednią[17]. W części środkowej z żółtozieloną gwiazdą[19]. Pręciki w liczbie 5 są zrośnięte u nasady z płatkami korony[17], w górze stulone stożkowato. Pękają na szczycie dwoma otworami[19]. Ich nitki mają ok. 1 mm długości, a pylniki 5–6 mm[18]. Pylniki są pomarańczowe lub żółte. Słupek składa się z dwukomorowej[17], nagiej zalążni. Ma ok. 8 mm długości[18]. Znamię jest główkowate[19].
Owoce
Zielone lub żółtawozielone, dwukomorowe, kuliste jagody[17], czasem prążkowane, osiągają ok. 1,5 cm średnicy[18]. Są wielonasienne. Nasiona są spłaszczone, słabo nerkowate[19].

Biologia

[edytuj | edytuj kod]
Kiełkująca bulwa

Anatomia

[edytuj | edytuj kod]

Młode, podziemne bulwy pędowe okryte są epidermą, która stopniowo złuszcza się i zastępowana jest perydermą o grubości od 80 do 200 μm. Tkanka ta ogranicza straty wody i chroni przed urazami mechanicznymi, a także za pomocą przetchlinek prowadzi wymianę gazową. Poniżej tej warstwy znajduje się kora pierwotna (w części wewnętrznej dość bogata w skrobię), a jeszcze niżej wiązki przewodzące. Wiązki przewodzące tworzą pierścień wokół rdzenia i przewodzą substancje odżywcze z pędu do bulwy i kiełkujących z niej młodych roślin. Zewnętrzna część rdzenia jest głównym miejscem magazynowania skrobi w bulwie, podczas gdy wnętrze rdzenia jest bardziej wodniste i zawiera mniej substancji zapasowych. Do cech odmianowych należy zabarwienie miąższu, a proporcje wewnętrznej części rdzenia do zasobnej w skrobię części zewnętrznej stanowią o wartości technologicznej bulw[20].

Cechy fitochemiczne

[edytuj | edytuj kod]

Roślina zawiera szereg glikoalkaloidów, z których najważniejsze to α-solanina i α-chakonina, a także alkaloidy tropanowe – kalisteginy[21]. Glikoalkaloidy mają działanie antybakteryjne oraz zapewniają odporność na niektóre owady lub inne szkodniki w uprawach. W gatunku uprawianym stężenie metabolitów wtórnych jest niższe niż u spokrewnionych gatunków dzikich, które wytwarzają także dodatkowe glikoalkaloidy. Stężenia poniżej 200 mg/kg są nieszkodliwe dla ludzi i zwierząt, a nawet poprawiają smak bulw. Stężenia wyższe są toksyczne[22]. Prawdopodobnie toksyczność dotyczy w większym stopniu ludzi niż innych zwierząt i może być związana z aktywnością antycholinesterazową oraz zaburzeniem przepuszczalności błon komórkowych, prowadzącą do zaburzenia działania układu pokarmowego oraz innych narządów. Badania dotyczące teratogeniczności glikoalkaloidów dają niejednoznaczne wyniki[23]. Synteza glikoalkaloidów i kalistegin jest niezależna od siebie. Do wzrostu zawartości solaniny i chakoniny dochodzi podczas ekspozycji na światło oraz pod wpływem uszkodzenia bulw. Syntezy nie stymuluje podwyższona temperatura. Czynniki stymulujące syntezę glikoalkaloidów nie wpływają na poziom kalistegin[24]. Toksyczne glikoalkaloidy występują w każdym z organów rośliny. Ich zawartość w bulwach zależy od odmiany, przy czym najstarsze odmiany zawierają więcej glikoalkaloidów. Synteza jest najbardziej intensywna w okresie kwitnienia i dotyczy głównie tkanek o wysokiej aktywności metabolicznej. W bulwach przeznaczonych do konsumpcji zawartość glikoalkaloidów mieści się w granicach 20–130 mg/kg świeżej masy. Przy zawartości powyżej 140 mg/kg św. m. bulwy stają się gorzkie. Większość związków toksycznych zgromadzona jest w wierzchniej części bulwy – perydermie do głębokości około 1,5 mm[25]. Większe jej koncentracje występują w pobliżu tzw. oczek, w bulwach niedojrzałych oraz pozieleniałych (rosnących z dostępem do światła)[20]. Przy czym na skórkę przypada 83–96% glikoalkaloidów, na korek 3–15%, a felodermę 1–3%. Obieranie zwykle pozbawia bulwy od 60 do 90% glikoalkaloidów[25].

Podczas przechowywania bulw w temperaturze od 4 do 10 °C udział w nich solaniny i glikoalkaloidów maleje, a w wyższych temperaturach rośnie. Zawartość tych związków w silnie porośniętych (kiełkujących) bulwach może przekraczać poziom bezpieczny dla zdrowia. Obróbka cieplna przy przygotowywaniu posiłków nie zmniejsza ich stężenia, ponieważ rozkład tych związków następuje dopiero w temperaturze 260 °C[26].

Genetyka

[edytuj | edytuj kod]

Genom jądrowy ziemniaka został zsekwencjonowany i składa się z 844 Mpz. Na podstawie sekwencji oszacowano liczbę genów kodujących białka na 39 031. Analizy dowodzą także dwóch wydarzeń o charakterze powielenia genomu w historii ewolucyjnej gatunku[27]. Uprawiane rośliny są rozmnażane wegetatywnie, będąc wysoce heterozygotycznym autotetraploidem o liczbie chromosomów 2n=4x=48[27][28]. Nagromadzenie mutacji w klonach jest prawdopodobną przyczyną depresji inbredowej[27].

Fizjologia

[edytuj | edytuj kod]

Proces tworzenia bulw – tuberyzacja, regulowany jest przez fotoperiod oraz temperaturę. Czynniki te wpływają na inicjację procesu, a także na dystrybucję suchej masy i liczbę powstających bulw. Do tuberyzacji dochodzi w warunkach dnia krótkiego lub spadku temperatury. Przy niskich temperaturach fotoperiod nie wpływa na tempo wzrostu bulw. Wysokie temperatury oraz długi dzień opóźniają wzrost bulw[29]. Niektóre odmiany podgatunku andigena tworzą bulwy wyłącznie w warunkach dnia krótkiego, a kwiaty w warunkach dnia długiego. Przerwanie okresu ciemności zapobiega powstawaniu bulw i indukuje przejście rośliny w fazę generatywną[30]. Odbiór informacji o fotoperiodzie odbywa się przy udziale fitochromu[31]. Długi dzień oraz niska temperatura wpływają na wytwarzanie cytokinin. Hormony te bezpośrednio indukują proces tuberyzacji[32]. W hodowli in vitro niezbędne do tuberyzacji warunki środowiskowe mogą być zastąpione poprzez dodanie do pożywki cytokininy[33].

Ekologia

[edytuj | edytuj kod]

Gatunek jako powstały w wyniku hodowli nie występuje naturalnie, poza roślinami przejściowo dziczejącymi. Spokrewnione z ziemniakiem gatunki dziko rosnące w Ameryce Południowej zasiedlają głównie siedliska ruderalne w warunkach klimatu umiarkowanego panującego na nizinach Chile i w Andach. Rośliny te spotykane są najczęściej na przydrożach, przychaciach, obrzeżach pól, na zrębach leśnych. W warunkach naturalnych pojawiają się w różnych siedliskach (na terenach skalistych, murawach wysokogórskich i brzegach rzek), w miejscach, gdzie pokrywa roślinna została z różnych powodów uszkodzona lub zniszczona. Różne gatunki preferują siedliska bogate w związki azotu, inne uboższe, ale łączy je to, że nie utrzymują się w miejscach o zwartej pokrywie roślinnej[34].

W rejonach uprawy na różnych kontynentach ziemniaki dziczeją dość często i utrzymują się przez jakiś czas na hałdach odpadów, polach i na poboczach dróg[35]. W niektórych rejonach w Ameryce Południowej utrzymywała się (przynajmniej do połowy XX wieku) uprawa ekstensywna, w której rośliny rosły na polach półdziko – wykopywano corocznie tylko część bulw, pozwalając roślinom odnawiać się co roku w tym samym miejscu. W takich warunkach ziemniaki w tym samym miejscu rosły przez 15–20 lat[34].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Ziemniak Solanum tuberosum to jeden z 7 uprawianych gatunków z rodzaju psianka należących do sekcji Petota Dumort. Sekcja ta obejmuje 206 gatunków[8] i jest blisko spokrewniona z podobnymi morfologicznie, ale różniącymi się brakiem bulw gatunkami z sekcji Etuberosum (Bukasov & Kameraz) A. Child. Obie sekcje zaliczane są do podrodzaju Potatoe[36].

Gatunki w obrębie sekcji Petota są podobne morfologicznie i trudne do rozróżnienia, co skutkowało istotnymi problemami przy ustalaniu podziałów taksonomicznych w obrębie tych roślin[13]. Odmiany andyjskie S. tuberosum wyhodowane zostały z występujących w stanie dzikim roślin z gatunku Solanum brevicaule. Niejasne jest pochodzenie odmian chilijskich, które według różnych autorów wywodzić się mogą z grupy odmian andyjskich, z odmian andyjskich skrzyżowanych z nieustalonym gatunkiem miejscowym, ew. wskazuje się też gatunek S. maglia Schltdl. jako macierzysty. Z kolei sam S. tuberosum w wyniku krzyżowania z gatunkami psianek z sekcji Acaulia Juz. i Megistacroloba Cárdenas & Hawkes stał się gatunkiem macierzystym dla innych gatunków uprawianych psianek – S. ajanhuiri Juz. & Bukasov, S. curtilobum Juz. & Bukasov i S. juzepczukii Bukasov. Wszystkie one uprawiane są tylko w krajach Ameryki Południowej[13].

Lektotyp gatunku wskazany został w 1956 roku. Jest nim roślina zebrana w Peru, znajdująca się w zielniku Karola Linneusza (Herb. Linn. No. 248.12)[37].

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]

Zwyczajowa nazwa botaniczna gatunku brzmi „psianka ziemniak”, z nazwą poboczną „ziemniak”[4].

Gatunek ze względu na swe znaczenie i popularność znany jest w Polsce pod licznymi nazwami lokalnymi[38][39]:

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]

Roślina spożywcza

[edytuj | edytuj kod]
Obieranie bulwy ziemniaka
Kotlet schabowy z ugotowanymi bulwami ziemniaka
Chipsy z bulwy ziemniaka
Frytki z bulwy ziemniaka

Ziemniak jest uprawiany w zdecydowanej większości krajów świata. Bulwy cenione są ze względu na wartości odżywcze oraz smakowe. Podstawowym składnikiem odżywczym jest skrobia, która w zależności od odmiany stanowi od 12% do 21% świeżej masy bulw. Drugą ważną grupą składników są białka i aminokwasy. W mniejszych ilościach występują w bulwach cukry rozpuszczalne (glukoza, fruktoza, sacharoza – łącznie około 1% świeżej masy), a także kwasy tłuszczowe (do 0,5% świeżej masy). Składniki mineralne takie jak wapń, chlor, żelazo, jod czy siarka stanowią od 0,5 do 2% masy bulw. Ziemniaki są także ważnym źródłem witaminy C, PP, B1, B2 i B6. Zawartość poszczególnych składników zależy zarówno od warunków wzrostu roślin, jak i genotypu odmiany[25]. Wśród andyjskich odmian ziemniaka zawartość witaminy C mieściła się w przedziale 217,70–689,47 ng g−1 suchej masy. Poza witaminą C w bulwach zawarte są także związki fenolowe o charakterze przeciwutleniaczy. Przebadane odmiany andyjskie zawierają od 1,12 do 12,37 mg równoważnika kwasu galusowego g−1 suchej masy[40]. Ze względu na przypisywane właściwości prozdrowotne znaczenie zyskały odmiany o barwnym miąższu, zawierające antocyjany. Mogą one zapobiegać rozwojowi chorób sercowo-naczyniowych, nowotworów oraz degradacji siatkówki oka[41]. Związki fenolowe i antocyjany odpowiedzialne za przeciwnowotworowe właściwości kolorowych odmian zachowywane są nawet po rocznym przechowywaniu przed przetworzeniem, po upieczeniu[42]. W czasie okupacji Polski w czasie II wojny światowej ziemniaki były stosunkowo łatwym do zdobycia pożywieniem. W związku z tym botaniczka Bolesława Starmach opracowała książkę Sto potraw z ziemniaków, którą wydano w okupacyjnej serii poradnikowej Radź sobie sam[43]. W sztuce kulinarnej znalazły też zastosowanie obierki z ziemniaków.

  • Odmiana o niebieskim miąższu
    Odmiana o niebieskim miąższu
  • Odmiana o purpurowym miąższu
    Odmiana o purpurowym miąższu
 Zobacz też: Kategoria:Potrawy z ziemniaków.
Sztuka kulinarna
Bulwy po poddaniu obróbce cieplnej stanowią cenny pokarm człowieka. Pozostałe części rośliny są trujące.
Wartość odżywcza
Ziemniaki, surowe
(100 g)
Wartość energetyczna 334 kJ (80 kcal)
Białka 1,9 g
Węglowodany 18,3 g
Tłuszcze 0,1 g
Woda 78,8 g
Dane liczbowe na podstawie: [44]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[45]
Wartość odżywcza
Ziemniaki, gotowane w wodzie
(100 g)
Wartość energetyczna 301 kJ (72 kcal)
Białka 1,8 g
Węglowodany 16,4 g
Tłuszcze 0,1 g
Woda 81,1 g
Dane liczbowe na podstawie: [44]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[45]

Roślina pastewna

[edytuj | edytuj kod]

Ziemniak jest też ważną rośliną pastewną, jako gotowany był podstawą tradycyjnej metody żywienia świń.

Roślina przemysłowa

[edytuj | edytuj kod]

Ziemniaka używa się do produkcji spirytusu, mączki ziemniaczanej, która jest niemalże czystą skrobią. Mączka ziemniaczana jest produktem używanym do wytwarzania wielu produktów spożywczych i przemysłowych.

Uprawa

[edytuj | edytuj kod]

Historia uprawy

[edytuj | edytuj kod]

Pierwsze uprawy ziemniaka pojawiły się w czasach prehistorycznych w Ameryce Południowej (środkowe Andy, tereny dawnego peruwiańskiego państwa Inków – Tahuantinsuyo). Prawdopodobnie ziemniaki nie były znane Europejczykom aż do wyprawy Pizarra w roku 1532, która dotarła w rejony Andów i północnej części Peru. Po raz pierwszy zostały opisane w roku 1537 na terenach obecnej Kolumbii. Botanicy w północnej części Europy opisali roślinę na przełomie XVI i XVII wieku. W części południowej zapewne uprawiano ziemniaki już wcześniej. Najstarsze dokumenty potwierdzające obecność ziemniaków w Europie pochodzą z roku 1573 oraz 1576 i powstały w Szpitalu de la Sangre w Sewilli[46]. Zachowane dokumenty pozwalają także stwierdzić, że w listopadzie 1567 roku do Antwerpii zostały przywiezione ziemniaki z Gran Canarii. Prawdopodobnie więc ziemniaki do Europy trafiły pośrednio przez Wyspy Kanaryjskie. Uprawy stały się powszechne w XVII w. W XVII i XVIII wieku traktowane były również jako roślina ozdobna. W części Europy, po zauważeniu, że jest bardzo wydajną rośliną uprawną, wprowadzano ziemniaka do uprawy odgórnymi zarządzeniami (Fryderyk II Wielki w Prusach i Piotr I Wielki w Rosji)[47]. Wykorzystanie ziemniaków znacznie wzrosło po opracowaniu techniki ich magazynowania w kopcach, w których dają się przechowywać aż do wiosny następnego roku.

We Francji wielkimi propagatorami ziemniaka byli aptekarz Antoine-Augustin Parmentier oraz król Ludwik XVI. Ten ostatni, by przełamać niechęć chłopów do nowinek, nakazał grodzenie małych plantacji ziemniaków i ich dozorowanie przez wojsko. Później świadomie przestawano ich pilnować, a okoliczna ludność, uznając, że nowa roślina musi być cenna, rozkradała plony bulw. Przyspieszyło to rozprzestrzenianie się uprawy ziemniaków[48].

W Rosji w 1770 roku Andriej Bołotow opublikował artykuł Primieczanije o kartofiele w czasopiśmie wydawanym w Petersburgu przez Wolne Towarzystwo Ekonomiczne. Nie tylko spopularyzował nazwę w Rosji, ale również pierwszy w Rosji rozpoczął ich uprawę[49]. Wcześniej w wydanej w 1765 roku pracy O razwiedienii ziemlanych jabłokow nazywano ziemniaki ziemnymi jabłkami[50].

Przez długi czas trudności w przechowywaniu ziemniaków ograniczały odległy transport i tym samym produkcję towarową, dostosowując ją do możliwości lokalnej konsumpcji i przetwórstwa. Rozwój technik transportu i odwadnianie bulw pozwoliły przezwyciężyć te ograniczenia. Mimo spadku areału upraw ziemniaków na świecie (z ok. 23 mln ha w latach 70. XX wieku do mniej niż 18 mln ha na przełomie XX i XXI wieku) za sprawą wzrostu plonów światowa produkcja nie maleje. Przed II wojną światową produkowano 200 mln ton ziemniaków, w połowie XX wieku ok. 250 mln ton, w latach 70. i w końcu XX wieku ok. 300 mln ton[51], w 2011 roku ponad 370 mln ton[52].

Zmienia się geografia upraw ziemniaka. Sukcesywnie maleje ich areał w krajach uprzemysłowionych Europy i Ameryki Północnej, a spadku produkcji w krajach tych nie równoważy wzrost plonów z hektara (w najwydajniejszych uprawach w Belgii, Holandii i Danii z 1 ha zbiera się ponad 400 q bulw). Sukcesywnie rosną areały i wydajność upraw w Azji Wschodniej i Południowej, w Ameryce Łacińskiej i na Bliskim Wschodzie. W Chinach produkcja wzrosła do 55 mln t na przełomie wieków[51] i ponad 88 mln t w 2011[52]. W Indiach rozwój upraw ziemniaka nastąpił w drugiej połowie XX wieku i na jego koniec produkcja wynosiła ponad 19 mln ton[51], a w 2011 już ponad 42 mln ton[52].

Produkcja ziemniaków

[edytuj | edytuj kod]
Uprawa redlinowa ziemniaka
Wykopane bulwy

Najwięksi producenci ziemniaków na świecie to Chiny, Europa Wschodnia i Indie. Roczne zbiory ziemniaka w Polsce to ponad 9 mln ton (8 miejsce na świecie), a obszar upraw szacuje się na 329 tys. hektarów (2017 r.)[53].

Najwięksi producenci ziemniaków (2017)[53]
(w mln ton)
 Chiny 99,21
 Indie 48,6
 Rosja 29,59
 Ukraina 22,21
 Stany Zjednoczone 20,02
 Niemcy 11,72
 Bangladesz 10,22
 Polska 9,17
 Francja 7,34
 Białoruś 6,41
 Wielka Brytania 6,22
 Iran 5,1
Łącznie na świecie 388,19

Produkcja ziemniaka w Polsce

Zbiory ziemniaka w 2014 r. wyniosły około 7,7 mln t i były one wyższe w porównaniu z rokiem poprzednim o 8,1%, a o 22,2% większe od średnich zbiorów z lat 2006–2010. Pomimo tego powierzchnia uprawy ziemniaków na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat zmniejsza się. W 2014 wynosiła ona 276,9 tys. ha i zmniejszyła się o 20% w porównaniu z rokiem poprzednim, a od lat 2006–2010 zmniejszyła się o około 47%. Bardzo duży udział w ogólnej powierzchni uprawy mają gospodarstwa indywidualne około 95%[54].

Powierzchnia uprawy, plony i zbiory ziemniaków[55]

Wyszczególnienie 2006–2010 2012 2013 2014
w liczbach bezwzględnych 2006–2010=100 2013=100
Powierzchnia w tys. ha 525 373 346 277 52,8 80
Plony w t/ha 18,8 24,2 21,0 27,8 14,8 13,2
Zbiory w tys. ton 9877,2 9041,3 7290,4 7689,2 77,8 105,5

Plony ziemniaka według grup producentów[55]

Wyszczególnienie 2006–2010 2012 2013 2014
w t/ha 2006–2010=100 2013=100
Ogółem

w tym:

gospodarstwa

indywidualne

18,8 24,2 21,0 27,8 15,0 13,2
19,6 23,8 20,5 27,2 13,9 13,3

Zbiory ziemniaków według grup producentów[55]

Wyszczególnienie 2006–2010 2012 2013 2014
w tysiącach ton 2006–2010=100 2013=100
Ogółem

w tym:

gospodarstwa

indywidualne

9877,2 9041,3 7290,4 7689,2 77,8 105,5
7726,6 8549,8 6852,2 7143,7 92,5 104,3

Rolnicza charakterystyka odmian[56]

Odmiana Wymagania Reakcja na: Przydatność do uprawy w plonie wtórym
glebowe wodne nawożenie niedobór wody późny termin

sadzenia

podkiełkowywanie
Pierwiostek małe duże duża duża średnia duża mała
Giewont średnie duże średnia średnia średnia duża mała
Baca średnie duże do średnich duża średnia duża duża dość duża
Bem średnie średnie średnia średnia duża duża średnia
Epoka średnie duże duża średnia średnia duża średnia
Orzeł średnie duże dość duża duża duża duża duża
Osa średnie duże dość duża duża średnia duża mała
Bolko średnie średnie duża średnia duża duża mała
Flisak małe średnie średnia średnia duża dość duża dość duża
Flora duże duże duża duża duża średnia mała
Lenino średnie duże średnia duża duża średnia mała
Merkur małe małe duża średnia dość duża średnia mała
Uran średnie duże średnia duża średnia średnia średnia
Warta średnie średnie średnia średnia duża dość duża mała
Wisła średnie do małych duże duża duża średnia dość duża mała
Wulkan duże duże średnia średnia duża dość duża dość duża
Wyszoborski średnie duże duża duża duża średnia mała

Odmiany uprawne

[edytuj | edytuj kod]

W Peru utworzono największy na świecie bank genów ziemniaka. Zdeponowano w nim ponad 10 tysięcy odmian tej rośliny[57]. Najstarszą zachowaną do dnia dzisiejszego polską odmianą ziemniaka jest wyhodowana przez Henryka Dołkowskiego w 1893 r. odmiana Marius[58]. Badaniem nowych odmian ziemniaka zajmuje się Instytut Ziemniaka, wchodzący w skład Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin.

Odmiany ziemniaka dzieli się zazwyczaj ze względu na ich termin zbioru:

  • Bardzo wczesne: Krasa, Irys, Gloria, Denar, Berber, Lord, Irga.
  • Wczesne: Nora, Augusta, Gracja, Vineta.
  • Średnio wczesne: Ibis, Pirol, Żagiel, Satina, Kuba.
  • Średnio późne: Bryza, Syrena, Zeus, Jasia, Molli.
  • Późne: Uran, Lenino, Bzura, Ślęza, Sonda, Medea.

Krajowy rejestr (KR) w Polsce zawiera 107 odmian ziemniaka[59], wśród których dominują odmiany jadalne.

  • Altesse
  • Amarant
  • Amora
  • Astana
  • Aster
  • Asterix
  • Augusta
  • Bellarosa
  • Berber
  • Bila
  • Bohun
  • Bojar
  • Boryna
  • Bryza
  • Bzura
  • Carrera
  • Cedron
  • Cekin
  • Dali
  • Denar
  • Ditta
  • Eurostar
  • Fianna
  • Finezja
  • Folva
  • Fresco
  • Gardena
  • Glada
  • Gwiazda
  • Harpun
  • Hetman
  • Hinga
  • Honorata
  • Ibis
  • Ignacy
  • Ikar
  • Impala
  • Impresja
  • Innovator
  • Inwestor
  • Irga
  • Irmina
  • Irys
  • Ismena
  • Jasia
  • Jelly
  • Jubilat
  • Jurata
  • Jurek
  • Justa
  • Kaszub
  • Kolia
  • Kotwica
  • Kuba
  • Kuras
  • Lady Claire
  • Lady Rosetta
  • Laskara
  • Latona
  • Lawenda
  • Lawina
  • Lech
  • Longina
  • Lord
  • Madeleine
  • Magnolia
  • Malaga
  • Manitou
  • Mazur
  • Michalina
  • Mieszko
  • Mila
  • Miłek
  • Oberon
  • Orchestra
  • Otolia
  • Owacja
  • Partner
  • Pasat
  • Pasja Pomorska
  • Pierwiosnek
  • Pogoria
  • Pokusa
  • Riviera
  • Rudawa
  • Rumpel
  • Ruta
  • Sagitta
  • Salto
  • Santé
  • Satina
  • Skawa
  • Stokrotka
  • Surmia
  • Szyper
  • Tacja
  • Tajfun
  • Tonacja
  • Torpeda
  • Victoria
  • Vineta
  • VR 808
  • Werbena
  • Widawa
  • Zebra
  • Zuzanna
  • Żagiel

Typy kulinarne

[edytuj | edytuj kod]

Odmiany ziemniaków jadalnych powinny odznaczać się owalnym kształtem bulw i ich jednakową wielością, gładka skórką, niewielką liczbą oczek płytko osadzonych, dobrym smakiem i zapachem. Niepożądanymi cechami są: ostry smak, duża skłonność do ciemnienia w stanie surowym i po ugotowaniu. Odmiany jadalne ziemniaków dzielone są na następujące typy kulinarne:

Choroby ziemniaka

[edytuj | edytuj kod]

Ziemniak w kulturze

[edytuj | edytuj kod]

Adam Mickiewicz – Kartofla. Poemko we czterech pieśniach – utwór poetycki z 1821 (przyjmuje się okres powstania na 1818-1821).

Ze względu na długą historię upraw ziemniaka oraz związany z nią udział tej rośliny w ocaleniu przed śmiercią głodową milionów ludzi na świecie, Organizacja Narodów Zjednoczonych ogłosiła rok 2008 Międzynarodowym Rokiem Ziemniaka[57]. Na grobowcu Fryderyka II w Poczdamie tradycyjnie wykładanych jest kilka kartofli, na pamiątkę faktu, że sprowadził je do Prus.

Wykopki, czyli zbiór ziemniaków z pola, to wydarzenie będące tradycyjnie pretekstem do świętowania. W Stanach Zjednoczonych, w wiosce Posen w stanie Michigan, każdego roku organizowana jest impreza gastronomiczna Posen Potato Festival.

Pomniki ziemniaka

[edytuj | edytuj kod]

W Polsce istnieją dwa monumenty poświęcone ziemniakowi – w Biesiekierzu oraz w Poznaniu, na Łęgach Dębińskich (Pomnik Pyry). W 2008 odsłonięto pomnik ziemniaka w słoweńskiej miejscowości Šenčur (koło Kranj)[61][62]. Pomnik ziemniaka istnieje także w parku poświęconym tej roślinie w chorwackiej miejscowości Belica[63][64] w żupanii medzimurskiej (wzniesiony 26 sierpnia 2007 jako pierwszy taki pomnik na świecie[65]), w ścianie kościoła w austriackiej miejscowości Prinzendorf[66][67], w Muzeum Ziemniaka w Idaho (USA)[68].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
Informacje w projektach siostrzanych
 Multimedia w Wikimedia Commons
 Cytaty w Wikicytatach
 Podręczniki w Wikibooks
 Definicje słownikowe w Wikisłowniku
 Systematyka w Wikispecies


Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2011-08-29] (ang.).
  3. ↑ Taxon: Solanum tuberosum. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2011-08-28]. (ang.).
  4. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 169, ISBN 978-83-62975-45-7.
  5. ↑ Bulwy. Słownik terminów biologicznych PWN. [dostęp 2012-03-07].
  6. ↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4. (Występowanie i charakterystyka ziemniaka).
  7. ↑ David Rhodes, HORT410 – Vegetable Crops, Pardue University, 21 stycznia 2009 [dostęp 2019-04-16] [zarchiwizowane z adresu 2020-08-05].
  8. ↑ a b Robert J. Hijmans, David M. Spooner. Geographic distribution of wild potato species. „American Journal of Botany”. 88, 1, s. 2101–2112, 2001. DOI: 10.2307/3558435. 
  9. ↑ University of Wisconsin-Madison (autor zbiorowy). Finding rewrites the evolutionary history of the origin of potatoes. „University of Wisconsin-Madison News”, 2005. Madison: University of Wisconsin. 
  10. ↑ David M. Spooner, Karen McLean, Gavin Ramsay, Robbie Waugh i inni. A single domestication for potato based on multilocus amplified fragment length polymorphism genotyping. „Proceedings of the National Academy of Sciences”. 102 (41), s. 14694–14699, 2005. DOI: 10.1073/pnas.0507400102. (ang.). 
  11. ↑ a b Office of International Affairs, Lost Crops of the Incas: Little-Known Plants of the Andes with Promise for Worldwide Cultivation (1989) [1].
  12. ↑ a b John Michael Francis: Iberia and the Americas. ABC-CLIO, 2005. ISBN 1-85109-426-1.
  13. ↑ a b c d e f Anna Ovchinnikova, Ekaterina Krylova, Tatjana Gavrilenko, Tamara Smekalova, Mikhail Zhuk, Sandra Knapp, David M. Spooner. Taxonomy of cultivated potatoes (Solanum section Petota: Solanaceae). „Botanical Journal of the Linnean Society”. 165, s. 107–155, 2011. 
  14. ↑ a b N. Miller: Using DNA, scientists hunt for the roots of the modern potato. American Association for the Advancement of Science, 2008-01-29. [dostęp 2008-09-10]. (ang.).
  15. ↑ a b Jędrzej Winiecki. Bulwa Belzebuba. „Polityka”, 4 listopada 2009. Warszawa: SW Polityka. ISSN 0032-3500. 
  16. ↑ JS Solis. Molecular description and similarity relationships among native germplasm potatoes (Solanum tuberosum ssp. tuberosum L.) using morphological data and AFLP markers. „Electronic Journal of Biotechnology”. 10 (3), 2007. DOI: 10.2225/vol10-issue3-fulltext-14. 
  17. ↑ a b c d e f g h i j k Szczegółowa uprawa roślin. Jerzy Herse (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976, s. 178–228.
  18. ↑ a b c d e f g h i j Solanum tuberosum Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2015-09-04].
  19. ↑ a b c d e f g h Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. Tom X. Bogumił Pawłowski (red.). Warszawa, Kraków: Polska Akademia Nauk, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963, s. 225.
  20. ↑ a b Chemiczne i funkcjonalne właściwości składników żywności. Zdzisław E. Sikorski (red.). Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1996, s. 41–43. ISBN 83-204-2028-8.
  21. ↑ Mendel Friedman, James N. Roitman, Nobuyuki Kozukue. Glycoalkaloid and Calystegine Contents of Eight Potato Cultivars. „Journal of Agricultural and Food Chemistry”. 51 (10), s. 2964–2973, 2003. DOI: 10.1021/jf021146f. ISSN 0021-8561. (ang.). 
  22. ↑ Jari P.T. Valkonen, Marjo Keskitalo, Tuija Vasara, Leena Pietilä i inni. Potato Glycoalkaloids: A Burden or a Blessing?. „Critical Reviews in Plant Sciences”. 15 (1), s. 1–20, 1996. DOI: 10.1080/07352689609701934. ISSN 0735-2689. (ang.). 
  23. ↑ Mendel Friedman, Gary M. McDonald, MaryAnn Filadelfi-Keszi. Potato Glycoalkaloids: Chemistry, Analysis, Safety, and Plant Physiology. „Critical Reviews in Plant Sciences”. 16 (1), s. 55–132, 1997. DOI: 10.1080/07352689709701946. ISSN 0735-2689. (ang.). 
  24. ↑ Erik V. Petersson, Usman Arif, Vera Schulzova, Veronika Krtková i inni. Glycoalkaloid and Calystegine Levels in Table Potato Cultivars Subjected to Wounding, Light, and Heat Treatments. „Journal of Agricultural and Food Chemistry”. 61 (24), s. 5893–5902, 2013. DOI: 10.1021/jf400318p. ISSN 0021-8561. (ang.). 
  25. ↑ a b c Sołtys Dorota. Solanina i chakonina – główne glikoalkaloidy ziemniaka uprawnego (Solanum Tuberosum L.). „Kosmos”. 62 (1 (298)), s. 129–138, 2013. 
  26. ↑ Chemiczne i funkcjonalne właściwości składników żywności. Zdzisław E. Sikorski (red.). Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1996, s. 481–482. ISBN 83-204-2028-8.
  27. ↑ a b c The Potato Genome Sequencing Consortium. Genome sequence and analysis of the tuber crop potato. „Nature”. 475 (7355), s. 189–195, 2011. DOI: 10.1038/nature10158. ISSN 0028-0836. (ang.). 
  28. ↑ M. Ghislain, D. Andrade, F. Rodríguez, R.J. Hijmans i inni. Genetic analysis of the cultivated potato Solanum tuberosum L. Phureja Group using RAPDs and nuclear SSRs. „Theoretical and Applied Genetics”. 113 (8), s. 1515–1527, 2006. DOI: 10.1007/s00122-006-0399-7. ISSN 0040-5752. (ang.). 
  29. ↑ J. Van Dam, P.L. Kooman, P.C. Struik. Effects of temperature and photoperiod on early growth and final number of tubers in potato (Solanum tuberosum L.). „Potato Research”. 39 (1), s. 51–62, 1996. DOI: 10.1007/BF02358206. ISSN 0014-3065. (ang.). 
  30. ↑ Ivana Machackova, Tatyana N. Konstantinova, Lidiya I. Sergeeva, Veronika N. Lozhnikova i inni. Photoperiodic control of growth, development and phytohormone balance in Solanum tuberosum. „Physiologia Plantarum”. 102 (2), s. 272–278, 1998. DOI: 10.1034/j.1399-3054.1998.1020215.x. ISSN 0031-9317. (ang.). 
  31. ↑ E.J. Batutis, E.E. Ewing. Far-Red Reversal of Red Light Effect during Long-Night Induction of Potato (Solanum tuberosum L.) Tuberization. „Plant Physiology”. 69 (3), s. 672–674, 1982. DOI: 10.1104/pp.69.3.672. ISSN 0032-0889. (ang.). 
  32. ↑ P.L. Forsline, A.R. Langille. Endogenous Cytokinins in Solanum tuberosum as Influenced by Photoperiod and Temperature. „Physiologia Plantarum”. 34 (1), s. 75–77, 1975. DOI: 10.1111/j.1399-3054.1975.tb01859.x. ISSN 0031-9317. (ang.). 
  33. ↑ Hussey G., Stacey N.J. Factors affecting the formation of in vitro tubers of potato (Solanum tuberosum L.). „Annals of Botany”. 53 (4), s. 565–578, 1984. (ang.). 
  34. ↑ a b J.G. Hawkes. The ecology of wild potato species and its bearing on the origin of potato cultivation. „Journal d’agriculture tropicale et de botanique appliquée”. 1, 7, s. 356–358, 1954. 
  35. ↑ Solanum tuberosum. [w:] Electronic Flora of South Australia [on-line]. Government of South Australia. [dostęp 2015-09-08].
  36. ↑ Contreras-M., A. & Spooner, D.M: Revision of Solanum section Etuberosum (subgenus Potatoe). Kew: M. Nee, D.E. Symon, R.N. Lester & J.P. Jessop (editors). Solanaceae IV. Royal Botanic Gardens, 1999, s. 227–245.
  37. ↑ The Linnaean Plant Name Typification Project. Natural History Museum, London. [dostęp 2015-09-08].
  38. ↑ Anna i Jan Basara: Polska gwarowa terminologia rolnicza. Przygotowanie gleby, uprawa ziemniaków. Kraków: Polska Akademia Nauk, Instytut Języka Polskiego, 1992. ISBN 83-85579-60-5.
  39. ↑ Władysław Migdał: Gwara i regionalizmy w rolnictwie i przetwórstwie. Łapczyca-Kraków: Polskie Towarzystwo Technologii Żywności, Oddział Małopolski, 2010. ISBN 978-83-929686-4-1.
  40. ↑ Christelle M. Andre, Marc Ghislain, Pierre Bertin, Mouhssin Oufir i inni. Andean Potato Cultivars (Solanum tuberosumL.) as a Source of Antioxidant and Mineral Micronutrients. „Journal of Agricultural and Food Chemistry”. 55 (2), s. 366–378, 2007. DOI: 10.1021/jf062740i. ISSN 0021-8561. (ang.). 
  41. ↑ B. Sawicka, H. Danilcenko, E. Jariene, B. Krochmal-Marczak. Zmienność fenotypowa wybranych cech zagranicznych odmian ziemniaka uprawianych w Polsce. „Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych”. 1 (542), s. 1–9, 2009. ISSN 0084-5477. 
  42. ↑ Gaurav P. Madiwale, Lavanya Reddivari, Martha Stone, David G. Holm i inni. Combined Effects of Storage and Processing on the Bioactive Compounds and Pro-Apoptotic Properties of Color-Fleshed Potatoes in Human Colon Cancer Cells. „Journal of Agricultural and Food Chemistry”. 60 (44), s. 11088–11096, 2012. DOI: 10.1021/jf303528p. ISSN 0021-8561. (ang.). 
  43. ↑ Jadwiga Siemińska. Bolesława Kawecka-Starmachowa (1902–1965) – w 40 rocznicę śmierci. „Wiadomości Botaniczne”. 50 (1/2), s. 43–46, 2006. Instytut Botaniki PAN. [zarchiwizowane z adresu 2014-09-04]. (pol.). 
  44. ↑ a b Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. wydanie II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 524–525. ISBN 978-83-200-5311-1.
  45. ↑ a b Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
  46. ↑ J.G. Hawkes, J. Francisco-Ortega. The early history of the potato in Europe. „Euphytica”. 70 (1–2), s. 1–7, 1993. DOI: 10.1007/BF00029633. ISSN 0014-2336. 
  47. ↑ „Jabłka zaś ziemne, czyli ziemniaki, a po teraźniejszemu kartofle, bądź świeże, bądź stare, w jednej utrzymując się porze, równą też apetytowi sprawują satysfakcją. To z okoliczności związku namieniwszy, przystępuję teraz do czasu, którego się kartofle w Polszcze i gdzie najpierwej zjawiły. Zjawiły się najprzód za Augusta III w ekonomiach królewskich, które samymi Niemcami, Sasami-ekonomistami osadzone były, a ci dla swojej wygody ten owoc z Saksonii z sobą przynieśli i w Polszcze rozmnożyli”. Za: Jędrzej Kitowicz, O kartoflach, w: Opis obyczajów za panowania Augusta III.
  48. ↑ Wojciech Nowacki, Historia ziemniaka [online], Stowarzyszenie Polski Ziemniak [dostęp 2020-07-28].
  49. ↑ В «ТРУДАХ ВОЛЬНОГО ЭКОНОМИЧЕСКОГО ОБЩЕСТВА» ПОЯВИЛАСЬ ПЕРВАЯ НАУЧНАЯ СТАТЬЯ НА ТЕМУ КАРТОФЕЛЯ – «ПРИМЕЧАНИЯ О КАРТОФЕЛЕ» [online] [dostęp 2022-02-13].
  50. ↑ Краеведческий бранч с Филиппом Смирновым «О разведении земельных яблок» – Басмания [online] [dostęp 2022-02-13] (ros.).
  51. ↑ a b c Jan Falkowski, Jerzy Kostrowicki: Geografia rolnictwa świata. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 321–322. ISBN 83-01-13580-8.
  52. ↑ a b c Food and Agriculture Organization of The United Nations: FAOstat. [dostęp 2012-01-15]. (ang.).
  53. ↑ a b FAOSTAT [online], www.fao.org [dostęp 2019-03-10].
  54. ↑ l, Wyniki produkcji roślinnej w 2014 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2016-01-24] (pol.).
  55. ↑ a b c l, Wyniki produkcji roślinnej w 2014 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2016-01-25] (pol.).
  56. ↑ Ziemniak, praca zbiorowa pod redakcją dr hab. Wojciecha Gabriela, Państwowe Wydawnictwo /Rolnicze i Leśne, Warszawa 1974.
  57. ↑ a b Barbara Kaniewska. Diabelskie jabłka z ziemi. „Rzeczpospolita”. Sobota-niedziela, 10–11 listopada 2007 roku. 263 (7860). s. 36. 
  58. ↑ Paweł Chromiński, Agnieszka Przewodowska, Joanna Piskorz, Marius – najstarsza Polska odmiana ziemniaka odnaleziona w Skandynawii., „Ziemniak Polski” (4), Bonin: Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie - Państwowy Instytut Badawczy, Oddział w Boninie, 2018, s. 16–23, ISSN 1425-4263 [dostęp 2020-06-30] (pol.).
  59. ↑ Odmiany wpisane do krajowego rejestru. [dostęp 2020-10-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-09-25)].
  60. ↑ Zbigniew Borecki, Małgorzata Solenberg (red.), Polskie nazwy chorób roślin uprawnych, wyd. 2, Poznań: Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne, 2017, ISBN 978-83-948769-0-6.
  61. ↑ Potato Monument. [dostęp 2008-07-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-05-18)]. (ang.).
  62. ↑ Unveiling of Potato monument in Slovenia. CNN iReport, 2008-04-14. [dostęp 2016-12-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-20)]. (ang.).
  63. ↑ U Međimurju postavili spomenik krumpiru. 24sata, 2007-08-27. [dostęp 2017-03-27]. (chorw.).
  64. ↑ Town plans potato park. ananova.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-12)]. (ang.).
  65. ↑ Održat će se 12. Festival krumpira! (Odbędzie się 12. Festiwal ziemniaka!). Gmina Belica, 2012-08-07. [dostęp 2017-03-27]. (chorw.).
  66. ↑ Erdäpfel. aeiou Encyclopedia. (ang.).
  67. ↑ Erdäpfel. Austra-Forum. (niem.).
  68. ↑ Idaho Potato Museum. (ang.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ziemniak&oldid=74913492”