Smok

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Electron (dyskusja | edycje) o 16:34, 18 kwi 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Smok – ilustracja z Nowych Aten

Smok – fikcyjne stworzenie, najczęściej rodzaj olbrzymiego, latającego gada. Występuje w licznych mitach i legendach oraz w literaturze, filmach i grach. Według wielu mitów smoki obdarzone były dużą inteligencją, potrafiły posługiwać się magią, znały ludzką mowę, a także ziały ogniem. Poza tym posiadały lub strzegły rozmaitych skarbów.

Różne zwierzęta podobne do smoków występowały w mitologiach wielu kultur. Smoki są istotami reprezentującymi siły natury i cztery żywioły, zwłaszcza zaś ogień i powietrze. Smok był też często używany w roli symbolicznej. W niektórych powieściach smoki mogły zmieniać się w ludzi.

Typowy smok ma cztery łapy, często pojawiający się w herbach smok dwunogi nosi nazwę wiwern.

Etymologia słowa

W większości języków europejskich słowo smok pochodzi od greckiego słowa drakan (bystrooki), np. ang. dragon, bułg. drakon, niem. Drache, cz. drak.

Wiesław Boryś w Słowniku etymologicznym języka polskiego (2005) podaje, że „smok” jest słowem ogólnosłowiańskim: czeski zmok, słowacki zmok/zmak, staro-cerkiewno-słowiańskie smokъ itd. Prasłowiańskie smokъ to istota mityczna pod postacią latającego gada lub pod postacią ludzką. Gdyby słowo smok wywodziło się od prasłowiańskiego sъmъkъ, można byłoby łączyć je z czasownikiem (prze)smyknąć się, przejść, przesunąć się, przedostać się gdzieś, przez coś zwinnie, szybko, ukradkiem przemknąć się, prześlizgnąć się.

Historia

Smoki pojawiają się w wielu mitologiach, w tym mitologii greckiej. Zazwyczaj, podobnie jak gryfy pełnią funkcję strażników, przypisywane im są także liczne przymioty jak mądrość i siła. Nigdy nieusypiający smok stał na straży złotego runa z polecenia boga Aresa, inny pilnował wyroczni Apolla w Delfach, jeszcze inny zaś źródła w okolicy późniejszego miasta Teby. Ostatniego zabił Kadmos, jego zęby zaś posiał w ziemi, z czego powstali dzielni wojownicy[1][2]. Ze smokami walczyło wielu mitycznych bogów i bohaterów, m.in. Apollo (smok Pyton), Jazon (smok pilnujący złotego runa), Herakles (Ladon), czy Perseusz (smok Cetus). W mitologii sumeryjskiej bogini Tiamat, z której powstała ziemia i niebo, przedstawiana była pod postacią smoka. W mitach anglosaskich znany jest także smok Grendel oraz jego matka, pokonane przez Beowulfa. W legendach arturiańskich także pojawiają się smoki, m.in. biały i czerwony smok z wizji Merlina. Mitologia skandynawska określa niekiedy mianem smoka węże Midgardsormra i Nidhogga[3]. W mitach germańskich pojawia się smok Fafnir, pokonany przez Sigurda.

W chrześcijaństwie smok uosabia zazwyczaj zło, w Biblii wąż z raju często określany jest tym mianem, podobnie jak Lewiatan, pojawia się także 13 razy w Apokalipsie św. Jana utożsamiany z Szatanem i Diabłem.

Wielu świętych przedstawianych jest ze smokiem jako atrybutem, m.in. św. Małgorzata z Antiochii, czy św. Jerzy który pokonał smoka nieopodal miasta Sylene[4][5]. U Słowian bóg Chworz bywał ukazywany pod postacią smoka[5].

Wygląd

Za: Marco Polo, Podróże; Pliniusz Starszy, Historia Naturalna; Bartholomaeus Anglicus, De proprietatibus rerum; Izydor z Sewilli, Etymologie; Flawiusz Filostratos, Żywot Appoloniusza z Tiany; Lukan, Pharsalia; Geliusz, Noce attyckie

W porównaniu z innymi stworzeniami fantastycznymi, smok nie miał ściśle określonego wyglądu. Często utożsamiano go z wielkim wężem, mającym ponoć do 10 kroków długości i grubość do 10 dłoni[6]. Cztery łapy były zakończone ostrymi pazurami, a pokryte łuskami ciało błyszczało się w słońcu. Wedle niektórych autorów były silnie jadowite, wedle innych nie, gdyż do zabijania ofiar używały ogona, ostrych zębów lub je dusiły. Zazwyczaj smok miał niewielką głowę z grzebieniem na czubku. Zgodnie z etymologią nazwy miał posiadać znakomity wzrok. Niekiedy smok posiadać miał również skrzydła, podobne nietoperzym. Zdarzało się, że smoki przedstawiano z uszami, rogami, czy brodą.

Legendy

Smoki pojawiają się w wielu źródłach starożytnych[7], średniowiecznych bestiariuszach i fizjologach oraz licznych późniejszych źródłach, które jednak w większości opierają się na wymienionych wyżej. O smokach powstało wiele legend, jak o każdym z fantastycznych stworzeń.

Smoki, jako wielkie węże, miały często kryć się wśród liści na drzewach lub przy wodopojach, gdzie polowały na słonie. Gdy przechodziły pod drzewami, smoki rzucały się na nie i dusiły lub też zabijały trującym oddechem, po czym wypijały z nich chłodną nawet podczas upałów krew. Niekiedy słoniowi udawało się otrzeć o kamień i w ten sposób zgładzić smoka, sam jednak zwykle umierał z wycieńczenia. Wówczas jego krew tworzyć miała cenny pigment, cynober.

Smoki mieszkać też miały często na pustyniach, gdzie kryły się w jaskiniach. Gdy wychodziły przed wejście, powietrze zaczynało wirować i unosiło je w powietrze, wedle niektórych autorów, latać smoki mogły też dzięki sile swego jadu, przed którym uchodziło nawet morze.

W smoczych głowach znajdować się miały wedle legend białe, twarde, drogocenne i czarodziejskie kamienie zwane draconce lub karbunkułami. Nosili je ponoć często królowie na Dalekim Wschodzie. By je zdobyć, odważni myśliwi lub magowie usypiali smoki odpowiednimi ziołami.

Smok miał też silne związki z morzem, bywały bowiem odmiany wodne. Miały ponoć pragnienie tak wielkie, że sama woda im nie wystarczała i połykały wiatr. W tym celu goniły statki i odbierały im wiatr z żagli, przewracając je przy tym. Niekiedy pojawiały się także legendy wiążące pływy z połykaniem wody przez ogromne węże morskie lub smoki, żyjące na dnie wód.

Symbolika

Za: W. Kopaliński, Słownik symboli; J.E. Cirlot, Słownik symboli; D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej; J. Hoult, Dragons Their History and Symbolism; S. Carr – Gomm, Słownik symboli w sztuce, motywy, mity, legendy w malarstwie i rzeźbie

Pozytywna

Smok podobnie jak wąż wiązał się z symboliką wody. W starożytnym Rzymie traktowany był niekiedy jako istota podziemna czuwająca nad urodzajem. Był symbolem autorytetu i potęgi, wiązanym ze słońcem i symboliką królewską, podobnie jak lew i orzeł. Stanowił alegorię wiedzy, mądrości, czujności i dobrej straży. Plujący ogniem mógł przedstawiać lato. W heraldyce był oznaką waleczności, a jego zawinięty w pętle ogon świadczył o sile i energii. Smoka ukazywano także gryzącego własny ogon, jak węża Uroborosa, wówczas był emblematem wiecznego ruchu, cykliczności i odnowy. W psychologii smok w jaskini mógł być symbolem aktu seksualnego. Wiązano go także z Wielką Matką.

Negatywna

Smok pozostawał często stworzeniem groźnym uosabiającym zło i zniszczenie. W psychologii także ludzkie lęki i ciemną stronę osobowości. Stał w opozycji do bohatera, który musiał pokonać zło drzemiące w nim samym, ukazywane pod postacią smoka, by ostatecznie zwyciężyć nad złem. W chrześcijaństwie utożsamiany z diabłem, grzechem, chaosem, pogaństwem, czy herezją. Smocza krew lub ślina oznaczać mogła truciznę, sam pysk zaś bramy piekielne.

Smoki Europy i Bliskiego Wschodu

Święty Jerzy walczący ze smokiem
Smok w herbie Księstwa Czerskiego

Smoki z legend kontynentu europejskiego, dominują we współczesnej konwencji fantasy. Zgodnie z pierwowzorami mają zwykle wygląd wielkiej jaszczurki czy dinozaura, posiadają skrzydła, nierzadko maja kilka głów, potrafią zionąć ogniem. Francuski mnich Fulko z Chartres, zmarły w 1127 r., tak pisał o smokach: „Smoki charakteryzują się długimi, wstrętnymi pyskami, ostrymi zębami i ognistym językiem, uszy mają podobne do rogów, kark jest długi a ciało jaszczurcze. Dwie nogi są podobne do orlich pazurów, a skrzydła mają jak nietoperze. Smoki mieszkają w Indiach i w Etiopii, gdzie stale jest lato. Są to największe zwierzęta na świecie”[8].

Jako symbol pojawiają się między innymi w Imperium Rzymskim. Zasadniczo utożsamiano je ze złem, chorobą lub wojną; w tradycji chrześcijańskiej smok pojawia się jako symbol szatana. W chrześcijańskich legendach europejskich motyw smoka wiąże się z postacią Św. Jerzego. Smoki pojawiają się w średniowiecznych eposach (np. o Tristanie i Izoldzie).

  • Wojciech Górczyk uważa, że: „W słowiańskim micie o pojedynku kosmogonicznym, prawdopodobnie Weles, słowiański chtoniczny bóg płodności pól i zmarłych, władca Zaświatów i śmierci, strażnik pokładów złota i skarbów, przyjmował niekiedy postać żmija. Był on przeciwnikiem Peruna, gromowładnego boga uranicznego”[8]

O smokach pisze szczegółowo Benedykt Chmielowski w Nowych Atenach: „gdzie historia włóczkową robotą zapisana. Jest to wskazanie na jakiś rodzaj pisma pamiętającego historię smoczych dziejów, opartego na niciach. Tamże smoki strzegły złote runo”.

Istotami podobnymi do smoków są: bazyliszki, wiwerny i wher i draki

Smoki z mitów i legend:

Smoki Dalekiego Wschodu

 Osobny artykuł: Smok chiński.
 Osobny artykuł: Smok japoński.
Japoński smok – drzeworyt Hokusai „Smok”

Longi, czyli smoki azjatyckie wywodzą się z Chin, a początek legendzie dały im zapewne kości dinozaurów, które występują licznie na pustyni Gobi. Smoki chińskie znane są także w Japonii, Korei Południowej, Wietnamie i Azji Południowo-Wschodniej. Chiński smok posiada ciało węża, pysk wielbłąda, łuski karpia, łapy tygrysa i szpony orła. W pysku często trzyma perłę, która symbolizuje doskonałość.

W przeciwieństwie do europejskiego smoka, smok chiński jest istotą sprzyjającą ludziom, i – jako taki – symbolizował przez wieki władzę cesarską, np. smoczy tron oznaczał tron cesarza Chin. Ludność chińska wierzyła, że pierwszymi cesarzami ich kraju były właśnie smoki.

W odniesieniu do przyrody, smok jest symbolem wody. Chińczycy wierzyli w przeszłości, że każda rzeka, zbiornik wodny czy chmura mają swojego smoka, którymi zarządza Smoczy Król w Niebie. W czasach suszy składano ofiary Królowi Smoków z prośbą o deszcz.

Smok jest elementem wielu chińskich powiedzeń i przysłów, np. chiński idiom 望子成龙 (dosł. pragnąć, by dziecko zostało smokiem) jest używany w odniesieniu do rodziców, którzy mają wygórowane ambicje wobec swych dzieci.

Starożytna chińska astrologia umiejscawiała gwiazdozbiór Smoka między Małą i Wielką Niedźwiedzicą. Smok to jedno z 12 zwierząt chińskiego zodiaku.

Smoki chińskie i japońskie można odróżnić po pazurach: chińskie mają cztery, a japońskie trzy pazury. Dodatkowo japońskie mają bardziej podkreśloną wężową budowę ciała.

Smoki w polskich herbach

Smoki w kulturze popularnej

Smoki często występują w utworach fantasy, są to jednak istoty bardzo zróżnicowane: od potężnych, często złośliwych zwierząt, do istot rozumnych, często przewyższających człowieka, głównie doświadczeniem i wiedzą (np. z Ziemiomorza Ursuli Le Guin). Różne są także ich charaktery, a nawet wygląd zewnętrzny (smoki z Niekończącej się opowieści czy utworów Ewy Białołęckiej są porośnięte futrem).

Smoki są częstym motywem tatuaży.

Literatura

Niektóre książki ze smoczymi bohaterami

Film

 Z tym tematem związana jest kategoria: Filmy o smokach.
Filmy dokumentalne

W filmie „Smoki, urzeczywistniona fantazja” (Discovery Channel) przedstawione są tezy (z dowodami w postaci znalezisk) mówiące o tym, że smoki to zwierzęta, które przeżyły od czasów dinozaurów aż do średniowiecza oraz że legendy o nich nie są bezpodstawne. Jest to film będący fikcją, ukazującą, że zwierzęta o opisywanych w mitologii cechach są możliwe do pomyślenia – film wielu złudził swoją realnością.

Filmy fabularne
Filmy animowane
Seriale aktorskie
Seriale animowane
Filmy ze smokiem tylko w tytule

Muzyka

Zespoły ze smokiem w nazwie

Gry

W grach RPG lub komputerowych posiadają często zdolność do ziania różnorakimi gazami (np. chlorem), zimnem, kwasem lub nawet błyskawicami. Występują w wielu kolorach. Najpowszechniejsze to smoki czerwone, zielone, czarne, białe, błękitne, złote, srebrne i niebieskie. Często pojawiają się jako potężni bossowie (np. Firkraag w BG 2).

Smok występuje w większości gier rozgrywających się w świecie fantasy, zwykle jako jeden z najpotężniejszych przeciwników (np. Gothic II, Gothic III,The Elder Scrolls V: Skyrim, Wiedźmin 2, Baldur’s Gate II, Icewind Dale, Divine Divinity, Fable: Zapomniane opowieści (Jack Rzeźnik), Evil Islands, Dragon Age: Początek, Dragon Age II, Two Worlds, Two Worlds II, Arx Fatalis, Dark Messiah of Might and Magic, Minecraft) czasem jako sojusznik (serie Heroes of Might and Magic, gry Baldur’s Gate II (Adalon) i The Elder Scrolls IV: Oblivion (Martin) oraz w grze na podstawie powieści Christophera Paolini Eragon), a nawet postać grywalna (Breath of Fire III, Sacred 2: Ice & Blood, Divinity 2: Ego Draconis, Warcraft, Spyro the Dragon, The I of the Dragon). Zdarzają się gry w których smoki spełniają każdą z wyżej wymienionych ról np. seria jRPG Final Fantasy, czy serie RPG Might and Magic. Występuje też w wielu grach MMORPG takich jak: World of Warcraft, Guild Wars, Maple Story (np. Leviathan), Monster Hunter, Tibia, Margonem, czy Metin2.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Apollodorus, Library and Epitome, 3.4.1, 1.9.16;
  2. ↑ Pauzaniasz, Wędrówka po Helladzie, 9.10.5, 10.6.7
  3. ↑ J.Hoult, Dragons Their History and Symbolism, Glastonbury, 1987
  4. ↑ J. de Voraigne, Złota legenda
  5. ↑ a b W.Kopaliński, Słownik symboli, hasło smok
  6. ↑ Marco Polo, Podróże
  7. ↑ opisy można znaleźć u Pliniusza Starszego, Izydora z Sewilli, Apollodorusa, Eliana, Pauzaniasza, Solinusa czy Filostratosa
  8. ↑ a b W. Górczyk, „Ślady recepcji legend arturiańskich w heraldyce Piastów czerskich i kronikach polskich”, Kultura i Historia, Wydział kulturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie− Skłodowskiej, 17/2010

Bibliografia

Informacje w projektach siostrzanych
 Multimedia w Wikimedia Commons
 Teksty źródłowe w Wikiźródłach
 Cytaty w Wikicytatach
 Definicje słownikowe w Wikisłowniku
  • Wojciech Górczyk, „Ślady recepcji legend arturiańskich w heraldyce Piastów czerskich i kronikach polskich“, Kultura i Historia, Wydział Kulturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 17/2010
  • Gelles Ragache, Francis Phillipps,„Smoki. Mity i legendy“, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1992.
  • Apollodorus, Library and Epitome, Ed. Sir James J. Frazer, London, 1921
  • Filostratos Flawiusz, Żywot Apolloniusza z Tiany, przeł. I. Kania Kraków, 1997
  • Hoult J., Dragons, Their History and Symbolism, Glastonbury, 1987
  • Isidore of Seville, Etymologies, Trans. S. Barney, W. J. Lewis, J. A. Beach, O. Berghof, Cambridge, 2007
  • Pauzaniasz, Wędrówka po Helladzie u stóp boga Apollona, przeł. H. Podbielski, Wrocław, 2005
  • Pliniusz Starszy, Historyi naturalnej ksiąg XXXVII, przeł. J. Łukaszewicz, Poznań, 1845
  • de Voraigne Jacob, Złota Legenda, Warszawa, 1955
  • Polo Marco, Opisanie świata, tłum. A. L. Czerny, Warszawa, 1954
  • Kopaliński Władysław, Słownik symboli, Warszawa, 2006
  • Aelian, On the Characteristic of Animals, trans. A.F.Scholfield, London, 1958
Fantasy
Podgatunki
Czasopisma
Kultura
Nagrody
Rasy w fantastyce
Stworzenia w fantastyce
Powiązane tematy
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Smok&oldid=53243265”